Bezpieczeństwo ekonomiczne i społeczne państwa

Z. Stachowiak St. Kurek S. Kurek, Bezpieczeństwo ekonomiczne

Rzeczypospolitej Polskiej

Definicje i płaszczyzny bezpieczeństwa ekonomicznego państwa

Jednoznaczne określenie kategorii gospodarczego bezpieczeństwa państwa – podobnie jak

określenie ogólnego bezpieczeństwa państwa – jest trudne do przeprowadzenia. Dostępne w tym

względzie definicje, z reguły opierają się na przyjętych założeniach analizy. Często są także

przedstawiane w formie rozbudowanych określeń odnoszących się do różnych aspektów tej

problematyki. Te problemy pogłębia jeszcze fakt, który wskazuje Z. Kołodziejak, że

bezpieczeństwo ekonomiczne wyrasta z pojęć bezpieczeństwa ogólnego i bezpieczeństwa państwa,

i w jakimś stopniu dziedziczy ich wady

1

. To komplikuje jego definiowanie i ocenę. Stąd też próba

określenia bezpieczeństwa ekonomicznego okazuje się często zabiegiem trudnym, a interpretacja

uzyskanych wyników bywa niejednoznaczna. Dlatego niezbyt często w literaturze przedmiotu

napotyka się zwarte określenia jego istoty.

Problemy związane z rozumieniem bezpieczeństwa ekonomicznego zaczynają się już na

etapie definiowania i ustalenia zakresu pojęciowego tej kategorii. Ewolucja pojęcia bezpieczeństwa

ekonomicznego podążała za zmianami zakresu przedmiotowego pojęcia bezpieczeństwa ogólnego

i bezpieczeństwa państwa

2

. Początkowo jego zakres był wyznaczany przez pojmowanie

bezpieczeństwa państwa głównie w kategoriach militarnych i politycznych. Bezpieczeństwo

ekonomiczne oznaczało zdolność gospodarki do zaspokojenia potrzeb związanych głównie

z konfliktami militarnymi (w tym przejście od gospodarki pokojowej do gospodarki pogotowia

wojennego i mobilizacji gospodarczej). Zagadnienia wojny ekonomicznej analizowano głównie

przez pryzmat jej wpływu na potencjał wojenno-ekonomiczny kraju. Pod wpływem wyraźnego

zdefiniowania bezpieczeństwa państwa jako problemu ekonomicznego

3

(głównie w kontekście

efektywnej alokacji zasobów), kryzysu energetycznego lat siedemdziesiątych, kryzysu polskiej

gospodarki lat osiemdziesiątych i narastania dystansu cywilizacyjnego, narastała świadomość wagi

gospodarki jako względnie samodzielnego segmentu bezpieczeństwa (np. skutki sankcji

1

Por. E. Frejtag-Mika, Z. Kołodziejak, W. Putkiewicz, Bezpieczeństwo ekonomiczne we współczesnym świecie,

Wyd. Politechniki Radomskiej im. K. Pułaskiego, Radom 1996, s. 8.

2

Zob.: J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa... op. cit.; M. Cieślarczyk, Psychospołeczne i organizacyjne elementy

bezpieczeństwa i obronności, rozprawa habilitacyjna, AON, Warszawa 1998; J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie
bezpieczeństwa... op. cit.

3

Por. C.J. Hitch, R.N. McKean, Ekonomika obrony w erze jądrowej, Wyd. MON, Warszawa 1965, s. 26.

- 1 -

gospodarczych czy kryzysu zadłużenia). Konsekwencją takich sytuacji stało się poszerzenie zakresu

pojęciowego bezpieczeństwa ekonomicznego.

Przykładem definicji celowo zawężonych, wstępnych albo budowanych na potrzeby

prowadzonych analiz są definicje R. Zielińskiego i W. Stankiewicza. Pierwszy uważa, że:

Bezpieczeństwo ekonomiczne kraju wyraża się w zdolności gospodarki do suwerennego

przezwyciężania skutków wynikających z ekspansji napięć w międzynarodowych stosunkach

ekonomicznych

4

. Drugi powiada, że: Przez bezpieczeństwo ekonomiczne w kontekście ekonomiki

obrony rozumiemy równowagę między siłą zagrożenia gospodarki obronnej a reakcją na to

zagrożenie

5

. Jeszcze inne rozumienie przedstawił F. Majchrzak, który uważa, że: Pojęcie

bezpieczeństwa ekonomicznego służy do określenia przedsięwzięć podejmowanych w płaszczyźnie

gospodarczej, mających zapewnić względną swobodę kształtowania procesów gospodarczych

zgodnie z interesami narodu (państwa)

6

.

Ze względu na złożoność problematyki część autorów rezygnuje z prezentowania jednej

zwartej definicji, na rzecz przedstawiania różnych sposobów rozumienia bezpieczeństwa

ekonomicznego i jego płaszczyzn, co nie ujmuje merytorycznej wartości opracowań

7

.

W wyniku wskazanych zdarzeń, w podejściu do sposobu ujmowania bezpieczeństwa

ekonomicznego ukształtowały się dwa zasadnicze i odmienne stanowiska.

Pierwsze podejście to podejście tradycyjne, związane z akcentowaniem w ekonomice

obrony aspektów militarnych (i politycznych) i zdolności do przeciwstawienia się zagrożeniom.

Wynika ono z postrzegania bezpieczeństwa państwa głównie w relacjach kraju z otoczeniem

zagranicznym poprzez pryzmat zagrożeń potencjału gospodarczo-obronnego.

Taki typowy i rozwinięty pogląd reprezentuje np. S. Michałowski, który ujmuje [...]

międzynarodowe bezpieczeństwo ekonomiczne jako wyobrażenie stopnia efektywności

zewnętrznej ingerencji w trzy zasadnicze sfery, decydujące o łącznym bezpieczeństwie kraju: rozwój

gospodarczy, stabilność przyjętego systemu społeczno-politycznego oraz potencjał obronny

8

.

Jednocześnie autor tej definicji zaznacza możliwość zgłaszania zastrzeżeń co do zasadności [...]

samodzielnego wyodrębnienia kategorii bezpieczeństwa ekonomicznego [...]

9

. Wychodząc ze

4

R. Zieliński, Kierowanie gospodarką socjalistyczną w świetle teorii bezpieczeństwa ekonomicznego, [w:]

Bezpieczeństwo ekonomiczne. Teoria i praktyka, red. Z. Kolodziejak, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1986, s. 74.

5

W. Stankiewicz, Zagadnienia bezpieczeństwa ekonomicznego a gospodarka obronna, [w:] Bezpieczeństwo

ekonomiczne... op. cit., s. 39.

6

Por. F. Majchrzak, Bezpieczeństwo ekonomiczne a teoria wojny gospodarczej, [w:] Bezpieczeństwo

ekonomiczne... op. cit., s. 46.

7

Por. A. Lubbe, Bezpieczeństwo ekonomiczne państwa, „Sprawy Międzynarodowe” 1997, nr 4. Także

W. Stankiewicz nie uważa za konieczne budowanie definicji bezpieczeństwa ekonomicznego. Zob. W. Stankiewicz,
Zagadnienia bezpieczeństwa... op. cit., s. 39.

8

Por. S. Michałowski, Bezpieczeństwo ekonomiczne w stosunkach Wschód–Zachód, PISM, Warszawa 1990, s. 8.

9

Ibidem, s. 8.

- 2 -

zbieżności kategorii bezpieczeństwa ekonomicznego i zależności ekonomicznych wynikłej

z politycznego motywu (przesłanek), impulsu, uzasadnia rezygnację z samodzielnej kategorii

bezpieczeństwa ekonomicznego. Za takim stanowiskiem przemawia możliwość sumarycznego

traktowania zależności i konsekwencji zewnętrznego oddziaływania w sferze gospodarczej w trzech

zasadniczych płaszczyznach bezpieczeństwa kraju, to jest – politycznej, militarnej i ekonomicznej

10

.

W tym ujęciu bezpieczeństwo ekonomiczne wyraża stopień [...] podatności danego kraju na

przeniesienie przez płaszczyznę gospodarczą, głównie przez transmisję kanałami i mechanizmami

zależności ekonomicznych, działań gospodarczych o charakterze politycznym, skierowanych na

osłabienie bezpieczeństwa kraju

11

. Na tej podstawie autor opowiada się za nierozdzielaniem

bezpieczeństwa państwa na różne segmenty, a jedynie za jego osiąganiem na płaszczyźnie

gospodarczej i za pomocą instrumentów ekonomicznych

12

.

Bezpieczeństwo ekonomiczne jest traktowane jako pochodne problemów politycznych

i określane w tym ujęciu jako „ekonomiczne aspekty bezpieczeństwa”. Zagrożenia wewnętrzne

bezpieczeństwa państwa stały się przedmiotem szerszego zainteresowania na polskim gruncie

dopiero pod wpływem kryzysu początku lat osiemdziesiątych.

Drugie podejście cechuje rozszerzanie tradycyjnego rozumienia bezpieczeństwa

ekonomicznego (poza problemy polityczne w relacjach zewnętrznych, czy też poza kwestie

obronno-ekonomiczne) i nadawanie podstawowej, względnie samodzielnej rangi kwestiom

bezpieczeństwa gospodarki (jej rozwoju i wynikającym z niego zdolności całego systemu

gospodarczego do zaspokajania różnorodnych potrzeb). W konsekwencji, w kręgu zainteresowania

w ramach badań nad bezpieczeństwem państwa, więcej uwagi poświęcono

wewnętrznym czynnikom rozwoju gospodarczego. One bowiem to współcześnie decydują

o stopniu rozwoju kraju, jego znaczeniu międzynarodowym – w tym o jego sile militarnej –

i warunkują relacje z otoczeniem zewnętrznym. Podejście takie przyczyniło się do wyróżnienia

ogólnogospodarczej płaszczyzny bezpieczeństwa ekonomicznego. W wyniku takiego stanowiska

względnie samodzielną treść otrzymuje zarówno bezpieczeństwo gospodarcze, jak i gospodarczo-

obronne (w tym tradycyjne ekonomiczne aspekty bezpieczeństwa państwa).

Przykładem szerokiego rozumienia bezpieczeństwa ekonomicznego jest stanowisko

prezentowane przez Z. Kołodziejaka. Odróżnia on płaszczyznę ogólnogospodarczą i obronno-

ekonomiczną bezpieczeństwa ekonomicznego i oddzielnie je analizuje. Według tego autora istotę

pierwszej płaszczyzny oddaje następująca definicja: Bezpieczeństwo ekonomiczne jest to zdolność

systemu gospodarczego państwa (grupy państw) do takiego wykorzystania wewnętrznych czynników

10

Por. ibidem, s.24.

11

Ibidem, s. 22–23.

12

Por. ibidem, s. 24.

- 3 -

rozwoju i międzynarodowej współzależności ekonomicznej, które będą gwarantowały jego

niezagrożony rozwój

13

. Dla uchwycenia istoty drugiej płaszczyzny, Z. Kołodziejak wprowadza

pojęcie „ekonomiczne bezpieczeństwo obronne”, które [...] oznacza zdolność systemu

gospodarczego państwa (grupy państw złączonych wspólnym układem) do efektywnego

przeciwstawienia się zewnętrznej ingerencji ekonomicznej oraz niezagrożonego rozwoju potencjału

obronno-ekonomicznego i funkcjonowania gospodarki obronnej

14

. Taki zabieg ma być uzasadniony

utrzymywaniem się zagrożeń oraz silnych zależności między bezpieczeństwem ekonomicznym

a ekonomicznym systemem obronnym państwa. To rozróżnienie wydaje się zgodne ze wzrostem

znaczenia kwestii gospodarczych w strukturze racji stanu współczesnych państw i stanowi dobrą

podstawę do łączenia i poszukiwania równowagi między wyżej wskazanymi płaszczyznami.

Warto przy tym podkreślić, że definicja bezpieczeństwa ekonomicznego jest bliska

(a w zasadzie tożsama) z wyróżnieniem bezpieczeństwa pozytywnego (akcentowanie rozwoju

i wykorzystania jego czynników, w tym współzależności gospodarczych z zagranicą). Z kolei

definicja ekonomicznego bezpieczeństwa obronnego akcentuje zdolność do przeciwstawiania się

zagrożeniom (zakłada obronę przed nimi), zgodnie z zakresem zainteresowań ekonomiki obrony,

a w swej treści jest bliska pojęciu bezpieczeństwa negatywnego

15

.

Podobne stanowisko przyjmuje Z. Stachowiak, który przedstawia ogólne pojęcie

bezpieczeństwa ekonomicznego, łączące treści obu propozycji Z. Kołodziejaka. Proponuje

następującą definicję: Bezpieczeństwo ekonomiczne państwa to taki stan rozwoju krajowego

systemu gospodarczego, który zapewnia wysoką sprawność jego funkcjonowania – poprzez należyte

wykorzystanie wewnętrznych czynników rozwoju – oraz zdolność do skutecznego przeciwstawienia

się zewnętrznym naciskom, mogącym doprowadzić do zaburzeń rozwojowych

16

. Ten autor, podobnie

jak Z. Kołodziejak, rozróżnia jego dwie płaszczyzny, nadaje im jednak nieco inne nazwy oraz

odmienne i bardziej rozwinięte interpretacje tych obszarów

17

. Płaszczyzna społeczno-gospodarcza

(ogólnoekonomiczna) w wymiarze państwowym (tzn. głównym obszarem zainteresowania tej

pracy) wyraża się jako cel, rozwój gospodarki i powiązań międzynarodowych, gwarantujący

stabilność funkcjonowania i odporność na zagrożenia i destabilizację systemu społeczno-

politycznego oraz osłabienia zdolności obronnej.

13

E. Frejtag-Mika, Z. Kołodziejak, W. Putkiewicz, Bezpieczeństwo ekonomiczne... op. cit., s. 10.

14

Ibidem, s. 14.

15

Por. J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa... op. cit., s. 18.

16

Z. Stachowiak, Bezpieczeństwo ekonomiczne, [w:] Ekonomika obrony, red. W. Stankiewicz, AON, Warszawa

1994, s. 189.

17

Por. ibidem, s. 189–200.

- 4 -

Rozpatrywanie bezpieczeństwa ekonomicznego na płaszczyźnie ekonomiczno-obronnej

uprzednio konkretyzuje do „ekonomicznego bezpieczeństwo obronnego”

18

. W wymiarze

pojedynczego państwa oznacza ono zdolność jego systemu gospodarczego do efektywnego

przeciwstawiania się zewnętrznej ingerencji ekonomicznej oraz w miarę niezagrożonego rozwoju

potencjału obronno-ekonomicznego i funkcjonowania różnych modeli gospodarki obronnej.

Przyjmując ich poglądy, bezpieczeństwo ekonomiczne rozpatrywać trzeba na dwóch

zasadniczych, nakładających się płaszczyznach

19

ogólnoekonomicznej (społeczno-ekonomicznej)

i ekonomiczno-obronnej (lub węziej – obronno-ekonomicznej).

Po przedstawieniu sposobów definiowania bezpieczeństwa ekonomicznego, można

przystąpić do podjęcia próby określenia jego usytuowania w strukturze bezpieczeństwa państwa.

Wyznaczniki bezpieczeństwa ekonomicznego państwa

Kolejnym problemem jest określenie narzędzi, na podstawie których będzie można dokonać

identyfikacji i określenia stanu (poziomu) bezpieczeństwa ekonomicznego państwa. Takie

możliwości dają wyznaczniki bezpieczeństwa ekonomicznego państwa, powstałe jako wypadkowa

czynników rozwoju gospodarczego i jego barier.

Traktując bezpieczeństwo ekonomiczne państwa jako bilans potrzeb rozwojowych państwa

i możliwości ich zaspokojenia, celowe jest wyróżnienie czterech obszarów funkcjonowania jego

wyznaczników, mianowicie:

1) możliwości rozwojowych,

2) potrzeb rozwojowych,

3) infrastruktury,

4) bilansowego.

Prezentację poziomów wyznaczników w tych obszarach umożliwia odpowiednio dobrany

zbiór mierników i wskaźników, w których należy dostrzegać wielkości opisujące pewien poziom

cech zjawisk w gospodarce narodowej. Ogół tych wskaźników podzielić można na dwie główne

grupy – bezwzględne i względne.

Wskaźniki bezwzględne opisują cechy mierzalne występujące w gospodarce. Jako

przykładowe można wymienić takie, jak: rozmiary PKB, kwoty przeznaczone na oszczędności

i inwestycje, ilości importowanej ropy naftowej i gazu, wartość eksportu, suma środków

finansowych przeznaczona na obronę narodową itd. Tego rodzaju wskaźniki występujące

18

Jego treść jest cytowana w wyżej przedstawionej definicji Z. Kołodziejaka.

19

Można przyjąć, że takie stanowisko podziela także A. Lubbe, który uważa, że „bezpieczeństwo ekonomiczne

określają możliwości realizacji zadań potencjału gospodarczego i podatność na naciski i zaburzenia zewnętrzne”. A.
Lubbe, Bezpieczeństwo ekonomiczne państwa... op. cit., s. 63.

- 5 -

samodzielnie, nie dają podstaw do wyrażania sądów wartościujących, chociaż są ich niezbędnym

składnikiem.

Wskaźniki względne opisują stany i procesy gospodarcze poprzez zestawienie i porównanie

ze sobą wskaźników bezwzględnych. W połączeniu z inną cechą lub innym związkiem czy też

zależnością, pozwalają one stwierdzić obecność lub przewidzieć zaistnienie innych cech opisu lub

zależności. Pozwalają one na budowanie sądów wartościujących, a także na wykrywanie zależności

i związków. Stale powtarzające się zależności i związki są podstawą do budowania praw

i prawidłowości.

Odwołanie się do odpowiednich zbiorów wyznaczników bezpieczeństwa ekonomicznego

państwa, wiąże się z potrzebą dokonywania oceny ich poziomów według przyjętych kryteriów.

Uwzględniając specyfikę wyznaczników bezpieczeństwa ekonomicznego, można wyróżnić

dwa zasadnicze ich rodzaje – ogólne i progowe.

Wyznacznikami ogólnymi są te, które kryją w sobie istotę podstawowych procesów

rzeczywistości gospodarczej. Jej charakterystyka (wielkość, struktura, kierunki zmian, sposób

wykorzystania) opisuje najważniejsze procesy ekonomiczne. Ze względu na obszar rzeczywistości,

której dotyczą, można je podzielić na globalne, cząstkowe i szczegółowe.

Wyznaczniki progowe to konkretyzacja wyznaczników ogólnych poprzez wskazanie w nich

tzw. progów krytycznych. Progi krytyczne tradycyjnie odnosiły się do wartości o charakterze

podstawowym (istnienie, przetrwanie) i poziomu zaspokojenia potrzeb z tym związanych. Próg

krytyczny to taki stopień zaspokojenia potrzeb (wielkość graniczna), przy którym staje się

niemożliwe realizowanie określonej wartości. Wyznaczenie progów krytycznych dokonuje się

poprzez zestawienie potrzeb i określenie minimum niezbędnych do ich zaspokojenia potrzeb. Ich

podstawą mogą być określone subiektywnie kryteria (wyprowadzone z cenionych wartości) lub

uogólnienie doświadczeń (np. minimalna ilość wypitego alkoholu, po której następuje zgon).

Dokładne określenie krytycznego progu bezpieczeństwa ekonomicznego w praktyce jest

trudne. O jego poziomie, decydują bowiem różne płaszczyzny międzynarodowych powiązań

i stabilność systemu społeczno-politycznego. Stąd też jego poziom jest zazwyczaj dalece

przybliżonym. Krytyczne granice w płaszczyźnie gospodarczej, można bowiem określić bardzo

ogólnie i w kompleksowych związkach z innymi płaszczyznami. Przykładowo i najbardziej ogólnie

można powiedzieć, że wyznaczniki progowe w sferze ekonomicznej (produkcji, podziału,

stosunków z zagranicą i wymiany zagranicznej) to takie wielkości i relacje, których przekroczenie

umożliwi państwu decydowanie o własnym rozwoju, a społeczeństwu wolne, niczym nie obciążone

decydowanie o zachowaniach konsumpcyjnych.

- 6 -

Próg krytycznego bezpieczeństwa ekonomicznego państwa odnosi się zarówno do

płaszczyzny społeczno-gospodarczej, jak i ekonomiczno-obronnej. Krytyczne progi bezpieczeństwa

ekonomicznego mogą występować wewnątrz własnej gospodarki (produkcja, podział), jak również

w relacjach gospodarki kraju z otoczeniem zagranicznym.

Przekroczenie krytycznej granicy rodzi określone konsekwencje. Oznacza ono wejście

w stan, w którym dany kraj nie może już autonomicznie decydować o własnym rozwoju

gospodarczym; nie może skutecznie przeciwstawiać się transmisji niepożądanych zewnętrznych

efektów w sferze ekonomicznej (np. w formie sankcji); nie jest w stanie utrzymać swojego

osiągniętego już poziomu życia za pomocą własnych środków; nie może zapewnić dostatecznych

środków na zachowanie wojskowej zdolności obronnej; musi zrezygnować z własnej odrębności

państwowej, z zachowania specyficznych wartości, struktur i mechanizmów charakterystycznych

dla niego. Inaczej mówiąc, kraj nie może postępować zgodnie ze swoją racją stanu i realizować

naczelne interesy społeczeństwa zorganizowanego w państwo.

J. Gryz, Zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa

Zagrożenia gospodarcze RP

Rozpatrując kwestie zagrożeń gospodarczych dla bezpieczeństwa państwa należy

podkreślić, iż wiążą się one z „[…] podatnością danego kraju na przeniesienie przez płaszczyznę

gospodarczą, głównie przez transmisję kanałami i mechanizmami, zależności ekonomicznych,

działań gospodarczych o charakterze politycznym, skierowanych na osłabienie bezpieczeństwa

kraju”.

20

Tym samym jest to „[…] stan w którym państwo nie może przeciwstawić się takim

oddziaływaniom zewnętrznym i wewnętrznym, które uniemożliwiają rozwój ekonomiczny zgodny

z określonymi kierunkami i tempem, a przez to osłabiają potencjał gospodarczo – obronny”.

21

W efekcie „[…] Bezpieczeństwo ekonomiczne jest zagrożone, jeżeli zewnętrzne parametry

ekonomiczne zmieniają się w takim stopniu, że system społeczno – polityczny narodu znajdzie się

pod takim naciskiem, pod którym załamie się”.

22

Na tym tle, w oparciu o kryteria przewidywanych, negatywnych skutków dla

bezpieczeństwa głównymi źródłami zagrożeń są te zjawiska i procesy, które prowadzą do

uzależnienia, a w efekcie do ograniczenia możliwości bytu i rozwoju państwa w czasie

20

Op. Cit. S. Michałowski, Bezpieczeństwo ekonomiczne w stosunkach Wschód – Zachód, PISM, Warszawa 1990,
s. 22-23.

21

Op. Cit. T. Kamiński (red.), Bezpieczeństwo gospodarcze, AON, Warszawa 1996 za Z. Stachowiak, S. Kurek, S.
Kurek, Bezpieczeństwo ekonomiczne Rzeczypospolitej Polskiej, AON, Warszawa 2003, s. 57.

22

G. Junne, S. Nour, Internationale Abhängigkeiten, Frankfurt a. Main 1974 za Op. Cit. S. Michałowski,
Bezpieczeństwo ekonomiczne w stosunkach Wschód – Zachód…, s. 23.

- 7 -

i przestrzeni. Wśród nich należy wymienić procesy określające kształt i charakter współczesnej

gospodarki światowej, która w obecnej postaci stwarza nie tylko szanse dla rozwoju, lecz także

istotne zagrożenia. Wiążą się one z globalizacją oraz regionalizacją gospodarki światowej. Oba te

zjawiska stanowią pochodną umiędzynarodowienia produkcji oraz rynków zbytu w dobie

postępującej informatyzacji i przepływu danych. Efektem tego jest zwiększenie handlu światowego,

jak i przepływu kapitałów.

23

W związku z tym, do źródeł zagrożeń można zaliczyć:

-

destabilizację systemów finansowych na skutek załamania koniunktur gospodarczych

w wymiarze regionalnym i globalnym;

-

zanikanie z mapy ekonomicznej świata regionów i obszarów w których wytwarzane są

i konsumowane dobra wytwarzane i przetwarzane w państwie;

-

pogłębianie podziałów społeczno - ekonomicznych na tle dostępu do rynków pracy, dóbr

oraz ich podziału w wymiarze regionalnym i globalnym.

Odnosząc się do pierwszego rodzaju źródeł zagrożeń ekonomicznych dla bezpieczeństwa

państwa w XXI wieku w postaci destabilizacji systemów finansowych w rezultacie załamania

koniunktur gospodarczych należy stwierdzić, iż ich zasadniczą przyczyną jest słabość ekonomiczna.

Słabość ekonomiczna państwa prowadzi bowiem do większej podatności na kryzysy ekonomiczne,

a tym samym załamania gospodarki narodowej. Ryzyko tego zagrożenia zwiększa się w sytuacji,

gdy państwo posiada nieustabilizowany system ekonomiczny oraz ograniczone zasoby

przeciwdziałania skutkom tego kryzysu. W konsekwencji jego potencjał wewnętrzny ulega

wyczerpaniu, a gospodarka załamaniu.

24

Biorąc pod uwagę drugi rodzaj źródeł zagrożeń ekonomicznych dla bezpieczeństwa państwa

w XXI wieku w postaci zanikania z mapy ekonomicznej świata regionów i obszarów w których

wytwarzane są dobra należy stwierdzić, iż w dobie globalizacji zagrożenie to zwiększa ryzyko

destabilizacji ekonomicznej. Czyni bowiem gospodarkę światową bardziej podatną na uzależnienie

od tych regionów w których jest ona skupiona. W przypadku ich zagrożenia pozaekonomicznego

może dojść do załamania gospodarczego, co czyni charakter tego źródła zagrożeń

wielopłaszczyznowym. Na płaszczyźnie ekonomicznej wiąże się przede wszystkim z ryzykiem

turbulencji na rynkach światowych destabilizujących rynek pracy oraz budżet. Zagrożenie to

wzrasta w sytuacji postępującego podziału ekonomicznego między obszarami położonymi na

północy i południu globu.

25

23

A. Gwiazda, Globalizacja i regionalizacja gospodarki światowej, Toruń 2000, s. 77-79, 151-153.

24

A. Lubbe, Bezpieczeństwo ekonomiczne państwa, Sprawy międzynarodowe, PFSM, Warszawa 1997 nr 4.

25

E. Haliżak, Północ w stosunkach międzynarodowych; Południe – (państwa rozwijające się – Trzeci Świat) w E.
Haliżak, R. Kuźniar (red.), Stosunki międzynarodowe geneza struktura dynamika, Warszawa 2000, s. 405-413, 426-
446.

- 8 -

Odnosząc się do trzeciego rodzaju źródeł zagrożeń ekonomicznych dla bezpieczeństwa

państwa w XXI wieku związanych z pogłębianiem się podziałów społeczno - ekonomicznych na tle

dostępu do rynków pracy, dóbr oraz ich podziału należy uznać, że jest to jedno z najgroźniejszych

zagrożeń dla jego bytu i rozwoju. Wiąże się bowiem z destabilizacją makroekonomiczną, która

w konsekwencji może prowadzić do konfrontacji między wysokorozwiniętymi regionami,

a obszarami pozbawionymi możliwości rozwoju.

26

To źródło zagrożeń, podobnie jak poprzednie,

wskazuje na pozaekonomiczne aspekty zagrożeń, które określają gospodarkę światową. Jego kształt

i charakter jest bowiem ściśle związany z podejściem państw do gospodarki światowej w aspekcie

rozwoju gospodarczego świata.

27

W związku z powyższym, wymienione źródła zagrożeń ekonomicznych dla bezpieczeństwa

państwa w XXI wieku mogą prowadzić do:

-

zahamowania rozwoju gospodarczego lub utraty zdolności rozwojowych;

-

pogorszenia pozycji państwa mierzonej udziałem w tworzeniu dochodu narodowego oraz

w międzynarodowym podziale pracy;

-

utraty swobody (suwerenności) podejmowania decyzji w sprawach gospodarczych;

-

utraty zdolności do dostarczania wystarczającej ilości dóbr i usług:

o w okresie pokoju dla utrzymania pożądanego poziomu potencjału militarnego

i rezerw gospodarczych;

o w okresie wojny dla wojsk walczących i szeroko rozumianego zaplecza.

28

Na tym tle, zewnętrzne zagrożenia gospodarcze wyrażane są zasadniczo poprzez przez

powiązania gospodarcze z zagranicą w postaci przepływu kapitału oraz możliwe do zaangażowania

środki finansowe służące destabilizacji sytuacji ekonomicznej w państwie. Tego typu rodzaje

zagrożeń gospodarczych występują w wymiarze stosunków wielostronnych (globalnym,

regionalnym) oraz dwustronnych. W związku z tym, zagrożenia wynikające z wielostronnych

stosunków gospodarczych związane są z procesami globalizacji, zmianą układów gospodarczych,

powstawaniem na kontynencie europejskim makroregionu gospodarczego w postaci Unii

Europejskiej. W sytuacji zaniku tych procesów, zmiany układów gospodarczych, rozpadu Unii

26

Statystyki różnych agend Organizacji Narodów Zjednoczonych, czy też Banku Światowego stwierdzają: co dzień
umiera kilkanaście tysięcy dzieci do lat pięciu z powodu braku żywności i podstawowych leków. Około 2 miliardy
ludzi wynosi liczba bezrobotnych i analfabetów. Prawie 300 milionów dzieci zmuszanych jest do pracy
niewolniczej. Ponad 20 milionów ludzi rocznie to uchodźcy z Afryki, Azji, Ameryki Południowej. Uciekający przed
nędzą, głodem, epidemiami, wyzyskiem i prześladowaniami. Prowadzi to do sytuacji, w której coraz większej
marginalizacji ulegają obszary, na których położone są państwa ubogie. Przykładem może być Afryka, której udział
w światowym handlu stale ulega zmniejszeniu. ONZ – Raporty, BŚ – Raporty J. Milewski. Problemy rozwoju
gospodarczego; w J. Milewski, W. Lizak (red.). Stosunki międzynarodowe w Afryce. Warszawa 2002, s. 55-69.

27

E. Haliżak, R. Kuźniar, Globalne zarządzanie – nowe podejście do gospodarki światowej, w E. Haliżak, R. Kuźniar
(red.), Stosunki międzynarodowe geneza struktura dynamika…, s. 384-391.

28

Op. Cit. Z. Stachowiak, S. Kurek, S. Kurek, Bezpieczeństwo ekonomiczne Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 60-61.

- 9 -

Europejskiej zagrożenie dla bytu i rozwoju państwa realnie wzrasta.

29

Jest to rezultatem nasilenia

się współzależności i oddziaływań dwustronnych wyrażanych m.in. poprzez charakter zagrożeń

wynikających z:

-

braku równorzędności potencjałów ekonomicznych w stosunkach gospodarczych, co może

prowadzić do zależności ekonomicznych, techniczno – technologicznych, kapitałowych;

-

zależności: surowcowo – energetycznej oraz kredytowo – płatniczej związanych

z koniecznością zaspokajania potrzeb określanych dostawami surowców oraz spłatą

zobowiązań;

-

uzależnienia sfery regulacji gospodarki związanej z wymogiem uzgadniania polityki

gospodarczej, w tym polityki gospodarczo – obronnej;

-

wymuszonym ograniczeniem udziału w międzynarodowej wymianie gospodarczej

produktów uznanych za chronione przez silniejszych partnerów gospodarczych;

-

dostępem do wiedzy niezbędnej dla funkcjonowania gospodarki.

30

W związku z powyższym, zagrożenia wynikające z dwustronnych stosunków

gospodarczych zasadniczo związane są ze stopniem i charakterem zależności ekonomicznej oraz

z geopolitycznym oraz geoekonomicznym układem stosunków gospodarczych.

31

Biorąc pod uwagę

zagrożenia wewnętrzne, będą to zagrożenia których charakter wynika z:

-

niedoboru środków na rozwój i potrzeby modernizacyjne gospodarki;

-

głębokich deformacji działania mechanizmów rynkowych;

-

wielkości i struktury niewykorzystanych czynników produkcji (potencjału wiedzy,

zdolności, umiejętności, zasobów ludzkich i materiałowych);

-

deficytu budżetowego i długu publicznego;

-

słabych bądź niewystarczających nakładów na podstawowe potrzeby społeczne (brak

zdolności i/lub umiejętności ich wygenerowania oraz zagospodarowania);

-

destrukcyjnych konfliktów społecznych na tle ekonomicznym;

-

niedorozwoju bądź braku infrastruktury techniczno – technologicznej.

M. Leszczyński, Bezpieczeństwo społeczne a współczesne państwo

Bezpieczeństwo społeczne w koncepcji bezpieczeństwa państwa

29

B. Balcerowicz (red.), Gospodarcze podstawy bezpieczeństwa państwa wobec wyzwań rozwojowych świata na
początku XXI wieku, AON, Warszawa 2002, s. 189

30

Z. Stachowiak, S. Kurek, S. Kurek, Bezpieczeństwo ekonomiczne Rzeczypospolitej …, s. 65-66.

31

E. Frejtag-Mika, Z. Kołodziejak, W. Putkiewicz, Bezpieczeństwo ekonomiczne we współczesnym świecie, Radom
1996, s. 22.

- 10 -

Nowe myślenie o bezpieczeństwie rozkwitło w związku z zakończeniem zimnej wojny

i opublikowaniem nowatorskiej pracy Barry Buzana Ludzie, państwa i strach, prezentującej zakres

międzynarodowych studiów bezpieczeństwa w postzimnowojennym porządku

32

. Odnośnie

koniecznych warunków bezpieczeństwa Buzan analizuje rodzaje zagrożeń bezpieczeństwa i opisuje

jego pięć obszernych sektorów: wojskowy, polityczny, społeczny, ekonomiczny i ekologiczny,

czym popiera wielowarstwowe podejście do bezpieczeństwa zachowujące realistyczny paradygmat,

ale ze znacznie rozszerzonym ujęciem natury bezpieczeństwa. Buzan opisuje bezpieczeństwo

społeczne (societal security) jako termin tożsamości. „Bezpieczeństwo społeczne dotyczy

utrzymywania, w zadowalających warunkach rozwoju, tradycyjnych wzorców języka, kultury

i tożsamości religijnej i narodowej oraz zwyczajów”

33

. Nacjonalizmy i naciski na ponowne

wytyczenie granic mogą powodować napięcia w krajach, które mają ludność o różnym pochodzeniu

etnicznym. Bezpieczeństwo społeczne jest również blisko związane z „bezpieczeństwem

socjalnym”, które dotyczy zagrożeń o charakterze społecznym, wywołanych przez analfabetyzm,

dyskryminacje, choroby, ubóstwo, przestępczość, narkotyki i terroryzm. Bezpieczeństwo społeczne

może być zagrożone zarówno przez problemy wewnątrzpaństwowe, jak i tradycyjne zagrożenia

bezpieczeństwa narodowego.

Poszerzenie zainteresowania bezpieczeństwa państwa o obszar bezpieczeństwa społecznego

wynika z roli współczesnego państwa demokratycznego, którego obowiązkiem jest troska

o obywateli, niezależnie od ich statusu materialnego, o to, by mogli w sposób realny uczestniczyć

w życiu społecznym. „Upośledzenie” ekonomiczne dużych grup społecznych powoduje, iż

demokracja staje się fasadowa, a instytucje państwa demokratycznego są niedostępne dla szerokich

kręgów społecznych.

34

Bezpieczeństwo socjalne pojmowane jest zatem jako ochrona

egzystencjalnych podstaw życia ludzi, zapewnienie możliwości zaspokajania indywidualnych

potrzeb (materialnych i duchowych) oraz realizacji aspiracji życiowych przez tworzenie warunków

do pracy i nauki, ochronę zdrowia oraz gwarancje emerytalne

35

. „(…) są ścisłe związki między

bezpieczeństwem a warunkami tworzenia współzależności, dobrobytem, liberalizacją gospodarki

oraz wzmocnieniem demokracji. Inaczej mówiąc, bezpieczeństwo ściśle wiąże się z tym, co dzieje

się w gospodarce. Im gospodarka silniejsza, bezrobocie mniejsze, społeczeństwo bogatsze, tym

bardziej dany kraj przejawia zainteresowanie działaniem stabilizującym gospodarkę innych krajów.

32

B. Buzan, People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era,
Harvester Wheatsheaf, London 1991.

33

Tamże, s. 19.

34

M. Leszczyński, Bezpieczeństwo socjalne jako obszar zainteresowania badawczego i składnik bezpieczeństwa
państwa, [w:] Zarządzanie bezpieczeństwem — wyzwania XXI wieku, red. M. Lisiecki, Wyd. Wyższej Szkoły
Zarządzania i Prawa, Warszawa 2008.

35

A. Skrabacz, Bezpieczeństwo społeczne, [w:] Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI w. , Warszawa 2006, s. 413.

- 11 -

Działanie to nie jest charytatywne w swym charakterze — wynika z interesu angażującego się w nie

kraju”

36

.

Bezpieczeństwo społeczne obejmuje całokształt działań prawnych, organizacyjnych

realizowanych przez podmioty rządowe (krajowe i międzynarodowe), pozarządowe i samych

obywateli, które mają na celu zapewnienie pewnego poziomu życia osobom, rodzinom i grupom

społecznym oraz niedopuszczenie do ich marginalizacji i wykluczenia społecznego. Chodzi tu

zwłaszcza o zapewnienie pomocy ludziom czasowo bądź trwale niezdolnym do pracy zawodowej,

którzy znale źli si ę na skutek własnej niezaradności w trudnej sytuacji życiowej lub padli ofiarą

niezależnych od nich zdarzeń losowych (pożar, powódź, inne klęski żywiołowe). Istotne znaczenie

ma tutaj uwaga o konieczności wzmocnienia odpowiedzialności obywateli za los własny i rodzin,

ponieważ walka z marginalizacją i nadrzędna rola państwa w tym procesie nie może kształtować

postaw znanych jako wyuczony syndrom bezradności. Polega on na stopniowym zatracaniu

umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych i sięganiu po pomoc instytucji

pomocy społecznej w sytuacjach do tego nieuprawnionych. Drugim elementem bezpieczeństwa

społecznego jest tworzenie warunków rozwojowych, chodzi tu zwłaszcza o aktywne uczestnictwo

w tworzeniu dochodu (uczestnictwo w rynku pracy) jako podstawa do samodzielności

ekonomicznej

37

.

Zagrożenia dla bezpieczeństwa, w tym działania Unii Europejskiej

W podejściu reprezentowanym przez część polityków społecznych proponuje się, aby

zagrożenie rozpatrywano również przez pryzmat niezaspokojonych potrzeb. Uważa si ę bowiem, że

niezaspokojenie potrzeb powoduje stan braku, który może stawać si ę czynnikiem kumulowania

różnych trudnych sytuacji w życiu jednostek i ich rodzin

38

. Wymienia się tu:

1. Zagrożenie bytu związane z brakiem dostępu do odpowiedniej wody, brakiem żywności,

chorobami w wyniku niedożywienia czy dziećmi urodzonymi z wyraźną niedowagą.

2. Zagrożenie schronienia (w skrajnym przypadku bezdomność) lub mieszkanie, które nie

chroni przed normalnymi warunkami pogodowymi, także mieszkanie bez odpowiednich

urządzeń sanitarnych, przeludnione i położone w niebezpiecznym miejscu.

3. Zagrożenie pracy, bezrobocie, w tym szczególnie długotrwałe (rok bez pracy),

długookresowe (powyżej trzech lat) i masowe, ryzyko utraty pracy, każde zajęcie zawodowe

podważające autonomię pracownika oraz zagrożenia wypadkami przy pracy i chorobami

zawodowymi.

36

K. Żukrowska, Pojęcie bezpieczeństwa i jego ewolucja, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka,
red. K. Żukrowska, M. Grącik, Wyd. SGH, Warszawa 2006, s. 32.

37

M. Leszczyński, Bezpieczeństwo socjalne…, wyd. cyt.

38

J. Danecki, J. Auleytner, Teoretyczne problemy polityki społecznej, Wydawnictwo ELIPSA, Warszawa 1999.

- 12 -

4. Zagrożenie środowiska związane z życiem na obszarze o wysokim stopniu zanieczyszczenia

lub wysokim poziomie hałasu.

5. Zagrożenie zdrowia, utrudniony dostęp do opieki zdrowotnej, zagrożenie chorobami,

zwiększona umieralność niektórych grup społecznych oraz zagrożenie epidemiami oraz

niepełnosprawnością.

6. Zagrożone dzieciństwo, w tym szczególnie dzieci porzucone, zaniedbane, będące ofiarami

przemocy, wychowujące się w rodzinach patologicznych oraz wychowujące się

w niedostatku i ubóstwie.

7. Zagrożenie osamotnieniem, czyli brak bliskich, za ż y łych relacji z innymi, brak wsparcia w

rodzinie, brak wsparcia w trudnych sytuacjach życiowych, samotna starość i marginalizacja

społeczna.

8. Zagrożenie ekonomiczne, bezwzględne ubóstwo, brak odpowiedniego zabezpieczenia

materialnego w przypadku określonych zdarzeń losowych.

9. Zagrożenie fizyczne, czyli wzrost przestępstw przeciwko zdrowiu, zabójstwa, przemoc,

terroryzm.

10. Zagrożenie rozwoju, czyli utrudniony dostęp do szkół, niski poziom kształcenia, niedobór

wyższego wykształcenia, brak dostępu do placówek upowszechniania kultury i zacofanie

kulturalne.

K. Loranty, Bezpieczeństwo społeczne Rzeczypospolitej Polskiej

System bezpieczeństwa społecznego państwa

Jednym z podstawowych motywów, jaki skłonił jednostki i społeczności do utworzenia

państwa, było zapewnienie sobie bezpieczeństwa. Państwo pełni więc ze swej natury funkcje

usługowe, zarówno wobec jednostki, jak i grup społecznych. Dlatego też powinno tak organizować

przestrzeń społeczną, gospodarczą i polityczną, aby stworzyć dla podmiotów, które go ustanowiły,

warunki bezpiecznej egzystencji. Najogólniej ujmując, wszystko, co czyni, czyni dla dobra

społeczeństwa, zapewniając mu warunki trwania, przetrwania i rozwoju. Państwo, prowadząc

politykę zagraniczną, wewnętrzną, finansową, gospodarczą czy edukacyjną ma na celu określony

dobrostan ludzi, których reprezentuje.

Ta obiektywna działalność państwa jest postrzegana i odczuwana przez poszczególne

jednostki i grupy społeczne. Nadają jej one subiektywnego znaczenia i oceniają ją z perspektywy

interesów własnych, grupowych i narodowych. Mogą one odmiennie doświadczać działalności

państwa, lecz w obrębie tego zróżnicowania występuje zwykle pewna zgodność definiowania

- 13 -

podstawowych kwestii. W takim rozumieniu każda działalność państwa stwarza sytuacje

wywołujące u jednostek czy grup społecznych poczucie bezpieczeństwa, pewności i optymizmu lub

też zagrożenia, niepewności, zniechęcenia i frustracji. Od tych subiektywnych ocen zależy reakcja

społeczności na działania podejmowane przez państwo. Jeżeli jakaś grupa nie dostrzega

w warunkach panujących w państwie szans rozwoju dla siebie czy też ma poczucie upośledzenia

pod względem dostępu do należnych jej dóbr, okazuje swe niezadowolenie i przyjmuje różne

strategie postępowania, aby zmienić niekorzystny dla siebie stan rzeczy. Te działania mogą godzić

w dobro innych społeczności, utrudniać wypełnianie funkcji przez państwo, a przez to

destabilizować strukturę społeczną i być zagrożeniem dla stabilności i bezpieczeństwa zarówno

jednostek, jak i całej społeczności. Funkcjonowanie jednostek i społeczności w obrębie jednego

państwa wymaga więc zapewnienia każdej z nich określonego poziomu dobrostanu. Co najmniej

takiego, aby ich aktywność ukierunkowana była na poprawę własnej sytuacji i pracę dla dobra

wspólnego, a nie na destabilizację struktury społecznej i ograniczanie szans rozwojowych

pozostałej części społeczeństwa.

Dlatego państwo wyposażone jest we władzę i aparat przymusu oraz różne instytucje

pomagające realizować przydzielone mu zadania. Jedną z najważniejszych instytucji w tym

zakresie jest administracja. Stanowi ona skoordynowany i wyspecjalizowany system, za pomocą

którego państwo wypełnia swe funkcje. Z tego też względu nie może istnieć w państwie, poza

systemem administracji, oddzielny system bezpieczeństwa społecznego. Co najwyżej może on być

uzupełniany poprzez działalność instytucji samorządowych (które także posiadają system

administracji), związków religijnych oraz organizacji pozarządowych i aktywność filantropijną.

Ujmując najogólniej, można stwierdzić, że system bezpieczeństwa społecznego jest w znacznej

mierze oparty na systemie administracji publicznej (państwowej i samorządowej).

W państwie, w celu zapewnienia korzystnych warunków funkcjonowania jednostkom

i grupom społecznym, dających im poczucie szansy rozwoju oraz braku zagrożeń, prowadzona jest

określona polityka społeczna. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjmijmy następującą

definicję, która oddaje istotę polityki społecznej oraz wskazuje na jej systemowy charakter:

Polityka społeczna to działalność państwa, podmiotów samorządowych i pozarządowych

organizacji zmierzająca do kształtowania odpowiednich warunków pracy i bytu, pożądanych

struktur społecznych oraz stosunków społeczno-kulturowych, w których przy aktywności ludności

będzie możliwe zaspokojenie potrzeb społeczeństwa na poziomie możliwym w danym okresie

39

.

39

A. Kurzynowski, Polityka społeczna – warunki realizacji i skuteczności, [w:] Teoretyczne problemy nauki
o polityce społecznej, praca pod red. J. Auletnera i J. Daneckiego, Warszawa 1999, s. 104.

- 14 -

Tak ujmowaną politykę społeczną możemy utożsamiać z dążeniami państwa do zapewnienia

bezpieczeństwa społecznego w rozumieniu stwarzania ludziom warunków do trwania, przetrwania

i rozwoju. Punktem wyjścia dla tej definicji nie jest tylko istnienie określonych problemów

i zagrożeń jako źródła polityki społecznej, lecz przyjęcie tezy, że źródłem i głównym celem tej

polityki stanowi taki rozwój społeczny i gospodarczy, który zapobiega powstawaniu ostrych kwestii

społecznych. W przedstawianym ujęciu polityka społeczna ma wymiar krajowy, regionalny, jak

również lokalny.

Bezpieczeństwo społeczne jest również wynikiem procesów i zjawisk społecznych nie

będących w zasięgu możliwości oddziaływań administracyjnych. Przykładem tego są sieci wsparcia

społecznego. Ich funkcjonowanie opiera się na wzajemnych relacjach między ludźmi wchodzących

ze sobą w interakcje i przekonanych o gotowości udzielania sobie pomocy w różnych sytuacjach.

Sieci te odgrywają niezwykle ważną rolę w kreowaniu poczucia bezpieczeństwa oraz jakości życia,

a przecież nie dają się ująć w ramy żadnej polityki społecznej, nawet tej realizowanej na szczeblu

lokalnym. Istotne są więc spontaniczne procesy wynikające z natury życia społecznego. Należy

jednak przyznać, że państwo poprzez lansowanie określonych systemów wartości może w jakimś

zakresie kreować lub niwelować te naturalne skłonności.

Na podstawie przedstawionych rozważań możemy wydzielić trzy główne podsystemy

tworzące system bezpieczeństwa społecznego. Są to

40

:

•

podsystem publiczny – obejmuje działalność realizowaną przez instytucje rządowe oraz

samorządy lokalne;

•

podsystem nieformalny – obejmuje wsparcie społeczne i wymianę świadczeń oraz usługi

pomiędzy rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami;

•

podsystem ochotniczy – oparty na idei samopomocy, wykorzystujący inicjatywy

społeczności lokalnych. Działalność ta nazywana bywa wolontariatem.

System bezpieczeństwa społecznego uzupełniany jest również przez usługi i świadczenia

mające charakter rynkowy, a więc podlegające transakcjom kupna i sprzedaży. Nie są one przez to

dostępne dla całości społeczeństwa. Osiągnięcie zysku, a nie zapewnienie bezpieczeństwa jest

głównym celem podejmowania tego typu działalności. Mimo że usługi te należy uznać za znaczący

czynnik poprawiania jakości życia wielu grup obywateli, to jednak elitarny charakter, jaki mają one

w niektórych krajach, ogranicza możliwości korzystania z nich przez wszystkie segmenty

społeczne. Z tego względu, że dotyczą one zaspokojenia tak istotnych wartości dla człowieka, jak

zdrowie, emerytury, zapewnienie opieki w okresie starości – w warunkach ograniczonej

40

Por. W. Turnowiecki, Polityka społeczna, Gdańsk 2002, s. 49.

- 15 -

dostępności tych dóbr dla szerszego ogółu obywateli – mogą być elementem sprzyjającym

procesom dezintegracji społecznej.

W państwach demokratycznych o stabilnych systemach społeczno-ekonomicznych dużą rolę

w zakresie kształtowania bezpieczeństwa społecznego odgrywają również podmioty gospodarcze.

Rozwijają one różne formy działalności socjalnej i bytowej istotne dla dobrego samopoczucia

załogi, lepszej pracy, rozwoju zawodowego oraz pozwalających zatrzymać deficytowe kadry.

- 16 -