jak zwiekszyc bezpieczenstwo uc Nieznany

Drogi czytelniku!

niniejsza publikacja została zabezpieczona przez rozpowszechnianiem znakami widocznymi

i niewidocznymi, które umożliwiają jednoznaczną identyfikację osoby pobierającej.

Maria Kliszko

!"#$%&'"($)*#+,$-&,.$,/(0%1#

2.$3&4%#%#($"15,

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

ISBN 978-83-62036-98-1

!"#$%&'()*+$*,%*-"./0*122+/*3#4562*7$829:&;<2*3#=*<*"="=>*72%.<292*?@@A*

7.</B6&/*#%292*<2.)%</C":/=*
7$829;2*9$%2C2*<'"8D*:2*6"#&"92:&/*0%2'E/:)49*#F+B&62;G&*8"*;/B49*/8F62;$G:$;(
7$829:&;)9"*8"5"C$5"*9.</B6&;(*.)2%2H*9*#%"928</:&F*8<&252H*9$:&62GI;$;(*<*9$E2'2H*
#%292*2F)"%.6&/'"=*7*#%<$#286F*#"G29&/:&2*.&D*9I)#B&9"J;&*#".)2%2*.&D*G/*9$G2J:&K=*

7$829;2L* ,%*-"./0*122+/*3#=*7$829:&;<2*3#=*<*"="=

FB=*M5$:2%.62*NOP?*

@PQPAR*72%.<292*

NIP 526-13-49-514

REGON 011864960

STT*7$8<&25*U".#"82%;<$>*V13*@@@@PPNW@R

7$."6"JK*62#&)25F*<26528"9/'"L*X@*@@@*YZ[*

999=8$826)$;<:/=&:0"=#B

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Jak zwiększyć bezpieczeństwo uczniów w szkole

Maria Kliszko

Nauczycielka mianowana języka polskiego z 10-letnim stażem. Ma wieloletnie doświadczenie

w pracy wychowawczej w gimnazjum i liceum ogólnokształcącym.

Spis treści

1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
2. Bezpieczeństwo w polskich szkołach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
2.1. Definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
2.2. Poczucie bezpieczeństwa w oczach uczniów i nauczycieli . . . . . . . . . . . . . 3
3. Lista możliwych zagrożeń bezpieczeństwa uczniów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
4. Sposoby zwiększania bezpieczeństwa uczniów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
4.1. Droga do szkoły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
4.2. Teren szkoły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
5. Działania zwiększające bezpieczeństwo uczniów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
5.1. Programy szkolnej profilaktyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
5.2. Postępowanie z jednostkami zagrażającymi bezpieczeństwu uczniów . . . . 12
5.3. Współpraca z rodzicami uczniów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
5.4. Współpraca z organizacjami pozaszkolnymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
7. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Załącznik nr 1 – Przepisy prawne związane z zapewnieniem bezpieczeństwa
w szkołach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Załącznik nr 2 – Bezpieczeństwo uczniów w drodze do szkoły: ankieta dla
ucznia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Załącznik nr 3 – Scenariusz zajęć (dla uczniów szkół podstawowych):
Bezpieczeństwo w budynku szkolnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Załącznik nr 4 – Bezpieczeństwo w szkole: ankieta dla ucznia . . . . . . . . . . . . . 22
Załącznik nr 5 – Bezpieczeństwo w szkole: ankieta dla nauczycieli . . . . . . . . . 24
Załącznik nr 6 – Scenariusz zajęć: Jak być bezpiecznym w szkole . . . . . . . . . . 26
Załącznik nr 7 – Scenariusz zajęć: Reagowanie w sytuacjach zagrożenia . . . . 29
Załącznik nr 8 – Scenariusz zajęć: Przygotowanie akcji „Bezpieczna szkoła” . . 31
Załącznik nr 9 – Scenariusz zajęć: Agresja i przemoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Załącznik nr 10 – Scenariusz zajęć: Jak bronić się przed agresją i przemocą . . . . 36
Załącznik nr 11 – Scenariusz zajęć: Dlaczego ludzie stosują przemoc . . . . . . . 38
Załącznik nr 12 – Diagnoza grupy klasowej: materiał pomocniczy dla
wychowawcy do budowania programu profilaktycznego szkoły . . . . . . . . . . . . 40

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

1. Wstęp

Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży odnosi się do sfery fizycznej, psychicznej oraz emo-
cjonalnej i warto pamiętać, że dotyczy jednostki lub grupy. Uczniowie spędzają w szkole
dużą część dnia, dlatego stale podkreśla się rolę placówek oświatowych, a zwłaszcza
samych nauczycieli w zapewnieniu im bezpiecznych warunków do nauki i rozwoju.

Poniższy artykuł przedstawia najczęściej pojawiające się zagrożenia bezpieczeństwa
uczniów w szkole oraz pokazuje skuteczne sposoby ich profilaktyki. Czytelnik dowie
się, jak odpowiednie przepisy regulują zasady zachowania bezpieczeństwa i pozna
strategie postępowania w sytuacjach, gdy zostaną one naruszone.

2. Bezpieczeństwo w polskich szkołach

2.1. Definicje

Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży szkolnej rozpatrujemy w kategoriach:

BHP (stosowne przepisy znajdują się w załączniku nr 1):

– stan techniczny budynku,
– wyposażenie sal lekcyjnych,
– przygotowanie szkoły na wypadek pożaru oraz innych wypadków,
– wycieczki;

relacji międzyludzkich:

– bezpieczeństwo osobiste poszczególnych uczniów wyrażające się brakiem za-

grożenia ze strony innych uczniów, dorosłych oraz osób obcych przebywających
w szkole lub jej pobliżu

Bezpieczeństwo – stan spokoju i pewności, który występuje, gdy jednostka lub
grupa nie zagraża innym jednostkom lub grupom oraz sama nie jest wystawiona
na zagrożenie fizyczne, psychiczne, społeczne, moralne, uczuciowe, światopo-
glądowe i zdrowotne. Potrzeba bezpieczeństwa to jedna z głównych ludzkich
potrzeb.

Zagrożenie – uświadomiony stan niepewności, niebezpieczeństwa wewnętrznego
(np. zdrowia) lub zewnętrznego (np. groźba, szantaż, zemsta), który wzbudza
w jednostce niepokój, lęk, niepewność, strach, zdenerwowanie i w konsekwencji
prowadzi do dezorganizacji życia.

Bezpieczeństwo społeczne – równowaga między człowiekiem a jego otocze-
niem, brak czynników zaburzających w ich wzajemnych relacjach. Zagrożenie
bezpieczeństwa społecznego dotyczy głównie trudności przystosowawczych
i adaptacyjnych do warunków i współżycia społecznego w grupach rówieśniczych,
domu rodzinnym, zespołach, paczkach, gangach dziecięcych i młodzieżowych.

Pojęcie

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

2.2. Poczucie bezpieczeństwa w oczach uczniów i nauczycieli

Badanie stopnia poczucia bezpieczeństwa wśród uczniów przeprowadzone w Krako-
wie (grudzień 2003 – marzec 2004)

wykazało, że czują się oni w szkole stosunkowo

bezpiecznie, chociaż w gimnazjach – mniej bezpiecznie niż w innych typach szkół.

Za największe zagrożenia w drodze do szkoły uczniowie uznają:

agresję słowną i fizyczną,

wypadki drogowe,

kradzieże i wymuszenia.

Wśród zagrożeń występujących w szkole wymieniają:

w okolicy bramy szkolnej i w toaletach: agresję słowną, zaczepki ze strony doro-

słych i młodzieży, pobicia, wymuszenia i kradzieże, palenie papierosów, wandalizm,
picie alkoholu;

na korytarzach: agresję słowną i fizyczną, pobicia, niszczenie cudzych rzeczy i mie-

nia szkoły;

w szatniach: przemoc słowną, kradzieże, niszczenie cudzych rzeczy i mienia

szkoły;

podczas lekcji: agresję słowną, lekceważenie poleceń nauczycieli, przeszkadzanie

w prowadzeniu lekcji;

w gimnazjach: przemoc ze strony innych uczniów (w tym „falę”), brutalne żarty

(dręczenie), kradzieże, groźby pobicia.

Nauczyciele czują się w szkole bezpieczniej niż uczniowie, a wyrażane przez nich opinie
na temat pojawiających się zagrożeń oraz ich natężenia są nieco odmienne od opinii
uczniów.

Ich zdaniem najpoważniejsze niebezpieczeństwa w drodze do szkoły to:

agresja słowna i fizyczna,

palenie papierosów,

kradzieże i wymuszenia,

pobicia,

narkotyki.

Obie grupy postrzegają bardzo podobnie zagrożenia występujące w szkole, ale – zdaniem
nauczycieli – wymienione przez uczniów niebezpieczeństwa nie występują w tak dużym
natężeniu, o jakim mówi młodzież. Za to przeceniają oni zagrożenia związane z:

dostępem do narkotyków,

kradzieżami,

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

zabieraniem pieniędzy,

niszczeniem mienia szkolnego

konfliktami z rodzicami.

Nie doceniają zaś wagi zagrożeń występujących podczas lekcji (agresji słownej ze
strony uczniów, przeszkadzania, lekceważenia poleceń).

Podsumowanie dokonane przez policję w 2005 r. dotyczące bezpieczeństwa w szkołach
w porównaniu z rokiem poprzednim wykazało

spadek przestępstw rozbójniczych w szkołach podstawowych i gimnazjalnych o pra-

wie 20%, przy wysokim wskaźniku ich wykrycia (98,9%);

ujawnienie większej liczby dilerów narkotyków i osób posiadających narkotyki o po-

nad 38% w szkołach podstawowych i gimnazjach oraz o 48% w szkołach średnich
i zawodowych;

spadek liczby kradzieży z włamaniem o ponad 30% w szkołach podstawowych

i gimnazjach oraz o 23% w szkołach średnich i zawodowych;

wzrost liczby bójek i pobić o 13,3% w szkołach podstawowych i gimnazjach;

wzrost liczby przestępstw kradzieży cudzych rzeczy o 25% w szkołach podstawowych

i gimnazjach oraz o 11,4% w szkołach średnich i zawodowych.

CBOS przeprowadził kolejne badanie dotyczące bezpieczeństwa w szkołach w 2006
roku. Wynika z niego, że ponad 30% uczniów i nauczycieli za największy problem
w szkole uważa przemoc słowną i fizyczną.

Powyższe dane nie oznaczają, że we wszystkich placówkach w kraju sytuacja jest
identyczna (rodzaje zagrożeń mogą się różnić w poszczególnych regionach, miastach,
szkołach). Pokazują jednak typowe niebezpieczeństwa, na które trzeba zwrócić uwagę
oraz którym należy przeciwdziałać. Ponadto ujawniają rozbieżności w ocenie sytuacji
przez uczniów i nauczycieli, co również trzeba uwzględnić, przygotowując programy
profilaktyczne i interwencyjne.

Poczucie bezpieczeństwa jest najniższe w szkołach podstawowych, a najwyższe
– w szkołach średnich.

Ważne!

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

3. Lista możliwych zagrożeń bezpieczeństwa uczniów

W drodze do szkoły:

wypadki drogowe,

agresja słowna i fizyczna,

kradzieże,

wymuszenia,

zaczepki ze strony obcych.

Powody:

niebezpieczne drogi,

źle oznakowane (lub nieoznakowane) przejścia dla pieszych,

obecność obcych osób w okolicy szkoły (np. z marginesu społecznego, gangów

młodzieżowych),

brak nadzoru dorosłych i służb (straż miejska, policja).

W szkole:

złamania kończyn, stłuczenia głowy, skaleczenia,

wypadki w pracowniach, laboratoriach i w sali gimnastycznej,

pobicia,

agresja słowna i fizyczna,

grożenie,

dręczenie,

stosowanie wulgaryzmów,

stosowanie „fali” wobec uczniów klas młodszych,

kradzieże,

wymuszenia,

niszczenie mienia innych osób,

niszczenie mienia szkolnego,

palenie papierosów,

picie alkoholu,

zażywanie narkotyków,

lekceważenie poleceń nauczycieli,

przeszkadzanie w prowadzeniu lekcji.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Powody:

zły stan techniczny budynku,

lekkomyślność wychowanków (np. bieganie po korytarzach, zjeżdżanie po poręczach

schodów, niewłaściwe obchodzenie się ze sprzętem),

lekkomyślność dorosłych (np. brak nadzoru podczas przerw, zostawianie uczniów

samych w salach lekcyjnych),

dysfunkcje i zaniedbania w rodzinach podopiecznych,

problemy emocjonalne dzieci i młodzieży,

złość i agresja uczniów,

brak umiejętności interpersonalnych i społecznych (np. komunikowania się, rozwią-

zywania konfliktów),

brak reakcji dorosłych na przejawy łamania norm szkolnych przez uczniów,

przynależność wychowanków do patologicznych grup rówieśniczych,

zaburzenie relacji z rówieśnikami i rodziną,

nadpobudliwość lub zahamowania,

uzależnienia.

4. Sposoby zwiększania bezpieczeństwa uczniów

4.1. Droga do szkoły

Jak wspomniano, w drodze do szkoły uczniowie są narażeni na liczne zagrożenia ze
strony innych uczniów lub osób obcych (agresja, kradzieże). Wokół budynku szkoła
może i powinna zapewnić podopiecznym bezpieczeństwo, np. w postaci ogrodzenia
placu, wynajęcia ochrony, zainstalowania monitoringu. Jednak dalej, poza jej terenem,
nauczyciele nie mają bezpośredniego wpływu na to, co się dzieje. Uważają, że to nie
ich problem.

Kolejnym zagrożeniem, często zgłaszanym przez samych uczniów, są wypadki
drogowe. Nieoznakowane, niebezpieczne przejścia, nieostrożni kierowcy, duże
natężenie ruchu samochodowego oraz nieznajomość przez uczniów przepisów
ruchu drogowego i nieuwaga podczas przechodzenia przez jezdnię to najczęstsze
ich przyczyny.

Szkoły wiedzą o tych zagrożeniach i wypadkach, jednak często nie robią nic, aby im
zapobiegać. Tłumaczą swoją bierność tym, że niebezpieczne miejsca znajdują się
poza terenem szkoły, a więc poza ich zasięgiem. Tymczasem szkoła może tu zdziałać
bardzo dużo.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Dyrektor powinien:

systematycznie zbierać informacje od uczniów i nauczycieli na temat pojawiających

się zagrożeń, miejsc ich występowania oraz osób (potencjalnie) niebezpiecznych,
np. zlecając przeprowadzenie ankiet lub rozmów na godzinach wychowawczych
w klasach, zwołując zebrania rady pedagogicznej na ten temat (arkusz ankiety dla
uczniów znajduje się w załączniku nr 2);

analizować dane (może powołać w tym celu zespół złożony z nauczycieli lub

przedstawić je na posiedzeniu rady szkoły, poddać pod dyskusję społeczności
szkolnej itp.);

podjąć działania prewencyjne i naprawcze.

Przykłady działań:

powiadomienie dzielnicowego (najbliższej jednostki policji) o przypadkach stoso-

wania przemocy, pojawianiu się obcych osób zaczepiających uczniów lub dilerów
narkotyków;

złożenie podania w policji oraz/lub straży miejskiej z prośbą o zwiększenie liczby

patroli w niebezpiecznej okolicy;

zapraszanie do szkoły pracowników służb ochrony, policji i straży miejskiej na spotka-

nia z uczniami, podczas których młodzi ludzie będą mogli się dowiedzieć (nauczyć),
w jaki sposób reagować w sytuacjach zagrożenia;

zlecenie wychowawcom klas, pedagogowi szkolnemu przeprowadzenia serii warsz-

tatów w klasach na ten sam temat;

zgłoszenie szkoły do wybranych programów prewencyjnych proponowanych przez

różne instytucje (np. „Bezpieczna droga do szkoły”);

organizowanie wraz z uczniami akcji propagujących zasady bezpieczeństwa, edu-

kujących o sposobach radzenia sobie z napastnikami;

prowadzenie zajęć na temat zwiększania bezpieczeństwa poruszania się po dro-

gach, np. zasady ruchu drogowego, kurs na kartę rowerową (zwłaszcza w szkołach
podstawowych);

jeśli sprawcami przemocy lub kradzieży są uczniowie danej szkoły, zawiadamianie

ich rodziców oraz – w zależności od wykroczenia – odpowiednich służb, a także
podjęcie ze sprawcami pracy wychowawczej zmierzającej do zmiany negatywnych
zachowań.

4.2. Teren szkoły

Aby zapobiegać wypadkom w szkole – należy:

zadbać o prawidłowy stan techniczny budynku – prowadzić regularne kontrole

i naprawy, dobrze oznaczyć wyjścia ewakuacyjne oraz sprawdzać stan sprzętu ga-
śniczego;

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

przeszkolić pracowników w zakresie udzielania pierwszej pomocy oraz postępowania

w nagłych wypadkach;

zapewnić dostęp do apteczek oraz gabinetu lekarskiego;

zwiększyć nadzór nauczycieli w miejscach szczególnie niebezpiecznych (np. w oko-

licy schodów, wejścia do szkoły);

wywiązywać się z obowiązku dyżurowania podczas przerw;

nie pozostawiać uczniów w salach lekcyjnych oraz w sali gimnastycznej bez nadzoru;

zabezpieczyć miejsca stanowiące potencjalne zagrożenie dla uczniów (np. zaplecza,

pracownie techniczne);

edukować podopiecznych w zakresie zachowania się podczas przerw (szczególnie

dotyczy to szkół podstawowych), przestrzegania zasad bezpieczeństwa w pracow-
niach oraz podczas zajęć sportowych w sali gimnastycznej;

organizować aktywności pozwalające nadpobudliwym, nadmiernie ruchliwym jed-

nostkom wykorzystać energię w sposób, który nie zagraża ich zdrowiu.

Scenariusz zajęć z uczniami dotyczących przestrzegania zasad bezpieczeństwa w szko-
le podstawowej znajduje się w załączniku nr 3.

Aby przeciwdziałać przemocy – należy:

diagnozować rodzaj i skalę zagrożeń, np. przy pomocy ankiet (arkusze ankiet znaj-

dują się w załącznikach nr 4 i 5);

prowadzić z uczniami (i nauczycielami) zajęcia dotyczące agresji i przemocy: ich

przyczyn, sposobów obrony przed atakami, strategii radzenia sobie z własną agresją,
reagowania na jej przejawy wobec innych;

uwzględnić działania antyprzemocowe w szkolnym programie profilaktycznym;

nawiązać współpracę z poradniami oraz instytucjami zajmującymi się prewencją

i interwencją (policja, sąd rodzinny, ośrodki terapeutyczne);

stworzyć przejrzysty system norm szkolnych oraz skutecznych sankcji za ich naru-

szanie;

uświadomić wszystkim członkom społeczności (uczniom, nauczycielom i rodzicom)

procedury postępowania ze sprawcami przemocy, np. wezwanie do szkoły policji,
wystąpienie do sądu rodzinnego, skierowanie ucznia do poradni pedagogiczno-
-psychologicznej lub specjalistycznej;

proponować rodzicom podopiecznych zajęcia informacyjne i warsztatowe na temat

przemocy, postępowania z dzieckiem-sprawcą oraz dzieckiem-ofiarą, zwiększania
skuteczności wychowawczej w domu;

angażować uczniów w przedsięwzięcia mające na celu zwiększenie ich świadomości

związanej ze zjawiskiem przemocy oraz przeciwstawianiu się jej (projekty, akcje itp.);

zwiększać nadzór nauczycieli w miejscach, w których najczęściej dochodzi do aktów

przemocy (szatnie, toalety, wejście do budynku, bufet);

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

kształtować pozytywne postawy wśród dzieci i młodzieży: szacunek dla drugiego

człowieka, poszanowanie mienia innych osób i mienia szkolnego, umiejętności ko-
munikowania się bez agresji, konstruktywnego rozwiązywania konfliktów;

wyrabiać w podopiecznych postawy aktywnego przeciwstawiania się przemocy

wobec innych osób (świadkowie przemocy zazwyczaj pozostają bierni);

nawiązywać lepsze relacje z uczniami – to sprzyja zwiększeniu zaufania oraz popra-

wia przepływ informacji w obie strony, a w efekcie pomaga wcześniej i skuteczniej
reagować na przejawy przemocy;

podjąć pracę wychowawczą z ofiarami i sprawcami przemocy oraz ich rodzinami;

konsekwentnie stosować sankcje wobec sprawców;

tworzyć grupy wsparcia dla uczniów i ich rodziców;

szkolić nauczycieli w zakresie profilaktyki i interwencji wobec przemocy;

uczulać nauczycieli na ich własne postawy i zachowania (niekiedy bywają agresywni

w stosunku do wychowanków).

Przykładowe scenariusze zajęć z uczniami znajdują się w załącznikach nr 6–11.

Aby zmniejszyć liczbę kradzieży – można:

apelować do uczniów, aby nie przynosili do szkoły drogich rzeczy lub przynajmniej

się nimi nie chwalili;

dbać o to, by szatnie na okrycia wierzchnie i przy sali gimnastycznej były zawsze

zamykane na klucz;

przypominać podopiecznym, że nie należy zostawiać swoich rzeczy bez opieki (np.

torby z książkami na korytarzu, pieniędzy w piórniku);

wyraźnie określić, jakie konsekwencje grożą za kradzież lub zniszczenie cudzej

własności (i stosować je!);

wyczulić uczniów na podejrzane zachowania innych osób (przypadkowy obserwator

może w porę zapobiec kradzieży);

prowadzić w klasach zajęcia na temat uczciwości, poszanowania dóbr innych ludzi,

zabezpieczania własnych rzeczy.

W celu zabezpieczenia mienia szkoły przed zniszczeniem – trzeba:

zamykać na klucz sale lekcyjne podczas przerw;

nie zostawiać uczniów samych w klasach podczas lekcji;

przeszkolić podopiecznych w zakresie obsługi urządzeń (szkoły techniczne) oraz

sprzętu, z którego korzystają podczas zajęć (komputery, pomoce naukowe);

zachęcać ich do własnoręcznego wykonywania pomocy naukowych (wtedy sami

o nie zadbają);

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

wzmocnić nadzór w miejscach, gdzie najczęściej dochodzi do niszczenia rzeczy (np.

w szatniach);

zgłaszać wszelkie usterki wyposażenia sal konserwatorowi szkolnemu (rozchwiana

ławka zwraca uwagę potencjalnego wandala i zachęca go do dalszej dewastacji);

reagować na wszelkie przejawy niszczenia rzeczy, nawet z pozoru drobne (np. pisanie

po ławkach);

zmuszać wandali do naprawienia szkody (wyczyszczenie pobrudzonej ławki, pokrycie

kosztów naprawy uszkodzonego sprzętu – obciążenie rodziców).

5. Działania zwiększające bezpieczeństwo uczniów

Rada pedagogiczna wraz z dyrektorem placówki muszą opracować:

program profilaktyki zagrożeń,

strategie postępowania w razie wypadków (muszą być jednolite dla wszystkich

i zgodne z przepisami),

zasady postępowania z uczniami naruszającymi bezpieczeństwo, łamiącymi nor-

my itp.,

zasady współpracy z rodzicami podopiecznych,

zasady współpracy ze służbami ochrony, policji, straży miejskiej, pracownikami po-

radni.

5.1. Programy szkolnej profilaktyki

Opracowywanie i wdrażanie takich programów jest obowiązkowe od 2002 roku. Prze-
pisy stanowią, że program szkolnej profilaktyki:

ma zawsze uzupełniać program wychowawczy szkoły,

powinien odpowiadać na realne problemy oraz zagrożenia pojawiające się w szkole

i w środowisku,

ma mieć przemyślany cel,

formy i sposoby działania z zakresu profilaktyki pierwszorzędowej muszą być dosto-

sowane do wieku uczniów

Największa odpowiedzialność w kwestii działań zwiększających bezpieczeństwo
spoczywa na dorosłych: pracownikach szkoły i rodzicach.

Uwaga!

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Aby program profilaktyczny był dostosowany do potrzeb społeczności szkolnej, trzeba
dokonać diagnozy rodzaju i stopnia zagrożeń, na jakie narażeni są uczniowie (patrz:
rozdział 4.2. oraz załączniki nr 2 i 4). Podczas pisania należy wziąć pod uwagę realne
możliwości wspierania uczniów.

Warto pamiętać, że istnieje profilaktyka:

pierwszorzędowa – skierowana do grupy niskiego ryzyka (uczniowie nie podejmują

zachowań ryzykownych, są przed inicjacją),

drugorzędowa – przeznaczona dla grup podwyższonego ryzyka (uczniowie mają

za sobą pierwsze próby zachowań ryzykownych),

trzeciorzędowa – stosowana z myślą o grupach wysokiego ryzyka (uczniowie

o utrwalonych zachowaniach ryzykownych)

Każda z tych grup wymaga innych działań profilaktycznych. Na poziomie szkoły są to
najczęściej działania w zakresie profilaktyki pierwszorzędowej takie jak:

promocja zdrowego stylu życia oraz opóźnienie wieku inicjacji,

wspieranie procesu wychowawczego,

identyfikacja osób będących w grupie podwyższonego ryzyka,

przeciwdziałanie zagrożeniom.

Ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji oraz umożliwienie wycofania się
z zachowań ryzykownych (poradnictwo rodzinne i indywidualne, socjoterapia) należą
do profilaktyki drugorzędowej, którą zajmują się specjaliści (psycholog szkolny lub
pracownicy poradni, gdzie szkoła kieruje podopiecznych)

Budowanie programu szkolnej profilaktyki:

diagnoza sytuacji/wychowanków (ankiety, rozmowy na godzinach wychowawczych,

obserwacja klas przez wychowawców i nauczycieli przedmiotowych, zbieranie infor-
macji od rodziców analiza dokumentacji dotyczącej podopiecznych):

– Jaki typ uczniów przychodzi najczęściej do szkoły?
– Jaka jest struktura społeczności szkolnej?
– Jaka jest nieformalna struktura klas (role pełnione przez uczniów)?
– W jakim stopniu podopieczni przestrzegają norm?
– Jakie zagrożenia i jak często występują?
– W jaki sposób podopieczni reagują na nie?

Profilaktyka to chronienie człowieka w rozwoju przed zagrożeniami i reagowanie
na pojawiające się zagrożenia. Jej celem jest ochrona dziecka, ucznia, wycho-
wanka przed zakłóceniami w rozwoju, czyli przed podejmowaniem zachowań
hamujących lub niszczących rozwój, określanych w literaturze przedmiotu jako
zachowania ryzykowne

Pojęcie

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

– Jakiej wiedzy i umiejętności brakuje im, aby przeciwstawiać się zagrożeniom lub

nie stosować przemocy?

określenie typowych problemów wychowawczych na poziomie szkoły i klas (np. brak

dyscypliny, zachowania agresywne, wulgaryzmy);

ustalenie przyczyn i motywów tych problemów;

zaplanowanie działań profilaktycznych dla całej szkoły oraz dla poszczególnych klas,

gdzie warto skorzystać z:

– własnych doświadczeń,
– dostępnych gotowych programów profilaktycznych,
– literatury fachowej,
– pomocy specjalistów (pedagog, psycholog, pracownicy poradni i ośrodków pro-

filaktycznych).

Arkusz diagnozy grupy klasowej znajduje się w załączniku nr 12.

5.2. Postępowanie z jednostkami zagrażającymi bezpieczeństwu

uczniów

Jeśli osobą zagrażającą bezpieczeństwu podopiecznych jest uczeń szkoły, należy:

zawiadomić jego rodziców oraz odpowiednie instytucje (np. w przypadku pobicia

lub kradzieży może to być policja);

zastosować wobec niego sankcje przewidziane w danej społeczności szkolnej (upo-

mnienie, nagana itp.);

doprowadzić do zadośćuczynienia szkody (przeproszenie ofiary agresji, pokrycie

kosztów naprawy zniszczonego mienia itp.);

zdecydować, jaką pracę wychowawczą można podjąć z nim na terenie szkoły i ustalić,

kto ma się tym zająć (wychowawca, pedagog);

ewentualnie skierować ucznia do poradni, ośrodka socjoterapii lub innych miejsc,

gdzie otrzyma fachową pomoc.

Jeśli osobą zagrażającą bezpieczeństwu podopiecznych jest osoba spoza szkoły,
należy:

wezwać policję lub straż miejską,

ustalić personalia sprawcy,

domagać się od niego zadośćuczynienia szkody,

postarać się zabezpieczyć uczniów przed ponownym kontaktem z nim.

5.3. Współpraca z rodzicami uczniów

Pomimo że zapewnienie bezpieczeństwa w szkole spoczywa na nauczycielach, powin-
ni oni zaangażować do współpracy także rodziców uczniów. Szkoła bowiem wspiera

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

rodziców w wychowaniu, a poprzez ich aktywizację ma możliwość bardziej efektywnie
realizować programy profilaktyczne.

Należy:

informować rodziców o pojawiających się zagrożeniach – przedstawiać im wyniki

diagnoz oraz program profilaktyki wraz z celami i sposobami jego realizacji;

dbać o systematyczny przepływ informacji między szkołą a domem;

zapraszać rodziców do współpracy w podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa ich

dzieci, np. poprzez udział w warsztatach (Jak rozpoznać dziecko-ofiarę przemocy,
Jak rozmawiać z dziećmi o ich problemach, Jak chronić dziecko przed zagrożeniami

zaangażowanie ich w pomoc szkole w zapewnieniu bezpieczeństwa podczas imprez
i wycieczek oraz w zdobywaniu środków finansowych na ochronę/monitoring (rada
rodziców i/lub rada szkoły);

uwzględniać propozycje rodziców w konstruowaniu programu wychowawczego oraz

profilaktycznego szkoły;

zapewniać rodzicom pomoc w opiece wychowawczej nad dziećmi – edukować,

kierować do miejsc, w których otrzymają specjalistyczne wsparcie.

Uczniowie wiedząc, że mają oparcie zarówno w szkole, jak i w domu:

częściej mówią o przypadkach naruszania ich granic,

proszą o pomoc,

rzadziej naruszają zasady bezpieczeństwa,

łatwiej internalizują obowiązujące normy.

5.4. Współpraca z organizacjami pozaszkolnymi

Podczas realizacji programu profilaktycznego nauczyciele mogą skorzystać z pomocy
instytucji pozaszkolnych oferujących projekty i programy edukacyjno-prewencyjne.

„Bezpieczny uczeń – jak unikać zagrożeń”

To ogólnopolska akcja społeczna zorganizowana przez Sieć Policealnych Szkół De-
tektywów i Pracowników Ochrony O’Chikara oraz Wyższą Szkołę Bezpieczeństwa. Jej
celem jest nauczenie młodzieży postaw sprzyjających minimalizacji agresji w najbliż-
szym otoczeniu, opanowanie podstawowych technik samoobrony oraz uświadamianie
zagrożeń, jakie niesie zjawisko braku reakcji na przemoc. Organizatorzy akcji pragną
pomóc młodym ludziom wypracować zachowania profilaktyczne oraz postawy łagodzą-
ce agresję, nawyk obrony oraz radzenie sobie w chwilach bezpośredniego zagrożenia
życia i mienia, a także uczyć reakcji w trakcie i po napadzie.

W ramach tej akcji – w 2006 roku – organizowano liczne wykłady, pogadanki oraz zajęcia
praktyczne (np. lekcje samoobrony). Ponadto prowadzono ankiety wśród uczniów w celu:

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

określenia jakie grupy wiekowe są najbardziej narażone na przemoc;

identyfikacji zagrożeń oraz częstotliwości i miejsc ich występowania;

identyfikacji zakresu zrozumienia pojęcia agresji i sposobów reakcji na przemoc.

Prowadzący akcję specjaliści (kryminolodzy, prawnicy, pracownicy ośrodków inter-
wencyjnych, psycholodzy, medycy) wydali broszurę tematyczną dotyczącą sposobów
unikania zagrożeń, z której mogą korzystać szkoły

„Bezpieczna szkoła to bezpieczny uczeń”

To projekt edukacyjno-prewencyjny dla uczniów szkół podstawowych o charakterze
profilaktycznym. Jego cele to:

wykształcenie u dzieci świadomej umiejętności radzenia sobie w sytuacjach niebez-

piecznych na drodze,

zapoznanie ich z podstawowymi zasadami bezpiecznego zachowania,

popularyzacja wśród młodzieży szkolnej znajomości przepisów o ruchu drogowym,

propagowanie wiedzy z zakresu udzielania pierwszej pomocy,

wdrażanie uczniów do poprawnych zachowań w roli pieszego i rowerzysty,

właściwe nawiązywanie i utrzymywanie poprawnych kontaktów z innymi dziećmi

i dorosłymi,

umiejętne działanie w różnych sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych

Informacje na temat innych dostępnych programów i projektów profilaktycznych moż-
na uzyskać w kuratoriach oświaty, poradniach pedagogiczno-psychologicznych oraz
ośrodkach zajmujących się pracą z dziećmi i młodzieżą. Bogatym źródłem wiedzy na
ten temat jest również internet. Warto korzystać z gotowych programów przygotowanych
przez specjalistów i sprawdzonych w praktyce.

Każda szkoła powinna zapraszać także na spotkania z uczniami przedstawicieli policji,
sądu rodzinnego, straży miejskiej, wydziału ruchu drogowego itp. Można organizować
pogadanki, zajęcia warsztatowe oraz wspólne akcje, np. „Bezpieczna szkoła”, „’Nie’
dla przemocy”. Dla podopiecznych kontakt z osobami, które na co dzień zajmują się
problemem bezpieczeństwa, jest niezwykle cenny. Te same zajęcia prowadzone przez
nauczycieli mają mniejszą siłę oddziaływania, są mniej przekonujące. Specjaliści,
oprócz ciekawego i dogłębnego przekazania wiadomości i umiejętności, mogą nawią-
zać szczery kontakt z uczniami – z doświadczeń wielu szkół wynika, że wychowankom
łatwiej się otworzyć przed osobami z zewnątrz i chętnie rozmawiają z nimi o swoich
obawach i problemach.

Dyrektor szkoły musi zadbać o ustalenie sposobów współpracy szkoły ze służbami
policji, straży miejskiej itp. Każdy pracownik powinien wiedzieć, jak ma postępować
w obliczu zagrożeń, z kim i w jaki sposób kontaktować się oraz jak zająć się ofiarą
i sprawcą. Do tego potrzebna jest oczywiście także znajomość przepisów prawnych

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Przy jasno określonych i jawnych dla wszystkich (także dla uczniów i ich rodziców)
procedurach istnieje szansa, że poziom bezpieczeństwa podopiecznych wzrośnie.

6. Podsumowanie

Warto pamiętać, że:

Bezpieczeństwo uczniów to wieloaspektowe zagadnienie, wymagające starannego

przemyślenia.

Za bezpieczeństwo wszystkich członków społeczności szkolnej odpowiada dyrektor

placówki.

Zadaniem nauczycieli jest wykształcenie u uczniów poczucia odpowiedzialności za

siebie i otoczenie tak, aby wspomagać dorosłych w utrzymaniu jak najwyższego
poziomu bezpieczeństwa w szkole.

Do współpracy trzeba zaangażować także rodziców podopiecznych.

Szkoła musi tworzyć własne programy prewencyjne, ale powinna też korzystać

z dostępnych projektów pozaszkolnych oraz utrzymywać stały kontakt ze służbami
i organizacjami zajmującymi się tym problemem.

Nauczyciele i wychowawcy powinni dostosować programy profilaktyczne do realnych

potrzeb swoich uczniów oraz realizować je na poziomie szkoły (np. akcje) i klas (np.
zajęcia warsztatowe).

Sami muszą stale podnosić swoje umiejętności w zakresie edukowania uczniów oraz

podejmowania interwencji w sytuacjach zagrożenia.

Jedną ze skutecznych metod zwiększania bezpieczeństwa uczniów jest informowa-

nie ich o potencjalnych zagrożeniach oraz skłanianie do rozmów na ten temat (tu
ważny jest otwarty i szczery kontakt wychowawców z grupami klasowymi). W ten
sposób podopieczni stają się bardziej świadomi i uważni na niepokojące sygnały,
zachowania, podejrzane osoby itp.

Szkoła powinna systematycznie badać nie tylko stopień poczucia bezpieczeństwa

uczniów, lecz także skuteczność stosowanych programów profilaktycznych. Regu-
larne korekty działań zwiększają ich efektywność.

7. Bibliografia

1. Agresja i przemoc w szkolnych działaniach profilaktycznych. Poradnik metodyczny

dla nauczycieli,

MENiS, Warszawa 2004.

2. Czarnecki K.M., Bezpieczeństwo – zagrożenia dzieci i młodzieży w ujęciu psycholo-

gii,

[w:] Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży i jego zagrożenia: materiały z konferencji

naukowej (Mysłowice 28 czerwca 2000 r

.), Wydawnictwo Impuls, Kraków 2001.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

3. Gawlik M., Bezpieczna szkoła to bezpieczny uczeń, „Wychowanie komunikacyjne”,

nr 10, 2004.

4. Piotrowski P., Wysocka-Pleczyk M., Bezpieczna szkoła, „Psychologia w Szkole”, nr 2,

2005.

5. Węgrzyn-Jonek E., Simm M., Refleksja nad programem szkolnej profilaktyki, „Wy-

chowawca”, nr 9, 2002.

K.M. Czarnecki, Bezpieczeństwo – zagrożenia dzieci i młodzieży w ujęciu psychologii, [w:] Bezpieczeństwo

dzieci i młodzieży i jego zagrożenia: materiały z konferencji naukowej (Mysłowice 28 czerwca 2000 r

.),

Wydawnictwo Impuls, Kraków 2001, s. 11–12.

Dzieci mają prawo m.in. do ochrony przed wszelkimi formami przemocy (fizycznej czy psychicznej),

zaniedbaniem i wykorzystaniem seksualnym oraz do ochrony przed narkomanią (Konwencja o Prawach

Dziecka ONZ z 1989 r., obowiązuje od 1990 r.).

P. Piotrowski, M. Wysocka-Pleczyk, Bezpieczna szkoła, „Psychologia w Szkole” nr 2, 2005, s. 64–67.

www.policja.pl.

Rozporządzenie MENiS z dnia 26 lutego 2002 r.

E. Węgrzyn-Jonek, M. Simm, Refleksja nad programem szkolnej profilaktyki, „Wychowawca”, nr 9,

2002.

Agresja i przemoc w szkolnych działaniach profilaktycznych. Poradnik metodyczny dla nauczycieli, MENiS,

Warszawa 2004, s. 6.

Tamże, s. 6; E. Węgrzyn-Jonek, M. Simm, dz. cyt.

Treść broszury, plakat oraz informacje o innych akcjach znajdują się na stronie www.ochikara.pl.

M. Gawlik, Bezpieczna szkoła to bezpieczny uczeń, „Wychowanie komunikacyjne”, nr 10, 2004,

s. 6–7.

Program Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży, MSWiA,

Warszawa 2003 oraz Agresja i przemoc w szkolnych działaniach profilaktycznych. Poradnik metodyczny
dla nauczycieli

, MENiS, Warszawa 2004.

Przypisy

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Załącznik nr 1 – Przepisy prawne związane z zapewnieniem

bezpieczeństwa w szkołach

Z Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w spra-
wie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach
(DzU z 2003 r. nr 6, poz. 69):
Dyrektor zapewnia bezpieczne i higieniczne warunki pobytu w szkole lub placów-
ce, a także bezpieczne i higieniczne warunki uczestnictwa w zajęciach organizo-
wanych przez szkołę lub placówkę poza obiektami należącymi do tych jednostek
(r. 1, § 2).

Oznacza to, że należy:

dokonywać systematycznie kontroli technicznej obiektu;

przeprowadzać konieczne prace naprawcze i remontowe (zawsze pod nieobecność

uczniów);

zabezpieczyć teren wokół budynku szkolnego (ogrodzenie, bezpieczne nawierzchnie

i przejścia);

utrzymywać w czystości i sprawności urządzenia higieniczno-sanitarne na terenie

obiektu;

dyżurować na korytarzach szkolnych w czasie przerw śródlekcyjnych;

przygotować i wyraźnie oznaczyć drogi ewakuacyjne z budynku;

zabezpieczyć schody oraz pomieszczenia, do których uczniowie nie powinni wcho-

dzić (np. zaplecze pracowni chemicznej);

wyposażyć szkołę w apteczki;

przeszkolić nauczycieli prowadzących zajęcia w warsztatach, laboratoriach oraz

w sali gimnastycznej w zakresie udzielania pierwszej pomocy;

kontrolować sprawność urządzeń technicznych w miejscach praktycznej nauki

zawodu oraz dostosować stanowiska pracy dla znajdujących się w sali niepełno-
sprawnych;

zadbać o bezpieczeństwo uczestniczących w zajęciach wychowania fizycznego

i zawodach sportowych;

zachować zasady bezpieczeństwa podczas organizowania zajęć, imprez i wycieczek

poza terenem szkoły;

zapewnić opiekę osobom poszkodowanym w wypadkach.

Z Ustawy o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. (ogłoszone dnia 2 grudnia
2004 r.):

Obowiązki szkoły:

utrzymywanie bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki

w szkołach i placówkach (art. 1, p. 10);

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o zasadach zrównoważonego

rozwoju oraz kształtowanie postaw sprzyjających jego wdrażaniu w skali lokalnej,
krajowej i globalnej (art. 1, p. 11);

upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o bezpieczeństwie oraz kształtowa-

nie właściwych postaw wobec zagrożeń i sytuacji nadzwyczajnych (art. 1, p. 16);

Nauczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma
obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną
i obywatelską z poszanowaniem godności osobistej ucznia (art. 4).

Organ prowadzący szkołę lub placówkę odpowiada za jej działalność. Do jego zadań
należy w szczególności: zapewnienie warunków działania szkoły lub placówki, w tym
bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki (art. 5, p. 7).

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Załącznik nr 2 – Bezpieczeństwo uczniów w drodze do szkoły:

ankieta dla ucznia

BEZPIECZEŃSTWO UCZNIÓW W DRODZE DO SZKOŁY

Wypełnij ankietę. Twoje informacje pomogą nauczycielom opracować sposoby zwięk-
szenia bezpieczeństwa uczniów

w drodze do i ze szkoły. Ankieta jest anonimowa.

Twoja płeć: M–ś

klasa ................

Rodzaj zagrożenia

(ze strony uczniów)

Istnieje/

nie istnieje

Byłem

ofiarą

Byłem

świadkiem

Byłem

sprawcą

Zaczepki

Grożenie/straszenie

Wymuszanie pieniędzy

Kradzieże

Inne

Rodzaj zagrożenia

(ze strony osób obcych)

Istnieje/

nie istnieje

Byłem

ofiarą

Byłem

świadkiem

Wypadki drogowe

Zaczepki

Grożenie/straszenie

Wymuszanie pieniędzy

Kradzieże

Inne

Używki

Proponowano

Kupowałem

Sprzedawałem

Stosowałem

Papierosy

Alkohol

Narkotyki miękkie

Narkotyki twarde

Dziękujemy za wypełnienie ankiety.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Załącznik nr 3 – Scenariusz zajęć (dla uczniów szkół

podstawowych): Bezpieczeństwo w budynku szkolnym

Cele

Po spotkaniu uczniowie powinni:

wiedzieć, jak zachowywać się w szkole, aby uniknąć wypadków.

Metody

elementy pracy warsztatowej.

Materiały

duży arkusz papieru i flamaster.

Materiał pomocniczy

materiał pomocniczy nr 1 – Wypadki w szkole.

Czas trwania zajęć

45 minut.

Przebieg spotkania

1. Powitaj uczniów i zapisz na tablicy hasło: Bezpieczeństwo w szkole. Powiedz, że

podczas przerw, przed i po lekcjach (a niekiedy także w ich trakcie) dochodzi do
różnego rodzaju wypadków spowodowanych nieuważnością i lekkomyślnością
uczniów oraz ich nieznajomością zasad bezpiecznego zachowania się i korzystania
z wyposażenia szkoły.

2. Następnie zapytaj:

Jakie wypadki mogą się wydarzyć na terenie szkoły?

W jakich miejscach?

Zapisz pomysły podopiecznych na dużym arkuszu papieru i umieść go w widocznym

miejscu.

3. Rozdaj materiał pomocniczy nr 1 i poproś, by każdy uczestnik wpisał w tabelę wy-

mienione wcześniej rodzaje wypadków, dopasowując je do miejsc, w których mogą
się wydarzyć. Sprawdź, jak uczniowie wykonali ćwiczenie.

4. Następnie poproś, by uczestnicy uzupełnili drugą kolumnę. Celem ćwiczenia jest

uświadomienie podopiecznym, jak powinni się zachowywać, by uniknąć wypadków.
Zadbaj o to, żeby poznali jak najwięcej sposobów bezpiecznego postępowania
w wymienionych sytuacjach. Pamiętaj, aby były one zgodne z przepisami BHP.

5. Na koniec zajęć (a jeśli zabraknie czasu – na kolejnej lekcji wychowawczej) możesz

„przetestować” uczestników. Poproś, by nie patrząc w notatki, odpowiedzieli na
zadawane pytania, np.:

Jak należy zachowywać się na klatkach schodowych podczas długiej przerwy?

O czym trzeba pamiętać, przebywając w pracowni informatycznej?

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Materiał pomocniczy nr 1 – Wypadki w szkole

Zastanów się, jakie wypadki zdarzają się najczęściej w wymienionych miejscach i jak
można im zapobiegać, a następnie uzupełnij tabelę.

Miejsce

Wypadki, jakie się tam

zdarzają

Sposoby zapobiegania

wypadkom

Sale lekcyjne

Pracownia biologiczna,

fizyczna, chemiczna itp.

Pracownia informatyczna

Sala gimnastyczna

Szatnie

Korytarze podczas przerw

i po lekcjach

Schody

Wejście do budynku

Teren przed budynkiem

Boisko

Toalety

Okolice okien (korytarze,

klatki schodowe)

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Załącznik nr 4 – Bezpieczeństwo w szkole: ankieta dla ucznia

BEZPIECZEŃSTWO W SZKOLE

Wypełnij ankietę. Twoje informacje pomogą nauczycielom opracować sposoby zwięk-
szenia bezpieczeństwa uczniów w szkole. Ankieta jest anonimowa.

Twoja płeć: M–ś

klasa ................

Z którymi z poniższych

zagrożeń zetknąłeś się

na terenie szkoły?

Jako ofiara

(ile razy?)

Jako

świadek

(ile razy?)

Jako

sprawca

(ile razy?)

Gdzie?

Dokuczanie

Wyśmiewanie

Wulgaryzmy

Grożenie

Dręczenie

Popychanie/szarpanie

Pobicia

Zjawisko „fali”

Niszczenie rzeczy

innych

Niszczenie mienia

szkoły

Wymuszanie pieniędzy

Wymuszanie rzeczy

Kradzieże

Inne

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Z którymi z poniższych

zagrożeń zetknąłeś się

na terenie szkoły?

Stosowałem

(ile razy?)

Byłem

świadkiem

(ile razy?)

Gdzie?

Przeszkadzanie

w prowadzeniu lekcji

Agresja wobec

nauczycieli

Papierosy

Alkohol

Narkotyki miękkie

Narkotyki twarde

Przedmioty

niebezpieczne (np. noże)

Dziękujemy za wypełnienie ankiety.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Załącznik nr 5 – Bezpieczeństwo w szkole: ankieta dla nauczycieli

BEZPIECZEŃSTWO W SZKOLE

Wypełnij ankietę. Twoje informacje pomogą opracować sposoby zwiększenia bezpie-
czeństwa uczniów w szkole. Ankieta jest anonimowa.

Z którymi z poniższych

przejawów przemocy wśród

uczniów zetknąłeś się na

terenie szkoły?

Słyszałem

o tym

(ile razy?)

Byłem

świadkiem

(ile razy?)

Gdzie?

Dokuczanie

Wyśmiewanie

Wulgaryzmy

Grożenie

Dręczenie

Popychanie/szarpanie

Pobicia

Zjawisko „fali”

Niszczenie rzeczy innych

Niszczenie mienia szkoły

Wymuszanie pieniędzy

Wymuszanie rzeczy

Kradzieże

Inne

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Z którymi z poniższych

zagrożeń zetknąłeś się na

terenie szkoły?

Słyszałem

o tym

(ile razy?)

Byłem

świadkiem

(ile razy?)

Gdzie?

Przeszkadzanie

w prowadzeniu lekcji

Agresja wobec nauczycieli

Papierosy

Alkohol

Narkotyki miękkie

Narkotyki twarde

Przedmioty niebezpieczne

(np. noże)

Dziękujemy za wypełnienie ankiety.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Załącznik nr 6 – Scenariusz zajęć: Jak być bezpiecznym w szkole

Cele

Po spotkaniu uczniowie powinni:

znać zagrożenia bezpieczeństwa w szkole;

wiedzieć, jak na nie reagować.

Metody

elementy pracy warsztatowej.

Materiały

duży arkusz papieru i flamaster.

Materiał pomocniczy

materiał pomocniczy nr 1 – Sposoby zwiększania bezpieczeństwa uczniów w szkole.

Czas trwania zajęć

45 minut.

Przebieg spotkania

1. Powitaj uczniów i wprowadź ich w temat zajęć. Zapytaj:

Czy czujecie się w szkole bezpiecznie?

Dlaczego (nie)?

2. Poproś, aby uczniowie odpowiedzieli na te pytania anonimowo na małych kartkach,

które wrzucą do przygotowanego wcześniej pojemnika.

3. Następnie odczytaj na głos ich wypowiedzi. Zapisz je hasłowo na dużym arkuszu

papieru (lub na tablicy) pod nagłówkami:

– Czuję się w szkole bezpiecznie, ponieważ...
oraz
– Nie czuję się w szkole bezpiecznie, ponieważ...

4. Poproś, by uczestnicy podali więcej możliwych powodów poczucia zagrożenia. Zadaj

im dodatkowe pytania:

Co zagraża wam podczas lekcji w pracowniach przedmiotowych?

Co się może wydarzyć pod nieobecność nauczyciela w sali?

Jakie zagrożenia są możliwe na korytarzach podczas przerw?

Co się może stać na sali gimnastycznej, przy wejściu do szkoły, w szatni, w toa-

lecie?

Dopisz pomysły uczniów do sporządzonej wcześniej listy.

5. Następnie podziel podopiecznych na 3–4-osobowe zespoły i poproś, by zastano-

wili się, w jaki sposób można zwiększyć bezpieczeństwo uczniów w szkole. Rozdaj
uczniom do wypełnienia materiał pomocniczy nr 1.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

6. Na zakończenie omów wszystkie propozycje na forum klasy. Zwróć uwagę uczniów

na fakt, że również oni mogą mieć znaczący wpływ na zwiększenie i utrzymanie
bezpieczeństwa w szkole – dużo zależy od ich reakcji na pojawiające się groźne
zachowania i osoby. Poproś, by w domu zastanowili się, jak należy postępować
w sytuacjach zagrożenia. Podziękuj i zakończ zajęcia.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Materiał pomocniczy nr 1 – Sposoby zwiększania bezpieczeństwa

uczniów w szkole

Wypełnij tabelę.

Miejsce

Sposoby zwiększania bezpieczeństwa

Kto to robi?

Sale lekcyjne

(pracownie)

Korytarze

Sala gimnastyczna

Szatnie

Toalety

Bufet/sklepik/stołówka

Wejście do budynku

Boisko

Teren wokół szkoły

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Załącznik nr 7 – Scenariusz zajęć: Reagowanie w sytuacjach

zagrożenia

Cele

Po spotkaniu uczniowie powinni:

znać sposoby postępowania w sytuacjach zagrożenia.

Metody

elementy pracy warsztatowej.

Czas trwania zajęć

2 x 45 minut.

Przebieg spotkania

Część 1

1. Zacznij zajęcia od nawiązania do tematu poprzedniego spotkania. Niech uczestnicy

przypomną, kto i jak może zwiększyć bezpieczeństwo w szkole (powinny się tu po-
jawić: większy nadzór dorosłych, zwracanie uwagi na przejawy agresji, zaczepiania,
niszczenia mienia, pojawianie się obcych osób na terenie szkoły itp.).

2. Poproś, by uczniowie podzielili się na kilkuosobowe zespoły i przydziel im za-

dania. Każda grupa ma przygotować 5-minutowe wystąpienie, podczas którego
„nauczy” klasę, jak właściwie zachować się w sytuacjach zagrożenia. Poproś,
by uczniowie pracowali metodą burzy mózgów; niech dyskutują i zapisują swoje
propozycje.

Przykładowe tematy-zadania:

Postępowanie w sytuacji pożaru

Sposoby obrony przed agresją słowną

Sposoby obrony przed agresją fizyczną

Strategie postępowania wobec osób obcych pojawiających się na terenie

szkoły

Zachowanie się wobec próby wymuszenia pieniędzy lub kradzieży rzeczy

Sposoby obrony przed „falą”

Reagowanie na przejawy niszczenia mienia innych osób lub szkolnego

Reagowanie na przemoc wobec innych uczniów

Sposoby postępowania, gdy ktoś nas obraża, dokucza nam itp.

Postępowanie w razie wypadku

3. Pozwól grupom pracować do końca zajęć. Powiedz, że na kolejne spotkanie powinny

uzupełnić swoją wiedzę w oparciu o dostępne źródła (internet, biblioteka, prasa).
Możesz podać im kilka adresów stron (np. www.szkolabezprzemocy.pl, www.prze-
mocwszkole.org.pl, www.policja.pl) lub listę książek znajdujących się w bibliotece
szkolnej. Zakończ zajęcia.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Część 2

1. Krótko wprowadź w temat zajęć: prezentacje uczniów na temat sposobów postępo-

wania w sytuacjach zagrożenia.

2. Zaproś grupy do przedstawienia opracowanych strategii. Po każdym wystąpieniu

daj obecnym czas na uzupełnienia, komentarze, pytania, dyskusję. Sam również
możesz się włączyć.

3. Podziękuj podopiecznym za prezentacje i udział w dyskusji. Zachęć ich, by stosowali

poznane właśnie sposoby na co dzień. Zakończ zajęcia.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Załącznik nr 8 – Scenariusz zajęć: Przygotowanie akcji

„Bezpieczna szkoła”

Cele

Po spotkaniu uczniowie powinni:

mieć przygotowany projekt akcji.

Metody

elementy pracy warsztatowej.

Materiał pomocniczy

materiał pomocniczy nr 1 – Projekt akcji „Bezpieczna szkoła”.

Czas trwania zajęć

45 minut.

Przebieg spotkania

1. Na początku zajęć wyjaśnij uczniom, że dziś ich zadaniem jest przygotowanie projektu

akcji dla społeczności szkolnej pod nazwą „Bezpieczna szkoła” (lub: „Bezpieczne
korytarze/szatnie/toalety”, „Bezpieczne wejście do szkoły”, „Bezpieczna sala gim-
nastyczna”, „Bezpieczna droga do szkoły”).

2. Określ, jakie warunki muszą zostać spełnione, aby plan akcji był kompletny:

akcja ma objąć uczniów wszystkich klas,

jej celem jest informowanie, edukowanie, zwiększanie świadomości na temat

zagrożeń i zachowania bezpieczeństwa,

musi być widoczna na terenie budynku,

powinna być interesująca i atrakcyjna dla wszystkich,

ma zmotywować członków społeczności szkolnej do działań na rzecz zwiększenia

bezpieczeństwa.

3. Uczestnicy w kilkuosobowych grupach przygotowują listę propozycji działań oraz ich

form (np. plakaty, ulotki, scenki, prelekcje, konkursy). Następnie wspólnie decydują,
które z nich wybiorą i kto zajmie się ich realizacją (tworzą nowe zespoły robocze do
realizacji wybranych zadań). Każda grupa sporządza szczegółowy projekt swojej
części akcji, korzystając z materiału pomocniczego nr 1.

4. Na zakończenie spotkania wszystkie grupy krótko przedstawiają swoje projekty.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Materiał pomocniczy nr 1 – Projekt akcji „Bezpieczna szkoła”

Działania

Opis działań

Formy realizacji

Potrzebne

materiały

Osoby

odpowiedzialne

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Załącznik nr 9 – Scenariusz zajęć: Agresja i przemoc

Cele

Po spotkaniu uczniowie powinni:

rozumieć pojęcia agresja i przemoc;

znać ich rodzaje;

wyrobić w sobie postawę przeciw przemocy.

Metody

elementy pracy warsztatowej.

Materiały

duży arkusz papieru i flamastry.

Materiały pomocnicze

materiał pomocniczy nr 1a – Agresja i przemoc;

materiał pomocniczy nr 1b – Nie zgadzamy się na...

Czas trwania zajęć

45 minut.

Przebieg spotkania

1. Powitaj uczniów i powiedz, że porozmawiacie dziś o agresji i przemocy. Poproś ich

o zdefiniowanie pojęć i podanie przykładów takich zachowań. Następnie rozdaj
uczniom materiał pomocniczy nr 1a i dokładnie go omów.

2. Wyjaśnij, że agresja i przemoc mają negatywny wpływ na całą grupę klasową: po-

wodują spadek otwartości i wzajemnego zaufania oraz znacznie zagrażają bezpie-
czeństwu wszystkich jej członków. Dlatego należy zdecydowanie przeciwstawiać się
takim zachowaniom.

3. Poproś, aby uczniowie w kilkuosobowych grupach zastanowili się, jakich zachowań

zagrażających ich bezpieczeństwu nie tolerują w klasie. Następnie rozdaj materiał
pomocniczy nr 1b i poproś o wypełnienie. Po wykonaniu zadania poproś, by ucznio-
wie odczytali uzupełnione ćwiczenie.

4. Następnie zrób wraz z uczniami listę nieakceptowanych zachowań. Zapisz je na

dużym arkuszu papieru z nagłówkiem W naszej klasie nie zgadzamy się na...

5. Na zakończenie spotkania zaproponuj, by uczestnicy zajęć podpisali się pod utwo-

rzoną listą, nadając jej tym samym rangę umowy wewnątrzklasowej, którą będą
przestrzegali. Podziękuj i zakończ zajęcia.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Materiał pomocniczy nr 1a – Agresja i przemoc

Agresja i przemoc

Agresja – to działanie ukierunkowane na zewnątrz lub do wewnątrz, mające na celu
spowodowanie szkody fizycznej bądź psychicznej*. Często służy rozładowaniu na-
pięcia lub gniewu i przejawia się jednorazowymi atakami skierowanymi na osoby lub
przedmioty. Może być:

werbalna: wyśmiewanie, obrażanie, dokuczanie, grożenie;

fizyczna: bicie, kopanie, niszczenie rzeczy.

Przemoc – to powtarzające się negatywne zachowania w stosunku do innych polegające
na wykorzystaniu przewagi nad drugim człowiekiem (fizycznej, psychicznej lub innej).
Ma charakter cykliczny (zachowania przemocowe powtarzają się), a jej uczestnicy pełnią
określone role (sprawca, ofiara, świadek)**. Może być:

werbalna: przezywanie, wyszydzanie, ośmieszanie, grożenie, rozpowszechnianie

plotek;

niewerbalna: pokazywanie nieprzyzwoitych gestów;

psychiczna: dokuczanie, krytykowanie, zastraszanie, obnażanie słabych stron ofiary;

fizyczna: bicie, kopanie, popychanie, wymuszanie pieniędzy, zabieranie przedmiotów,

niszczenie własności***.

W przypadku przemocy nie ma wygrywających:

ofiara jest prześladowana i zawsze poszkodowana, spada jej samoocena, ma po-

czucie winy (uważa, że zasługuje na złe traktowanie), nie broni się;

sprawca utrwala negatywne zachowania, przestaje szanować normy, jest coraz

bardziej agresywny i bezkarny, szuka kolejnych ofiar, może nawet wejść w konflikt
z prawem;

świadkowie bierną postawą zachęcają sprawcę do czynienia zła i utwierdzają ofiarę

w przeświadczeniu, że zasługuje na to, co ją spotyka – współuczestniczą zatem
w akcie przemocy, sami w przyszłości mogą stać się ofiarami.

* http://pl.wikipedia.org.

** www.szkolabezprzemocy.pl.

*** Tamże.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Materiał pomocniczy nr 1b – Nie zgadzamy się na…

Nie zgadzamy się na…

..........................................................................................................................................

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Załącznik nr 10 – Scenariusz zajęć: Jak bronić się przed agresją

i przemocą

Cele

Po spotkaniu uczniowie powinni:

znać skuteczne sposoby radzenia sobie w sytuacjach przemocowych.

Metody

elementy pracy warsztatowej.

Materiał pomocniczy

materiał pomocniczy nr 1 – Sposoby obrony przed przemocą.

Czas trwania zajęć

45 minut.

Przebieg spotkania

1. Rozpocznij zajęcia od krótkiego przypomnienia najważniejszych informacji zwią-

zanych z agresją i przemocą, które omówiliście podczas poprzedniego spotkania.
Rozwieś arkusz, na którym uczniowie wypisali, na jakie zachowania nie zgadzają się
w klasie.

2. Powiedz: Wiecie już, czego nie chcecie w grupie. Umówiliście się, że będziecie tego

przestrzegać, wzajemnie się pilnować, wspierać, na bieżąco rozwiązywać konflikty.
Jednak poza klasą również możecie być narażeni na ataki. Warto wiedzieć, jak się
przed nimi bronić.

3. Poproś, by uczestnicy zajęć w 3–4-osobowych grupach zastanowili się nad formami

obrony przed przemocą różnego rodzaju i zapisali swoje pomysły na kartach (materiał
pomocniczy nr 1).

4. Następnie – po odczytaniu ich na forum klasy – zaproponuj, by zespoły uzupełni-

ły swoje karty o pomysły kolegów. Na zakończenie sam możesz podpowiedzieć
uczniom, jak powinni się zachować*.

5. Zachęć uczniów do udziału w dyskusji, do komentowania i zadawania pytań. Pod-

kreśl, jak ważne jest stanowcze sprzeciwianie się przemocy wobec siebie i innych
oraz informowanie o jej przejawach dorosłych (zarówno nauczycieli w szkole, jak
i rodziców w domu).

6. Zajęcia powinny się zakończyć, gdy każdy poczuje, że wie, jak zachować się w sy-

tuacjach zagrożenia.

* Skorzystaj z informacji zawartych w: Agresja i przemoc w szkolnych działaniach profilaktycznych. Porad-

nik metodyczny dla nauczycieli

, MENiS, Warszawa 2004 oraz na stronach: www.szkolabezprzemocy.pl

i www.przemocwszkole.org.pl.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Materiał pomocniczy nr 1 – Sposoby obrony przed przemocą

Zastanów się, jak należy zachować się w opisanych niżej sytuacjach, aby nie stać się
ofiarą przemocy oraz aby powstrzymać jej sprawcę.

Opis sytuacji zagrożenia

Właściwa reakcja na

zagrożenie

Osoby, do których

można się zwrócić

o pomoc

Ktoś ci dokucza

Ktoś ośmiesza cię w oczach kolegów

Ktoś złośliwie komentuje twoje

wypowiedzi podczas lekcji

Ktoś stale cię popycha, szarpie

Ktoś zabiera/chowa twoje rzeczy

Ktoś niszczy twoje rzeczy

Ktoś wymusza od ciebie pieniądze

Ktoś cię pobił

Ktoś ukradł twoją własność

Ktoś ci grozi

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Załącznik nr 11 – Scenariusz zajęć: Dlaczego ludzie stosują

przemoc

Cele

Po spotkaniu uczniowie powinni:

rozumieć, skąd biorą się przemoc i agresja;

wiedzieć, jak można sobie z nimi radzić.

Metody

elementy pracy warsztatowej.

Materiały

duży arkusz papieru i flamaster.

Materiał pomocniczy

materiał pomocniczy nr 1 – Przyczyny zachowań agresywnych i przemocowych.

Czas trwania zajęć

45 minut.

Przebieg spotkania

1. Powitaj uczniów i nawiąż do tematu poprzednich zajęć. Wyjaśnij, że dziś chciałbyś

przyjrzeć się sylwetce sprawcy przemocy. Zapytaj:

Skąd bierze się agresja?

Dlaczego ludzie stosują przemoc wobec innych?

Zapisz opinie podopiecznych na dużym arkuszu papieru.

2. Poproś, by uczestnicy podzielili się na kilkuosobowe grupy i rozdaj im materiał pomoc-

niczy nr 1. Dokładnie omów wymienione tam przyczyny negatywnych zachowań (podaj
przykłady lub poproś, by zrobili to sami uczniowie). Następnie zaproś ich do wypełnienia
prawej kolumny tabeli (jedna grupa zajmuje się tylko jednym zagadnieniem).

3. Po rozwiązaniu zadania zaproponuj, by poszczególne zespoły przedstawiły swoje

propozycje, a pozostali uczestnicy uzupełnili swoje materiały. Mogą oni także wzbo-
gacić wypowiedzi kolegów o własne pomysły.

4. W podsumowaniu powiedz, że osoby stosujące agresję i przemoc:

muszą ponieść konsekwencje swoich czynów (są odpowiedzialne za to, co robią);

powinny zdać sobie sprawę, dlaczego tak się zachowują i skorzystać z pomocy

innych (np. wychowawca, pedagog szkolny, psycholog) w przezwyciężeniu ich.

5. Na zakończenie dodaj, że im prędzej to się stanie, tym szybciej uda im się naprawić

wyrządzone zło oraz zmienić swoją postawę. Dlatego tak ważne jest, aby świadko-
wie i ofiary przemocy natychmiast informowały dorosłych o jej stosowaniu. Zakończ
zajęcia.

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Materiał pomocniczy nr 1 – Przyczyny zachowań agresywnych

i przemocowych

Zapoznaj się z przyczynami negatywnych zachowań i zastanów się, jak można je prze-
zwyciężyć. Wpisz swoje propozycje w prawą kolumnę tabeli.

Przyczyny negatywnych zachowań

Sposoby radzenia sobie z nimi

Niezaspokojone potrzeby (np. uznania,

akceptacji, miłości)

Niska samoocena

Nieumiejętność radzenia sobie

z negatywnymi emocjami (np. złością,

strachem, niepokojem)

Presja grupy rówieśniczej

Problemy osobiste lub rodzinne

Brak umiejętności interpersonalnych

i społecznych (np. nawiązywania

kontaktów, rozwiązywania konfliktów,

osiągania celów)

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Załącznik nr 12 – Diagnoza grupy klasowej: materiał pomocniczy

dla wychowawcy do budowania programu profilaktycznego szkoły

DIAGNOZA GRUPY KLASOWEJ

klasa .........................

wychowawca ..............................................................

Obserwowane aspekty

Twoje uwagi

Typowe role grupowe

Liderzy klasy

Grupy zagrażające bezpieczeństwu

Stosunek uczniów do norm

Stopień przestrzegania norm przez

uczniów

Poziom dyscypliny wśród uczniów

Stopień otwartości w grupie

Poczucie bezpieczeństwa w grupie

Poczucie odpowiedzialności uczniów

Dotychczasowe przejawy agresji/

przemocy

Jednostki zagrożone (ofiary)

Jednostki stosujące agresję/przemoc

Reakcja klasy na przejawy przemocy

Środki zaradcze podjęte przez

wychowawcę

Ich skutek

Planowane działania naprawcze

Produkt zabezpieczony elektronicznie - Wydawnictwo Raabe. Właściciel: grabdar@interia.pl

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
36 porad jak zwiekszyc ruch na Nieznany
jak zwiekszyc bezpieczenstwo ucznioww w szkole
Ocena bezpieczenstwa stosowania Nieznany
Jak stworzyc skuteczna strone W Nieznany
Jak zwiększyć ruch na stronie
Organizacja Bezpieczenstwa i Ws Nieznany
Jak wygenerować bezpieczne, PHP Skrypty
edukacja dla bezpieczenstwa id Nieznany
materialy bezpieczenstwo ekonom Nieznany
p sygnowski+ +jak+zwi%eakszyc+szybko%9c%e6+czytania+%5bdarmowe+ebooki%5d WCWMJCXL5UD3MEZR4YN6EIG47GE
Jak zwiekszyc poczucie wlasnej wartosci Trening
nauka jak zostac bogatym ISNTMG Nieznany
120 porad Jak zwiększyć ruch na stronie WWW
bioz Plan bezpieczenstwa i ochr Nieznany (2)
Jak zwiększyć ruch na stronie www
Jak zwiekszyc wydajnosc pamieci i umyslu Trening
Jak zwiększyć ruch na stronie WWW 120 praktycznych wskazówek (2)

więcej podobnych podstron