Ego8, Gramatyka

8 ZDANIE POJEDYNCZE (I) — STRUKTURA, UZGODNIENIA, SZYK

1. Definicja

Zdanie pojedyncze to — zgodnie z definicją podaną na końcu rozdziału 7 — jednostka składniowa zorganizowana wokół jednego członu finitywnego. Struktura zdania pojedynczego zależy od wymagań czasownika lub czasownika niewłaściwego, którego forma finitywna stanowi centrum. Reprezentacja struktury zdania pojedynczego przez zbiór członów wymaganych to schemat zdaniowy.

2. Struktura

Będziemy, z pewnym uproszczeniem, zakładać, że człon finitywny jest formą finitywną czasownika lub czasownika niewłaściwego, i nazywać taki składnik orzeczeniem.

Zdanie pojedyncze zbudowane jest na jeden z następujących sposobów:

V Zdania z centrum czasownikowym

0 PODMIOT ORZECZENIE

1 PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE

2 PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE DOPEŁNIENIE

Q Zdania z centrum czasownikowym niewłaściwym

0 ORZECZENIE

1 ORZECZENIE DOPEŁNIENIE

2 ORZECZENIE DOPEŁNIENIE DOPEŁNIENIE

Zdanie pojedyncze z centrum czasownikowym (V: verbum) zawiera, obok orzeczenia, podmiot, czyli frazę nominalną w mianowniku, i, być może, jedno lub dwa dopełnienia, czyli człony wymagane różne od podmiotu. Zdanie pojedyncze z centrum czasownikowym niewłaściwym (Q: quasi-verbum) zawiera, obok członu finitywnego, być może, jedno lub dwa dopełnienia. Oprócz członów wymaganych składnikami zdania pojedynczego mogą być okoliczniki, czyli człony luźne.

Oto pokaz struktury trzech przykładowych zdań pojedynczych (wykorzystujemy na razie szkolne intuicje strukturalne):

Nasz nauczyciel żądał od nas posłuszeństwa.

[_PODMIOTNasz nauczyciel_PODMIOT]

<_ORZECZENIEżądał_ORZECZENIE>

(_DOPEŁNIENIEod nas_DOPEŁNIENIE)

(_DOPEŁNIENIEposłuszeństwa_DOPEŁNIENIE).

nie powinni teściowie, których wszak lekceważy, na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd (wewnątrz wypowiedzenia Nie wiem, co on myśli i czego oczekujesz, ale teściowie, których wszak lekceważy, nie powinni na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd.

<_ORZECZ_ENIEnie powinni_ORZECZENIE>

[_PODMIOTteściowie, których wszak lekceważy, _PODMIOT]

(_DOPEŁNIENIEna niego ani na nią łożyć_DOPEŁNIENIE)

/_OKOLICZNIK, bo to jest wstyd_OKOLICZNIK/

Nocami grzmiało tam, chociaż było wysokie ciśnienie.

/_OKOLICZNIKNocami_OKOLICZNIK/

<_ORZECZENIEgrzmiało_ORZECZENIE>

/_OKOLICZNIKtam_OKOLICZNIK/

/_OKOLICZNIK, chociaż było wysokie ciśnienie_OKOLICZNIK/.

3. Składniki zdania pojedynczego

Podmiot i dopełnienie to pewne pozycje składniowe, miejsca, które są wyznaczone przez wymagania formy finitywnej.

Składniki zdania pojedynczego mają postać fraz różnych typów. Niektóre frazy realizowane są jako frazy innych typów. Na przykład w poniższych zdaniach:

Kupiłem rower.

Kupiłem pięć rowerów.

Kupiłem droższy z tych dwóch rowerów.

Kupiłem, co chciałem kupić.

forma finitywna — centrum kupiłem wymaga między innymi dopełnienia o postaci frazy nominalnej. Fraza ta jednak może mieć postać frazy przymiotnikowej, a nawet frazy zdaniowej.

P o d m i o t to fraza nominalna w mianowniku, z którą orzeczenie uzgadnia się co do osoby, liczby i rodzaju (definicję frazy nominalnej podamy dalej):

Nasz nauczyciel żądał...

nie powinni teściowie, których wszak lekceważy,...

My sądzimy, że...

Podmiot w zdaniu z verbum finitum o wartości pierwszej lub drugiej osoby jest zazwyczaj pusty. Podmiot w zdaniu drugoosobowym może być realizowany przez frazę nominalną w wołaczu. Podmiot trzecioosobowy bywa również pusty — jest to wypadek tzw. podmiotu domyślnego:

• Sądzimy, że... (my)

Odpowiadaj! (ty)

• Odpowiadaj, synku!

Dziewczynki, odrobiłyście lekcję?

• których wszak lekceważy (= ???)

Umarły. (???)

O r z e c z e n i e to forma finitywna czasownika lub czasownika niewłaściwego (żądał, nie powinni, lekceważy, sądzimy, grzmiało).

D o p e ł n i e n i e to:

• fraza nominalna (różna od podmiotu) (NO),

• fraza przyimkowo-nominalna (PN),

• fraza przymiotnikowa (PM),

• fraza przyimkowo-przymiotnikowa (PP),

• fraza przysłówkowa (PS),

• fraza werbalna (bezokolicznikowa) (WB),

• fraza zdaniowa (ZD).

Fraza nominalna to fraza równoważna formie rzeczownika (w tym tzw. zaimka rzeczownego). Taką realizację frazy nazwiemy prostą standardową. Istnieją również realizacje niestandardowe: przez formę liczebnika (por. Saloni — Świdziński (1987: 91-92)), a niekiedy przymiotnika; realizacją niestandardową jest też fraza zdaniowa (por. Świdziński (1992b)). Realizacjami nieprostymi są konstrukcje zbudowane wokół takich form:

Spotkałem chłopca.

Spotkałem małego chłopca, który grał na saksofonie.

Pięciu spotkałem.

Spotkałem pięć dziewczyn.

Każdej z nich się udało.

Spotkałem, kogo chciałem spotkać.

Fraza przyimkowo-nominalna i fraza przyimkowo-przymiotnikowa stanowią konstrukcje zbudowane z formy przyimkowej i frazy — odpowiednio — nominalnej lub przymiotnikowej:

Obywamy się bez pieniędzy.

Na siedem równych części podzielił majątek.

Nie uważaj ich za wykształconych.

Fraza przymiotnikowa to ekwiwalent formy przymiotnika (w tym tzw. zaimka przymiotnego, imiesłowu przymiotnikowego, liczebnika porządkowego itp.). Realizacje niestandardowe to: fraza nominalna dopełniaczowa bądź fraza przyimkowo-nominalna. Realizacja nieprosta to konstrukcja zbudowana wokół centrum przymiotnikowego:

Jan bywa wesoły.

Taki właśnie Jan bywa.

Jan bywa zapraszany do nas.

Ta portmonetka jest matki.

Jest ze skóry ta portmonetka.

Fraza przysłówkowa jest ekwiwalentem dystrybucyjnym formy tradycyjnego przysłówka. Forma taka daje się zwykle swobodnie zastąpić inną jednostką składniową — frazą przyimkowo-nominalną, frazą nominalną, frazą zdaniową. Zauważmy, że na pytanie Gdzie on mieszka? możemy odpowiedzieć na kilka sposobów:

Mieszka tutaj.

Mieszka niedaleko.

Mieszka w Krakowie.

Mieszka kątem. (?)

Mieszka, gdzie mieszkał jego ojciec.

Realizacje nieprzysłówkowe uważamy za niestandardowe czysto konwencjonalnie — zakładamy, że wymagany jest standardowo przysłówek. Podajmy jeszcze parę przykładów:

Jest mi zimno.

Jest mi akurat.

Oni długo czekali.

Dobrą godzinę oni czekali.

Zachowujesz się bez sensu.

Zachowujesz się, jakby cię wybrali na prezydenta.

Fraza werbalna (bezokolicznikowa) to ekwiwalent formy (bezokolicznikowej) czasownika lub czasownika niewłaściwego:

Chcę spać.

Janowi rodzice kazali zacząć się uczyć hiszpańskiego.

Akurat mżyć zaczyna.

Fraza zdaniowa to zdanie składowe podrzędne:

Myślę, że Kolumb nie odkrył Ameryki.

Chcą, żebyśmy się odezwali.

Kto to jest, nie wiadomo.

O k o l i c z n i k to:

• fraza przysłówkowa,

• fraza przyimkowo-nominalna,

• fraza werbalna (imiesłowowa),

• fraza nominalna,

• fraza przymiotnikowa,

• fraza zdaniowa.

Tutaj osobno wyliczamy frazę przysłówkową, przyimkowo-nominalną i inne jako realizacje okolicznika, bo nie sposób uznać jednych za warianty innych, tak jak to zrobiliśmy w wypadku realizacji przysłówkowej dopełnienia: pamiętajmy, że okolicznik nie jest wymagany z definicji. Oto przykłady:

Chłopcy biegli bardzo szybko.

Chłopcy biegli z wysiłkiem.

Chłopcy biegli, dysząc i parskając.

Chłopcy biegli godzinę.

Chłopcy biegli bardzo spóźnieni.

Chłopcy biegli, ponieważ uciekł im autobus.

4. Schemat zdaniowy

Przez schemat zdaniowy rozumiemy abstrakcyjną reprezentację zdania pojedynczego przez zbiór fraz obejmujący człon finitywny — centrum (orzeczenie) oraz, być może, człony wymagane (podmiot lub dopełnienie bądź dopełnienia — co najwyżej dwa; przyjmujemy, w niezupełnej zgodzie z empirią, że nie ma zdań „dłuższych”). Schemat zdaniowy dany jest przez wymagania składniowe leksemu, którego forma występuje w pozycji verbum finitum. Leksem ten, po pierwsze, domaga się fizycznej obecności określonych typów fraz (wymaga); po drugie zaś — narzuca owym frazom określone charakterystki gramatyczne (rządzi nimi).

Wymagania leksemu werbalnego to fakt słownikowy, potencja, która przejawia się w tekście jako „niepełność składniowa” określonej formy wyrazowej. Wewnątrz paradygmatu czasownikowego występuje pewne zróżnicowanie:

Formy pierwszej i drugiej osoby nie wymagają podmiotu w sposób konieczny. Rozważmy następujące pary zdań:

A. Byłam tam wczoraj. Ja byłam tam wczoraj.

Kup sobie bilet. Ty kup sobie bilet.

Musicie to zrobić. Musicie to zrobić wy.

B. Nie śpi. Ona nie śpi.

Zamierzają wyjechać. Chłopcy zamierzają wyjechać.

W serii A. wyrażenia z lewej kolumny są zdaniami pełnymi, te zaś z kolumny prawej — zdaniami „zbyt” pełnymi, jakoś nacechowanymi. Inaczej rzecz się ma z serią B.: tutaj lewa kolumna zawiera zdania eliptyczne, prawa natomiast — zdania pełne.

Formy bezosobnika i bezokolicznika podmiotu w ogóle nie dopuszczają:

Napisano podania. *Oni napisano podania.

Co zrobić? *Co politycy zrobić?

Formy zaprzeczone mogą się różnić od niezaprzeczonych rządem:

Lubię piwo. Nie lubię piwa.

Co robicie? Czego nie robicie?

Umówimy się, że schemat zdaniowy zapisuje wymagania składniowe formy trzecioosobowej niezaprzeczonej dla czasowników lub formy niebezokolicznikowej niezaprzeczonej dla czasowników niewłaściwych. Własności składniowe pozostałych form wyrazowych danego leksemu dadzą się wywieść ze schematu w sposób automatyczny.

Schemat zdaniowy nie odwzorowuje porządku linearnego składników. W zapisie przyjmuje się arbitralnie jedno z możliwych uporządkowań: neutralne i najczęstsze tekstowo; jest to tzw. porządek SVO (PODMIOT — ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE). Nie ma w nim członów luźnych, a więc członów nie wymaganych przez centrum.

5. Klasyfikacja schematów zdaniowych

Poniższy repertuar zaproponowany został w artykule Szpakowicza i Świdzińskiego (1981). Jego uproszczoną nieco wersję podano u Saloniego i Świdzińskiego (1987: R. XII); tę wersję przytaczam niżej.

Schematy zdaniowe klasyfikowane są najpierw ze względu na klasę gramatyczną centrum. Podział ten daje dwa zbiory schematów: schematy czasownikowe i czasownikowe niewłaściwe. Schemat czasownikowy obejmuje, poza orzeczeniem, podmiot oraz ewentualne frazy wymagane; schemat czasownikowy niewłaściwy — orzeczenie i ewentualne dopełnienie lub dopełnienia. Schematy zdaniowe dzielą się dalej ze względu na liczbę dopełnień na zeromiejscowe, jednomiejscowe i dwumiejscowe.

W poniższych schematach podane są wyłącznie dopełnienia. W przykładach ujmujemy podmioty w nawiasy [], orzeczenia — w nawiasy <>, a dopełnienia — w nawiasy (), człony luźne — w nawiasy //.

SCHEMATY CZASOWNIKOWE

Zeromiejscowe

V-0 N I C

[Jan] <śpi>.

<Tańczyli> [ci chłopcy] /świetnie/.

<Idziemy>!

Jednomiejscowe

V-1.1 Fraza nominalna

[Kowalscy] <kupują> (_NOdom_NO).

(_NOWszystkim gościom_NO) <podobał się> [ten utwór].

[To małe dziecko] <okaże się> /wkrótce/ (_NOgeniuszem_NO).

V-1.2 Fraza przyimkowo-nominalna

[One] <pytają> (_PNo Marię_PN).

(_P_NBez pieniędzy_PN) <obywam się> /z trudem/.

[Który z was] <doszedł> (_PNdo takiego wniosku_PN)?

V-1.3 Fraza przymiotnikowa

[Jan] <jest> (_PMgłupi_PM).

<Wydawaliśmy się> (_PMdość zmęczeni_PM).

[To} <było> (_PMjej lub moje_P_M).

V-1.4 Fraza przyimkowo-przymiotnikowa

[Jan] <wygląda> (_PPna zmęczonego_PP).

V-1.5 Fraza przysłówkowa

[Student] <zachował się> (_PSniewłaściwie_PS).

<Mieszkamy> (_PSw Krakowie_PS).

[Ty] <usiądź> (_PStutaj albo koło Ani_PS).

V-1.6 Fraza werbalna bezokolicznikowa

[Ewa] <chce> (_WBspać_WB).

(_WBZacząć się uczyć angielskiego_WB) <postanowili> [emigranci z Rumunii].

<Przestańcie> (_WBsię wygłupiać i kłamać_WB)!

V-1.7 Fraza zdaniowa

[Matka] <zapytała> (_ZD, która jest godzina_ZD).

(_ZDŻe oni tu byli, _ZD) /wcale/ <nie wiedzieliście>.

Dwumiejscowe

V-2.1 Fraza nominalna + Fraza nominalna

[Profesor] <pożycza> (_NOnam_NO) (_NOksiążki_NO).

(_NONiczym_NO) /nigdy/ <nie zaskoczysz> (_NOojca_NO).

[On] (_NOpalenia, picia_NO) /naprawdę/ (_NOwam wszystkim_NO) <zakaże>.

V-2.1 Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-nominalna

[Koledzy] <pożyczą> (_NOksiążki_NO) (_PNod Marii_PN).

(_PNDo tego, a także do pozostałych kamieni_PN) <dopasujcie> (_NOtamtą część_NO).

/Tutaj/ [kasjer] <dopisze> (_NOprocenty_NO) (_PNdo mojego rachunku_PN).

V-2.3 Fraza nominalna + Fraza przymiotnikowa

(bez uzgodnienia między dopełnieniami)

[Jan] <wydał się> (_NOMarii_NO) (_PMmiły_PM).

V-2.4 Fraza nominalna + Fraza przymiotnikowa

(z uzgodnieniem między dopełnieniami)

[Dziadkowie] (_NOMarię_NO) <zapamiętali> (_PMdość młodziutką_PM).

V-2.5 Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-przymiotnikowa

(bez uzgodnienia między dopełnieniami)

[Ten obraz] <wyglądał> (_NOkrytykom_NO) (_PMna nieautentyczny_PM).

V-2.6 Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-przymiotnikowa

(z uzgodnieniem między dopełnieniami)

[Jan] <uważał> (_NOswoją młodszą siostrę_NO) (_PPza wykształconą_PP).

V-2.7 Fraza nominalna + Fraza przysłówkowa

[Jan] <stawia> (_NOkubek_NO) (_PStutaj_PS).

<Wysłali> (_NOcały nakład_NO) /wczoraj/ (_NOnad morze_NO).

[Detektyw] <ujął> (_NOto_NO) (_PStak_PS).

V-2.8 Fraza nominalna + Fraza werbalna bezokolicznikowa

[Mąż] <kazał> (_NOjej_NO) (_WBwynieść się z domu_WB).

[Dajcie] (_NOnam_NO) /nareszcie/ (_WBspać_WB).

(_WBZnieczulić pacjenta_WB) <nie pozwolił> (_NOlekarzom_NO) [stan serca].

V-2.9 Fraza nominalna + Fraza zdaniowa

[Chłopak] <mówił> (_NOdziewczynie_NO) (_ZD, że ją kocha_ZD).

(_ZDŻebyś tam pojechał, _ZD) /szczerze/ (_NOci_NO) <radzę>.

[Wy] (_NOPiotra i jego wspólnika_NO) <spytajcie> (_ZD, po co to kupili_ZD).

V-2.10 Fraza przyimkowo-nominalna + Fraza przyimkowo-nominalna

[Kumple] <dowiedzieli się> (_PNo śmierci Piotra_PN) (_PNod adwokata_PN).

<Wystąpili> (_PNdo sądu_PN) /oczywiście/ (_PNz wnioskiem o ponowne przesłuchanie świadka_PN).

V-2.11 Fraza przyimkowo-nominalna + Fraza przysłówkowa

[Drużynowy] <wyrażał się> (_PNo harcmistrzu_PN) (_PSciepło_PS).

(_PNNa to wszystko_PN) <patrzymy> (_PSnieufnie, a nawet z dezaprobatą_PS).

V-2.12 Fraza przyimkowo-nominalna + Fraza zdaniowa

[Jan] <wie> (_PNod Marii_PN) (_ZD, gdzie Piotr mieszka_ZD).

(_ZDŻeby posprzątał, _ZD) /wciąż/ (_PNna niego i na jego matkę_PN) <naciskali>.

V-2.13 Fraza przysłówkowa + Fraza przysłówkowa

[Ten samolot] <leciał> (_PSstąd_PS) (_PSdo Berlina_PS).

SCHEMATY CZASOWNIKOWE NIEWŁAŚCIWE

Zeromiejscowe

Q-0 N I C

<Dnieje>.

<Padało> /wczoraj/ /solidnie/.

Jednomiejscowe

Q-1.1 Fraza nominalna

(_NOCiężarną_NO) <mdliło>.

<Szkoda> (_NOtego wszystkiego_N_O).

<Nie było> (_PSani czasu, ani zapału do walki_PS).

Q-1.2 Fraza przyimkowo-nominalna

<Chodziło> (_PNo pieniądze_PN).

<Czas> (_PNna spacerek_PN).

Q-1.3 Fraza przysłówkowa

<Jest> (_PSzimno_PS).

Q-1.4 Fraza werbalna bezokolicznikowa

<Pora> (_WBwracać_WB).

<Trzeba było> (_WBsię zaopatrzyć w ciepłe spodnie albo nie jechać_WB).

(_WBUciec z forsą_WB) <się nie uda>.

Q-1.5 Fraza zdaniowa

<Wiadomo> (_ZD, co Jan powie_ZD).

(_ZDŻeby się poprawił, _ZD) /doprawdy/ <niepodobna>.

Dwumiejscowe

Q-2.1 Fraza nominalna + Fraza nominalna

(_NOIm_NO) <brak> (_NOrozumu_NO).

<Potrzeba> (_NOci_NO) /może/ (_NOczegoś_NO)?

Q-2.2 Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-nominalna

<Zależało> (_NOnam_NO) (_PNna tym stanowisku_PN).

(_PNO wszystko_PN) <chodzić będzie> (_NOjednemu sędziemu oraz adwokatowi_NO).

Q-2.3 Fraza nominalna + Fraza przysłówkowa

(_NOJanowi_NO) <powodzi się> /teraz/ (_PSdobrze_PS).

Q-2.4 Fraza nominalna + Fraza werbalna bezokolicznikowa

(_NONiepodobieństwem_NO) <jest> (_WBwygrać_WB).

Q-2.5 Fraza nominalna + Fraza zdaniowa

(_NOJanowi_NO) <żal> (_ZD, że Maria uciekła_ZD).

Q-2.6 Fraza werbalna bezokolicznikowa + Fraza przysłówkowa

(_WBWygrywać_WB) <jest> /w tej konkurencji/ (_PSłatwo_PS).

6. Uzgodnienia

Między składnikami zdania pojedynczego zachodzą różnorodne uzgodnienia. Przyjmujemy tutaj dla uproszczenia, że człony luźne, poza jednym typem, nie wchodzą w uzgodnienia.

Podmiot i orzeczenie połączone są oddziaływaniem wzajemnym.

Podmiot uzgadnia ze sobą orzeczenie w zakresie liczby oraz rodzaju i osoby:

ZGODA Chłopiec(poj) czeka(poj). — *Chłopiec czekają.

ZGODA My(mno) to widzieliśmy(mno). — *My to widziałem.

RZĄD Matka(Ż) usnęła(ż). — *Matka usnął.

RZĄD Matka(3OS) usnęła(3os). — *Matka usnęłaś.

RZĄD My(MOS) to widzieliśmy(mos). — My to widziałyśmy.

RZĄD My(1OS) to widzieliśmy(1os). — *My to widzieliście.

Przedostatni przykład w lewej kolumnie pokazuje, że my to forma wyrazowa jednego z dwóch co najmniej leksemów: MY¹ męskosobowego (my widzieliśmy) lub MY² żeńskiego (my widziałyśmy) (por. str. Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. i 48).

♦ Osobliwie wiąże się z orzeczeniem podmiot będący frazą nominalną z centrum liczebnikowym. Forma mianownikowa liczebnika typu PIĘĆ, DWADZIEŚCIA, STO, TYSIĄC stanowi nadrzędnik frazy nominalnej:

Pięć dziewczyn przyszło.

Pięć przyszło.

*Dziewczyn przyszło.

Czekało na nas stu żandarmów.

Czekało na nas stu.

*Czekało na nas żandarmów.

Tysiąc nas zginie.

Tysiąc zginie.

*Nas zginie.

Podmiot mający postać frazy nominalnej z liczebnikiem narzuca orzeczeniu wartość osoby trzeciej rodzaju nijakiego oraz wartość pojedynczą liczby:

RZĄD Pięć(3OS) przyszło(3os).

RZĄD Pięć(N) przyszło(n).

RZĄD Pięć(POJ) przyszło(poj). ♦

Orzeczenie rządzi podmiotem w zakresie przypadka. Forma finitywna drugoosobowa narzuca frazie nominalnej rzeczownikowej, która na nią oddziałuje w zakresie liczby, rodzaju i osoby, wartość wołacza. W pozostałych wypadkach, a więc wówczas, gdy podmiot drugoosobowy to forma ty lub wy bądź gdy podmiot jest pierwszo- lub trzecioosobowy — orzeczenie rządzi mianownikiem:

RZĄD Chodź(WOŁ), córeczko(woł)! — *Chodź córeczka!

RZĄD Ty(mian) chodź(MIAN)

Zróbcie to wy...

My idziemy.

Córeczka idzie.

Rodzice nie powinni na niego ani na nią łożyć.

Dopełnienie jest zazwyczaj rządzone przez swój nadrzędnik (czyli — na poziomie zdania pojedynczego — przez orzeczenie).

Jeśli jest ono frazą nominalną, nadrzędnik narzuca tej frazie wartość przypadka: biernika, dopełniacza, narzędnika lub celownika (podajemy w porządku malejącej częstości tekstowej lub obciążenia słownikowego). Rządzony bywa również mianownik:

RZĄD BIERNIK Spotkałem(BIER) chłopca(bier).

Marysię mdli.

Daliśmy kibicom piłki nożnej spokój.

RZĄD DOPEŁNIACZ Szkoda(DOP) twojego trudu(dop).

RZĄD NARZĘDNIK kim(narz) ty się wyręczasz(NARZ)?

RZĄD CELOWNIK Daliśmy(CEL) kibicom piłki nożnej(cel) spokój.

RZĄD MIANOWNIK On jest(MIAN) bałwan(mian).

Fraza przymiotnikowa podlega uzgodnieniu w zakresie przypadka. Wartość narzucana to niemal wyłącznie mianownik:

RZĄD MIANOWNIK To bywało(MIAN) tanie(mian).

RZĄD NARZĘDNIK Dziadkowie wnuka pamiętali(NARZ) dość młodziutkim(narz).

W zdaniu pojedynczym rodzaj i liczba takiej frazy może się uzgadniać z orzeczeniem, czyli — w gruncie rzeczy — z podmiotem, który orzeczeniu daną charakterystykę narzuca; bywa też, że się uzgadnia z innym dopełnieniem (por. schematy V-2.3 i V-2.4):

ZGODA To bywało(poj) tanie(poj).

ZGODA To bywało(n) tanie(n).

RZĄD Wnuka(MOS) dziadkowie pamiętali dość młodziutkim(mos).

ZGODA Wnuka(poj) dziadkowie pamiętali dość młodziutkim(poj).

Dopełnienie o postaci frazy przyimkowo-nominalnej lub przyimkowo-przymiotnikowej (to ostatnie — bardzo rzadkie) jest również rządzone: nadrzędnik o takim wymaganiu narzuca wartość będącą parą <przyimek, przypadek>.

Oto parę przykładów fraz przyimkowo-nominalnych o różnych wartościach (są to wartości tekstowo i słownikowo najczęstsze):

RZĄD <DO,DOPEŁNIACZ> Puchatek dobrał się do miodu.

RZĄD <NA,BIERNIK> W końcu wypadło na twojego teścia.

RZĄD <Z,NARZĘDNIK> Z takim wnioskiem nie występujcie.

RZĄD <O,MIEJSCOWNIK> Mówiono tam o matce Anny.

RZĄD <W,MIEJSCOWNIK> W kim ty się zakochałeś?

i fraz przyimkowo-przymiotnikowych:

RZĄD <DO,DOPEŁNIACZ> Te problemy należą do najtrudniejszych.

RZĄD <NA,BIERNIK> Na ubogą naprawdę nie wyglądała.

RZĄD <ZA,BIERNIK> Wzięto go za pijanego.

I tutaj uzgodnienie rodzajowo-liczbowe może zachodzić między dopełnieniami (przykład ostatni).

♦ Inny opis uzgodnienia z frazą przyimkowo-nominalną lub przyimkowo-przymiotnikową jest następujący. Zakładamy, że dany przyimek rządzi wyłącznie jednym przypadkiem. W zdaniach:

W kogo ty się wpatrujesz?

W kim ty się zakochałeś?

występują formy dwóch różnych przyimków: przyimka W¹ rządzącego biernikiem i przyimka W² rządzącego miejscownikiem. Dyskutowane tu uzgodnienie opiszemy więc jako rząd przyimkowy czasownika i rząd przypadkowy przyimka — obydwa motywowane słownikowo:

RZĄD W¹ W¹ kogo się wpatrujesz(W¹)?

RZĄD BIERNIK W¹(BIER) kogo(bier) ty się wpatrujesz?

RZĄD W² W² kim się zakochałeś(W²)?

RZĄD MIEJSCOWNIK W²(MIEJ) kim(miej) się zakochałeś? ♦

Dopełnienie o postaci frazy przysłówkowej nie uzgadnia się z nadrzędnikiem: dla danego nadrzędnika postać gramatyczna takiej realizacji może być różna (por. przykłady ze str. 3).

Dopełnienie będące frazą werbalną jest rządzone. Nadrzędnik narzuca tej frazie wartość bezokolicznika. Kilka czasowników narzuca dopełnieniu bezokolicznikowemu określoną wartość aspektu:

RZĄD Chcemy(BEZOK) spać(bezok).

Trzeba nam się pogodzić z tą myślą.

RZĄD Skakać(niedok) zaczęli(NIEDOK) trenerzy

*Skoczyć zaczęli trenerzy.

Dopełnienie o postaci frazy zdaniowej również podlega uzgodnieniu. Verbum finitum narzuca takiej frazie określoną charakterystykę gramatyczną. Trzy takie charakterystyki są tekstowo i słownikowo najczęstsze: spójnikowa typu ŻE, spójnikowa typu ŻEBY lub pytajnozależna (dalej: PZ). Oto ilustracja:

RZĄD ŻE Utrzymywano(ŻE), że on żyje.

*Utrzymywano, czy on żyje.

*Utrzymywano, żeby on żył.

RZĄD ŻEBY Żebym brał te zastrzyki, radził(ŻEBY) mi lekarz.

*Że brałem te zastrzyki, radził mi lekarz.

*Dlaczego brałem te zastrzyki, radził mi lekarz.

RZĄD PZ Pytał(PZ), kto to jest.

*Pytał, że to jest Anna.

W końcu człon luźny o postaci frazy przymiotnikowej uzgadnia się w zakresie liczby, rodzaju i przypadka z jakimś składnikiem zdania pojedynczego. Oto przykłady:

ZGODA Jan mieszkał tutaj sam od dawna. (z podmiotem i orzeczeniem)

ZGODA Zaproszono go na katedrę już bardzo starego. (z dopełnieniem)

ZGODA W Warszawie Nowy Rok powitasz, zupełnie nie przygotowanej na tę uroczystość. (z członem luźnym)

7. ¨ Słownik syntaktyczny

Własności składniowe danego leksemu werbalnego, czyli — schemat zdaniowy realizowany przez dany leksem, to ważny fakt słownikowy. Leksemy werbalne zwykle miewają cały pakiet schematów zdaniowych. Oto przykładowe opisy składniowe kilku leksemów (za Świdzińskim (1994)):

DROŻEĆ czasownik niedokonany

V-0 N I C Leki wciąż drożeją.

ZASTANAWIAĆ SIE czasownik niedokonany

V-1.2 PN(<NAD,NARZ) Sułtan zastanawiał się nad startegią obronną.

V-1.7 ZD(PZ) Zastanów się, kogo wysunąć na przewodniczącego.

KUPIĆ czasownik dokonany

V-1.1 NO(BIER) Matka kupiła chleb.

V-2.1 NO(BIER)+NO(NARZ) My go kupimy dobrym zachowaniem.

V-2.2 NO(BIER)+PN(<ZA,BIER>) Kupię tę bombę za sto tysięcy funtów!

V-2.2 NO(BIER)+PN<OD,DOP> Od wdowy po Elvisie Jackson kupił masę nut.

GRAĆ czasownik niedokonany

V-0 N I C Organy grają.

V-1.1 NO(BIER) Sonatę tę grał Richter.

V-1.1 NO(NARZ) Obraz ten gra głęboką czerwienią.

V-1.2 PN(<W,BIER>) Redford grał w brydża.

V-1.2 PN(<NA,MIEJ>) Graliśmy na skrzypcach.

V-1.2 PN(<W,MIEJ>) Redford grał w „Hamlecie”.

V-1.2 PN(<DO,DOP>) Gadocha gra do Ćmikiewicza.

V-1.2 PN(<Z,NARZ>) Nie graj z nim!

V-1.5 PS Orkiestra grała ekscytująco.

V-2.2 NO(BIER)+PN(W,MIEJ>) Grała Ofelię w „Hamlecie”.

V-2.10 PN(<W,BIER>)+PN(<Z,NARZ>) Z Pawłem nie graj w tenisa.

MOŻNA czasownik niewłaściwy niedokonany

Q-1.4 WB Tutaj można palić.

Oto pięć schematów najobficiej reprezentowanych w słowniku (podajemy udział procentowy leksemów czasownikowych mających między innymi dany schemat w zbiorze 1400 najczęstszych czasowników polskich; por. Świdziński (1993)):

V-1.1 72.62

V-1.2 42.49

V-2.2 41.98

V-0 38.87

V-2.1 29.77

i pięć schematów najczęstszych w tekście (podajemy udział procentowy zdań o danym schemacie zdaniowym w zbiorze 6600 zdań pojedynczych; por. Świdziński (1996: 85-86)):

V-1.1 29.51

V-0 12.25

V-1.2 10.69

V-1.5 9.11

V-1.6 9.08

Oczywiście prawa kolumna nie sumuje się do stu procent w żadnej tabeli, pierwsza bowiem liczy leksemy o danym schemacie między innymi, w drugiej natomiast brak schematów tekstowo rzadkich.

Typowe zdanie pojedycze ma strukturę zadaną przez słownik, a więc wynikającą wprost z własności składniowych leksemu werbalnego, którego forma finitywna stanowi centrum. Istnieją jednak zdania pojedyncze nietypowe — takie, których centrum to człon finitywny będący konstrukcją współrzędną. W wypadku takich zdań zdarza się nierzadko, że wymagania składniowe takiego członu nie odpowiadają własnościom składniowym słownikowym. Poniższe przykłady ilustrują obydwie możliwości:

• [On] <śpi i chrapie>. (V-0)

SPAĆ: V-0, CHRAPAĆ: V-0

<Nie tylko można, ale i warto było> /wtedy/ (to zrobić). (Q-1.4: WB)

MOŻNA: Q-1.4 WB, WARTO: Q-1.4 WB

• (Na Kowalskiego) /wczoraj/ <Piotr się skarżył, a Maria nasłała zbirów>. (Q-1.2: PN(<NA,BIER>)

SKARŻYĆ SIĘ: V-1.2 NO(BIER); NASŁAĆ: V-2.2 NO(BIER)+PNO(<NA,BIER>)

[Publicyści nasi] <dostarczają nam nowinek, ale powinni jeszcze telefonować>. (V-0)

DOSTARCZAĆ: V-2.1 NO(DOP)+NO(CEL); POWINIEN: V-1.6 WB

8. ¨ Porządek linearny

Choć w przeciętnym polskim zdaniu pojedynczym nie ma w zasadzie mocnych ograniczeń pozycyjnych (ograniczenia nietypowe zostały omówione w punkcie 5 poprzedniego rozdziału), to zdecydowanie najczęstszy tekstowo jest porządek PODMIOT — ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE (tzw. szyk SVO).

Oto pięć najczęstszych porządków w tekście — wszystkich konfiguracji znaleziono 89 (podaję udział procentowy zdań o danym porządku w zbiorze 6600 zdań pojedynczych; por. Świdziński (1996: 110-113)):

1. ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE 24.24

2. PODMIOT — ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE 21.40

3. ORZECZENIE 8.27

4. ORZECZENIE — PODMIOT 7.33

5. PODMIOT — ORZECZENIE 4.99

W powyższym zestawieniu wszystkie konfiguracje oprócz czwartej, z inwersją podmiotu i orzeczenia, obsługują, przynajmniej między innymi, układ typu SVO — ze względu na istnienie w polszczyźnie podmiotu pustego. Można powiedzieć, że ponad połowa polskich zdań pojedynczych realizuje układ „typu SVO”.

Oto przykłady:

1. ... /przez chwilę/ <bił się> (z jakimiś myślami).

2. [Rotmistrz] <kazał> (otworzyć ogień).

3. <Świtało> /właśnie/.

4. (Tematem wykładów) <był> [lot pod kątem do poziomu i stateczność samolotów].

5. /Niewątpliwie/ [moja żona] <się krząta>.

W polszczyźnie, języku silnie fleksyjnym, zjawiskiem nierzadkim są wyrażenia nieciągłe:

• ..., (1 od którego... 1) (2 niezmiernie trudno 2) <jest> (1 ... dziecko odzwyczaić 1).

od którego dziecko odzwyczaić (por. Odzwyczaił dziecko od tego.)

• (Mnie...) [nikt] (...nic...) <nie może> (...zarzucić).

mnie nic zarzucić (por. Zarzucił mi coś.)

• ..., (zdawać...) <by...> (...się) <...mogło>,...

zdawać się

by mogło

ZAPAMIĘTAJ!

Zdanie pojedyncze — jednostka składniowa zorganizowana wokół jednego członu finitywnej. Jej struktura wyznaczona jest przez wymagania składniowe tej verbum finitum.

Składniki zdania pojedynczego: orzeczenie (fraza werbalna finitywna — zwykle równa formie finitywnej), podmiot (fraza nominalna uzgadniająca ze sobą orzeczenie w zakresie osoby, liczby i rodzaju), dopełnienie (fraza wymagana różna od podmiotu), okolicznik (człon luźny, czyli fraza niewymagana).

Schemat zdaniowy — reprezentacja struktury zdania pojedynczego przez zbiór fraz wymaganych. Obejmuje on, poza orzeczeniem i podmiotem, których się nie zapisuje, od zera do dwóch dopełnień. Schemat zdaniowy — dany przez wymagania i uzgodnienia. Schemat zdaniowy zapisuje własności składniowe formy finitywnej trzecioosobowej nie zaprzeczonej.

Dopełnienia: fraza nominalna (różna od podmiotu), fraza przymiotnikowa, fraza przyimkowo-nominalna, fraza przyimkowo-przymiotnikowa, fraza przysłówkowa, fraza werbalna bezokolicznikowa, fraza zdaniowa.

Okoliczniki: fraza przysłówkowa, fraza przyimkowo-nominalna, fraza werbalna imiesłowowa, fraza nominalna, fraza przymiotnikowa, fraza zdaniowa.

Lista schematów zdaniowych: 21 schematów czasownikowych, 12 schematów czasownikowych niewłaściwych.

Podmiot i orzeczenie — powiązane uzgodnieniem wzajemnym: podmiot zgadza się z orzeczeniem w zakresie liczby, rządzi osobą i rodzajem orzeczenia; orzeczenie rządzi przypadkiem podmiotu.

Dopełnienie - rządzone przez orzeczenie (z wyjątkiem frazy przysłówkowej).

Schematy zdaniowe muszą być zapisane w słowniku.

Typowy szyk zdania pojedynczego w polszczyźnie: PODMIOT — ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE.

ZAPAMIĘTAJ!