SPIS TREŚCI

O G Ó L N Y Z A R Y S H E R A L D Y K I M IE J S K IE J .

.

.

3

HER B P A Ń S T W A PO LS K IE G O

......................

19

H IS T O R Y C Z N E D ZIE JE H E R B Ó W M IA S T

W O J E W Ó D Z T W A K O S Z A L IŃ S K IE G O

. . . .

21

K o s z a lin ..............................................................................

21

B a r w i c e ..............................................................................

36

B ia ło g a r d ..............................................................................

37

B ia ły Bór .

39

B o b o lic e .

.

41

C z a p lin e k ..............................................................................

4 4

D a r ł o w o ..............................................................................

4 5

D ra w s k o P o m o r s k ie ........................................................

49

Kalisz P o m o r s k i .............................................................

51

K a rlin o ...................................................................................

53

K o ło b rz e g ..............................................................................

55

P o la n ó w ..............................................................................

6 3

P ołczyn Z d r ó j ...................................................................

64

S i a n ó w ..............................................................................

66

S z c z e c in e k ........................................................................

68

Ś w i d w i n ..............................................................................

69

Z ł o c i e n i e c ........................................................

71

SPIS R Y C IN ........................................................................

HERB P A Ń S T W A PO LS K IE G O —

................................. 77

HER BY M IA S T W O J . K O S Z A L IŃ S K IE G O

79

R Y S U N K I W Z O R C O W E —

96

OGOLIMY ZARYS

HERALDYKI M IE J S K IE J

Na Ziemi Świętej spotkał się kw iat europejskiego

rycerstwa, by ramię przy ramieniu walczyć z niew ierny­

mi Saracenami w obronie Grobu Zbaw iciela

Zakutych w pancerną zbroję jeźdźców trudno było

rozpoznać, i właśnie tam, i właśnie w tedy w p ro w a d zo ­
ne zostały godła — znaki rozpoznawcze — u m o żliw ia­

jące identyfikację walczących, gdy w zgiełku i kurzu

bitew nym nie można było rozróżnić swojego od n ie ­
przyjaciela.

Znaki te, zrazu dow olne i przypadkowe, z biegiem

czasu obrastały tradycją i ujęte zostały w ściśle prze­
strzegane reguły heraldyczne. Przedstawiały one w
specyficzny sposób wystylizow ane postacie zwierząt,

różnych przedm iotów i figur geometrycznych. R ó w ­
nież barwy dobierano w edług ustalonych zasad. Godła
umieszczano na zbroi i szatach rycerza na końskim
kropierzu i na proporcu. Szczególnym jednak miejscem
na jego w yeksponow anie była tarcza. Później juz, gdy
w ojna się skończyła, tarcza została tym elementem

herbu, na której polu kładziono godła. Na hełmach

natomiast m ocow ane były dodatkow o pióropusze,

rogi, skrzydła a naw et całe ptaki — rycerz w takim

hełmie w yd aw ał się wyzszy i groźniejszy. Był to jeszcze

jeden, pom ocniczy składnik wyróżniający, zw any klej­

notem. Z tyłu hełmu m ocow ano kunsztownie przycię­

tą, barwną chustę chroniącą pierw otnie przed prażący­

mi promieniami słońca, tak zw ane labry. W Polsce
herby rycerskie ukształtowały się ostatecznie na przeło­
mie X III i X IV w ie k u 1.

Gdy herby rozkwitły juz tysiącem znaków i barw,

koniecznym stało się utworzenie urzędu herolda, do
którego obo w iązkó w należało, szczególnie w czasie

turniejów, rozpoznawanie i objaśnianie herbu, a nastę­

pnie nazwiska i pozycji każdego rycerza. Dysponowali
oni juz herbarzami, czyli ilustrowanymi spisami p o ­
szczególnych herbów. Pierwsze św iadectw o potwier-

1 Andrzej Nadolski:

B roń i s tró j rycerstwa polskiego

w średniowieczu.

W rocław 1 9 7 9 , s. 74. W alter Leonhard

Das

grosse B uch der W appenkunst,

M un chen 1 9 76.

3

5

dzające istnienie na polskim dworze królewskim urzę­
du herolda, pochodzi z 1 4 0 3 roku.

Sztuka heraldyczna posługuje się przy blazono-

w an iu 2 w ypracow aną przez siebie specyficzną term i­
nologią. W jej zrozumieniu h e r b jest wyróżniającą
oznaką odrębności, nadaw aną osobom, rodom, mias­
tom i ziemiom, lub tez przyjm owaną przez państwa.

Najważniejszym jego elementem jest kładzione na

tarczę, poddane heraldycznej stylizacji, g o d ł o czyli
znak rozpoznawczy (własności, przynależności) Peł­
ny, w ielki herb, wyposażony jest dodatkow o w hełm
z klejnotem, labrami i koroną, oraz trzymacze tarczy,
dewizę, oznaki godności i ordery. Strony p r a w a

i l e w a , określane są zawsze z punktu widzenia

osłaniającego się tarczą.

Pole tarczy oraz występujące na nim godło, pokry­

w ano barwami czyli tynkturami. U żyw ano czterech

barw czystych, nasyconych: czerwonej, niebieskiej,

zielonej i czarnej, jak również d w a metale: złoty (żółty)

i srebrny (biały) oraz dw a futra: gronostaja i łasicy.

W technice czarno-białej, z początkiem X VII wieku,

przyjęto system szrafowania, w którym barwa czerw o ­
na kreskowana jest pionow o, niebieska — poziomo,

zielona — w lew o skos, czarna — kratkowana, metal
złoty jest kropkowany, a srebrny pozostaje czysty3
Zasadą przy tym jest, ze w o ln o kłaść metal na barwę lub

barwę na metal. Nigdy natomiast nie należy kłaść
metalu na metal lub barwy na barwę.

Przykładem odstępstwa od tej reguły niech będzie

herb Księstwa Szczecińskiego i miasta Szczecina,
gdzie w niebieskim polu położony jest czerwony gryf.
To odstępstwo usankcjonow ane jest jednak kilkuset­

letnią tradycją. D odatkow ą ciekawostką jest, ze książę

Bogusław X, prosił cesarza Karola V o zgodę na zmianę

barwy tarczy z niebieskiej na złotą. Cesarz zgodę
wyraził, ale z nieznanych do dzisiaj p ow o dó w , zmiany
tej nie wprow adzono. Tymczasem w roku 1980, Urząd

Miejski w Legionow ie, rozpisał konkurs na projekt

herbu swojego miasta. W warunkach konkursowych
podano — o tem pora, o m ores — ze ,.kolorystyka jest
nieograniczona"!.

2

B la zo n o w a n ie (o d franc. blason. herb) rozpoznaw anie,

kreślen ie i o p is y w a n ie h e rb ó w .

3

Kasper N ie sie cki: H e rba rz p o ls k i. L ip sk 1 8 4 6 , t. I.

s. 4 7 2

6

Ryc. 3

H c rb v s z la c h ty p o m o rs k ie j F ra g m e n t W ie lk ie j M a p y

P om orza E ilha rd u sa L u b in u s a z 16 1 8 ro k u (re p r J L a ry o n o

w ic z ).

Heraldyka miejska stoi jakoby na uboczu tej „p ra ­

w d ziw e j" heraldyki rycerskiej, szlacheckiej. Niemniej

jest ona rów nie barwna i frapująca. Jak to pięknie

pow iedział M arian Gum owski, „herb, pow ażny w ie k a ­
mi swego istnienia, opow iada o dziejach miasta w szys­

tkim, którzy potrafią go zrozumieć". Inny znawca

przedmiotu, Jiri Louda twierdzi, ze w żadnej innej

gałęzi heraldyki nie ma tyle spornych kwestii jak

7

w heraldyce miejskiej, żeby w yliczyć tylko: pochodze­

nie godeł, ich znaczenie i ich prawomocność.

Uzyskanie praw miejskich było dla osady wiejskiej

w ydarzeniem szczególnej rangi. M ieszkańcy osady,

podlegli dotychczas księciu i przez niego zmuszani do
płacenia najrozmaitszych podatków i do spełniania
najróżniejszych posług — z czasem coraz bardziej
uciążliwych — stawali się teraz w olni. Podstaw owa

zasada pow stałego na początku X II w ieku prawa
niem ieckiego głosiła, że „pow ietrze miejskie czyni
w o ln y m ” . W myśl tej reguły, każdy kto przebywał

w mieście rok i jeden dzień, uzyskiwał wolność osobis­

tą i jego daw n y pan nie mógł go już z miasta zabrać.

Gmina miejska mogła p ow oływ ać organy sam o­

rządowe, wybierać sędziego i ław n ikó w , kontrolować
miary i w agi, dbać o zaopatrzenie, finanse i obronność

miasta. W prawie tym mieściły się też uprawnienia

dotyczące wolności w ykonyw ania rzemiosła i wolnej
w ym iany na rynku jak również dziedziczenie i z b y w a l­
ne praw o do ziemi.

W strefie nadbrzeżnej, gdzie dom in o w ały w p ły w y

hanzeatyckie, weszły w życie normy stosowane w Lu­

bece, natomiast w iele miast z południow ej części

Pomorza, lokow ano w edług prawa magdeburskiego.

W idom ym znakiem tych wszystkich przyw ilejów

jakimi cieszyło się miasto, były właśnie jego pieczęć

i herb.

Podobnie jak herby rycerskie służyły do rozpozna­

nia, identyfikacji osłoniętego stalowym i blachami je ź ­

dźca, tak i herby miast były nie tylko znakami reprezen­

tacyjnymi świadczącymi o posiadanych wolnościach,

ale służyły do celów praktycznych, przede wszystkim

jako znaki w łasnościow e do oznaczania własności

miejskiej, a w ięc budynków (np. ratusza), sprzętów

(np. w o z ó w ), granic miasta (na słupach i kam ieniach).

W pierwszym jednak rzędzie figurow ały na pieczęciach

kancelarii miejskich. W daw nych wiekach, w czasach

powszechnego analfabetyzm u, gdy nie znano jeszcze

kauczukow ych pieczęci z w ielow ierszow ym napisem,
do oglądającego musiał przem awiać rysunek godła.

Pierwsze herby miejskie pow stały mniej więcej

w X II i X III wieku i podobnie jak herby rycerskie,

pochodziły z nadania. Łącznie z nadaniem praw miejs­

kich, książę, biskup, cesarz, nadaw ał swojem u miastu

prawo do używania pieczęci oraz laku i sznurka o okre­

8

ślonym kolorze. Godła z pieczęci — nie bez perturbacji
zresztą — przechodziły na tarczę herbow ą4.

G o d ł a w heraldyce miejskiej podzielić można na

dziesięć grup5. Najbardziej chyba charakterystycznym
godłem są budow le — rzecz całkiem zrozumiała — każ­
de miasto dum ne było ze swoich m urów obronnych,

baszt, bram i w ież6. La Coruna, miasto portow e w p ół­
nocno-zachodniej Hiszpanii, ma na przykład w swoim
herbie latarnię morską, zw aną „w ieżą Herkulesa” ,

zbudow aną na przełomie I i II w ieku i czynną do dnia

dzisiejszego.

Do drugiej grupy należą godła związane z osobą

panującego, szczególnie wtedy, gdy mieszkańcy grodu

zawdzięczali mu jego założenie, nadanie praw miejs­

kich lub też w yzw o len ie spod nieprzyjaciela. Tak więc

w idzim y na polu pieczętnym lub na tarczy herbowej
całą postać tej osoby, poszczególne figury z jego

herbu, jakiś symbol lub po prostu jego inicjały. Przykła­

dem niech tutaj będzie herb W ładysław ow a, który na
górnym polu tarczy ma literę „ W ” w form ie korony

(albo też o dw ro tn ie), dla upam iętnienia króla W ładys­

ław a IV, który ugruntow ał w ładanie Polski nad m o ­

rzem. Hiszpańskie miasto Ciudad Real ma natomiast

siedzącego na tronie, cesarza Alfonsa X.

Kolejną grupę stanowią godła związane ze św ięty­

mi patronami miast. Podobnie jak w grupie poprze­

dniej, tak i tutaj, spotykamy albo postać świętego, albo

też jego atrybut. I tak Bruksela ma w herbie postać

M ichała Archanioła, a W enecja uskrzydlonego Iwa,

atrybut św. Marka Ewangelisty. Trzy korony w górnym

polu herbu Kolonii symbolizują Trzech Króli, a 11

czarnych ogo n kó w gronostaja w dolnym polu, św.

Urszulę i jej 11 tysięcy towarzyszek z Bretanii.

Czwartą grupę stanowią godła m ówiące, czyli

godła obrazujące nazwę miasta, jak na przykład łódź
w herbie Łodzi, czy koło w herbie Koła.

Następna grupa godeł pochodzi od wydarzeń czy

też legend związanych z miastem. Francuskie miasto

4 W potocznym języku, gdy mam y do czynienia tylko

z godłem na tarczy, pojęć herb i god ło używ a się jako
rów noznaczne.

5 Jiri Louda:

Europäische S tädtew appen,

Balzers 1 9 6 9,

s. 37.

6 M o ty w y te były często sym boliczne i nie oznaczało to

w cale, że miasto faktycznie otoczone było murami obronnymi

9

S a m te -M e r e -Eglise ma w herbie d w a spadochrony
z podwieszonymi gwiazdam i — upam iętnia to am ery­

kańskich skoczków spadochronow ych z okresu in w a ­

zji w 1 9 4 4 roku. W pieczęci miejskiej G oleniow a z XIV
wieku, widzim y kogę, która zamiast masztu i żagli miała

iglaste drzewo. Spośród jego gałęzi wyłaniał się gryf

książąt pomorskich. 0 obecnym godle miasta m ówi

legenda, że gdy niegdyś wojska polskie oblegały
Dąbie, uzbrojeni mieszkańcy G oleniow a wyruszyli

z odsieczą. Przybyli oni w ostatniej chw ili, gdy oblężeni
chcieli się już poddać. Jako nagrodę książę Barnim
darował miastu now e godło: d w a półksiężyce i cztery
gwiazdy, jako ze odsiecz przyszła nocą przy blasku
księżyca i gwiazd.

Grupę szóstą, tw orzą godła nawiązujące do g łó w ­

nego zatrudnienia mieszkańców miasta. Portowe m ia­

sto Narvik ma w ięc kotwicę, a w herbie Katowic
widzim y młot kuźniczy poruszany w odam i przepływ a­

jącymi przez miasto rzeki Rawy, jako ze już od X IV

wieku pow staw ały tutaj kuźnice żelaza.

Postacie z otaczającego nas świata przyrody, sta­

now ią kolejną grupę. Są to przede wszystkim zw ierzę­
ta, ptaki, drzewa i kw iaty — wszystkie odpow iednio
stylizowane w edług w y m o g ó w heraldycznych. Lew
i orzeł symbolizują siłę i odw agę i one tez najliczniej
występują w tej grupie. Lilia występuje w herbie
francuskiego miasta Lille, a trzy róże ma Grenoble.

Liverpool ma kormorana, a Lublin kozę wspiętą na

chmielu. Hammerfest, najbardziej na północ wysunięte

miasto Europy, ma białego niedźwiedzia polarnego.

Nie brak również półksiężyców, gw iazd i słońc.

Ósmą grupę stanowią postacie alegoryczne. G o d ­

ło Janow ca W ielkopolskiego przedstawia S praw ied ­

liwość — kobietę z zawiązanym i oczyma, trzymającą

w jednym ręku wagę, w drugiej natomiast miecz.

Pracowitość symbolizują trzy pszczoły w herbie an giel­

skiego miasta Blackburn. Wersal ma w górnym polu
d w u g ło w eg o koguta galijskiego, symbolizującego
wolności w yw alczone w czasie rewolucji.

Kolejną grupę stanowią godła, których znacze­

nia... nie potrafimy sobie wytłum aczyć. Typow ym przy­
kładem niech będzie tutaj godło W ęgorzyna w woj.

szczecińskim, którego dziw ne esy-floresy nijak nie
dadzą się wyjaśnić.

Az wreszcie do ostatniej grupy zaliczamy wszyst­

kie te figury, które stanowią udostojnienie. Francuskie

10

miasta posiadające tytuł „dobrego miasta", mają
w głow icy tarczy lilie albo pszczpły. Gdańsk, cieszący
się jak żadne inne miasto szczodrobliwością Kazimierza
Jagiellończyka, uzyskał mocą przywileju z dnia 2 4 maj^

1 4 5 7 roku udostojnienie w postaci złotej korony,

w idniejącej w czerwonym polu ponad dw om a sre­

brnymi krzyzami.

T a r c z e herbow e zmieniały swój kształt w zależ­

ności od stylu obow iązującego aktualnie w danym

czasie i w danym kraju. W herbarzu Niesieckiego

przedstawiono aż 17 różnych typ ó w tarcz. W niniejszej
pracy przyjęto tarczę z prostokątną głow icą i półokrąg­

łą podstawą, o stosunku szerokości do wysokości jak

1 :1 ,2 .

W i e l k i e h e r b y miast, w zbogacone są korona­

mi, hełmami, klejnotami, labrami, trzymaczami, w ie ń ­

cami, dewizam i i orderami.

Co do h e łm ó ^ w nad tarczami, to zdania są

podzielone: puryści twierdzą, że przystoją one tylko
i w yłącznie rycerstwu, inni godzą się z ich używaniem
również i przez miasta; Praga ma ich az trzy!

Jako t r z y m a c z e po bokach tarczy praktykow a­

ne są Iwy, rycerze, dzicy m ężowie, anioły, smoki,

trytony, bobry, gryfy, jednorożce, koniki morskie, kozy,
sarny, dziew ice, pachołcy, pegazy, wielbłądy, słonie,
syreny, sowy i wreszcie sam król Neptun. Pom ysło­
wość i tutaj zdaje się być niewyczerpana.

D e w i z y poniżej tarczy, w języku łacińskim lub

rodzimym, stosowane są najchętniej w herbach fran­
cuskich i angielskich. W e Francji stosuje się często nad
tarczą, korony m urowe z trzema lub pięcioma basztami,
w e W łoszech natomiast korony hrabiowskie, książęce

i królewskie. A nglicy stosują chętnie klejnoty i trzy­
macze. Tarcze niektórych herbów francuskich i w ło s ­
kich objęte są wieńcam i z liści laurowych i dębow ych.

Poniżej tarczy umieszcza się również u d o s t o j -

n i e n i a w postaci orderów, przyznawanych za dzielną
postawę w czasie działań wojennych. I tak na przykład
Paryż ma Legię H onorow ą z 1 9 0 0 r., Krzyż W ojenny

z 1 9 1 9 roku i Krzyż W yzw olenia z 1 9 4 5 roku.

Ilustracją w ielkiego herbu miejskiego niech będzie

herb Gdańska. Po obu stronach tarczy dw a wspięte Iwy

— tak jak je widzim y w ykute w kamieniu na portalu

ratusza G łów nego Miasta (1 7 6 5 r.). Legenda głosi, że
obydw a Iwy mają g łow y zw rócone w jednym kierunku

— ku bramie Złotej i W yżynnej, gdzie zaczyna się

11

Królewska Droga, gdyż stamtąd miał przybyć wiernie

w yczekiw any król polski. Pod tarczą łacińska dewiza:

„N ec temere, nec tim ide" (Bez lęku, ale z rozw agą).

G r y f upodobał sobie szczególnie ziemię pom or­

ską7. Jeżeli wierzyć średniowiecznym rękopisom, para
gryfów była już w Arce Noego. Górna połowa gryfa to

orzeł ze śmiałym spojrzeniem, silnym dziobem, ostrymi
szponami i rozwiniętym i skrzydłami. Dolna połowa

— to lew z długim ogonem i muskularnymi nogami,

7 M arian Czerner:

J a k M ie/enka gryfa stworzyła,

z cyklu

koszalińskich legend p ub likow anych w

Głosie Pomorza

2 8 .V III.8 1 .

12

zakończonymi ostrymi pazurami. Na głow ie ma

je s z c z e

końskie uszy, przez co, np. w herbie Szczecina, można
odróżnić g ło w ę orła od g ło w y gryfa. Cała postać gryfa
symbolizuje siłę, odw agę i czujność. Bliskim krewnym
gryfa jest rybogryf, równie fantastyczny jak on sam

— od góry orzeł (z końskimi uszami!), od dołu ryba8.

Na Pomorzu gryf p ojaw ił się pod koniec 12

stulecia. W idzim y go na książęcych pieczęciach, na

Ryc. 5

W ie lk i h e rb P o m o rza z X V I w ie k u ( w g G. A. Clossa

re p J. Ł a ry o n o w ic z ).

8 Hans Heinrich Reclam:

Der Pom m ersche Greif,

w:

Pommern,

nr 1, Kiel 1 9 8 0, s. 4.

13

monetach, chorągw iach i w herbach poszczególnych

księstw wchodzących w skład w ładztw a Gryfitów — od

gryfa bow iem w yw o dzi się nazwa tej słowiańskiej
dynastii, panującej na Pomorzu przez pięć stuleci.

Herby tych księstw i ziem scalone zostały w wielkim

dziesięciopolowym herbie Pom orza9. Jak można przy­

puszczać, pow stał on za panow ania księcia Bogusława
X i był w idom ym symbolem zjednoczenia Pomorza.

Poszczególne pola przedstawiają: 1 — Księstwo

Szczecińskie, w niebieskim polu czerw ony gryf ze złotą
koroną zwrócony w lewo. 2 — Księstwo Pomorskie,
w srebrnym polu czerw ony gryf zwrócony w prawo.

Ryc. 6

W ielki herb Pomorza z X IX w ieku (w g G. A. Clossa

rep J. Łaryonow icz).

9

Tadeusz Bolduan:

Gryf, g o d ło Pomorza.

Gdańsk 1 9 7 1 ,

s. 6 9 . G. A. Closs:

Das pom m ersche Wappen,

w :

Pommersche

Heim atpflege.

Szczecin 1 9 3 1 , s. 130.

14

3 — Księstwo Kaszubskie, w złotym polu czarny gryf

zwrócony w prawo. 4 — Księstwo Wendyjskie, w sreb­

rnym polu czerw ono-zielony gryf zw rócony w lewo.
5 — Księstwo Rugijskie, zza czerw onego muru na
niebieskim tle w yłania się w srebrnym polu pół czar­

nego Iwa z koroną, zw róconego w prawo. 6 — Ziemia
Uznamska w czerwonym polu srebrny rybogryf z w ró ­

cony w prawo. 7 — Ziemia Bardzka, w złotym polu
czarny gryf z dw om a srebrnymi piórami w skrzydłach,
zwrócony w lewo. 8 — Hrabstwo Guczkowskie, w zło ­
tym polu d w ie skośnie skrzyżowane czerw one pałki,

pomiędzy nimi cztery czerw one róże. 9 — Ziemia

W ołogoska, w górnej połow ie tarczy, w czerwonym
polu, pół srebrnego gryfa zwróconego w prawo, w d o l­
nej połow ie niebiesko-złota szachownica. 10 — Pole
krwawe.

W roku 1881 król pruski nadał prowincji pom or­

skiej now y herb, przedstawiający w srebrnym polu
czerw onego gryfa zwróconego w prawo.

Gryfem pieczętuje się też bardzo w iele miast

pomorskich. W takiej czy innej formie, w idzim y go na
przeszło czterdziestu herbach.

Stosunek w ładz do herbów miejskich, które są

symbolem samorządu, był różny w różnych okresach.

Raz nakazywano ich posiadanie i stosowanie, innym

razem zakazywano, polecając jednocześnie używanie
pieczęci z godłem państwowym .

Ostatnim aktem prawnym na ziemiach polskich

okresu m iędzyw ojennego, było obwieszczenie prezesa

Rady M inistrów z dnia 12 października 1 9 3 8 roku,

w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządze­
nia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia

1 9 2 7 roku o godłach i barwach państwowych oraz

0 oznakach, chorągwiach i pieczęciach, ogłoszone
w Dzienniku U staw nr. 2, poz. 8, z dnia 10.1.1939 roku.

Artykuł 4 tego obwieszczenia stanowił:

Dła w ładz i urzędów, zakładów, in s ty tu c ji i przed­

siębiorstw samorządu terytorialnego ustanawia się

oznaki, złozone z herbu w ojew ództw a, do którego
należą, i z napisu odpow iadającego ich nazwie.

M iastom, odznaczonym orderem oraz w o je w ó d z ­

tw om nadaje herby, w zględnie zatwierdza je Prezydent
Rzeczypospolitej na w niosek Prezesa Rady M inistrów ,

przedstaw iony w porozum ieniu z M inisterstw em

Spraw W ewnętrznych i M inistrem Wyznań R eligijnych
1 Oświecenia Publicznego. Poza tym herby zw iązkó w

15

M . S z yp e rk o ).

samorządu terytorialnego zatwierdza w zględnie nadaje

w edług sw obodnego uznania M in ister Spraw W e­
w nętrznych p o porozum ieniu się z M inistrem Wyznań
R eligijnych i Oświecenia Publicznego na w niosek

organu zarządzającego i organu stanow iącego o dn oś­
nego zw iązku samorządu terytorialnego.

Natomiast w myśl postanowień artykułu 9 tegoż

obwieszczenia:

W miastach posiadających w c h w ili wejścia w ż y ­

cie niniejszego rozporządzenia własne fla g i miejskie,

używanie tych flag będzie nadal dopuszczalne p o
uzyskaniu na to zg od y p a ń s tw o w e j w ładzy nadzorczej,

która decyduje w ed ług sw ego sw obodnego uznania.

Należy jeszcze dodać, że w latach 1 9 3 6 — 39

zatwierdzenie swoich herbów otrzymały 82 miasta.

W iosną 1 9 4 5 roku na obszarze Pomorza Z ach o d ­

niego, które pow róciło do Macierzy, pojaw ienie się

polskich dokum entów z pieczęcią, było oznaką władzy
przejmującej w yzw o lo n e ziemie w swoje władanie.

W pierwszych dniach po zakończeniu działań w ojen­
nych zaistniały przypadki, iż odnajdow ano poniemiec
kie pieczęcie z herbami, którymi — po usunięciu
niemieckiego napisu w otoku — opatryw ano pierwsze

dokumenty. Niektóre miasta stosowały d w ie pieczęcie
obok siebie: jedną z herbem bez napisu, drugą z napi­

sem bez herbu. W połow ie 1 9 4 6 roku, pojawiają się
pieczęcie o w alne z godłem państwowym . Oznaczało

to pow olne zanikanie pieczęci z historycznym herbem,

i świadczyło o zanikaniu samorządu miejskiego. W re ­

szcie w w yniku w prow adzenia ustawy z dnia 2 0 marca

1 9 5 0 roku (D z. U. nr. 14, poz. 1 3 0 ), zniesione zostały

związki samorządu terytorialnego, a w ich miejscu

utworzono terenow e organa jednolitej w ładzy pań­

stw ow ej. W tedy to wszystkie miasta zaprzestały uży­
wania dotychczasowych pieczęci z herbami miejskimi,

posługując się odtąd jednolitym i pieczęciami z godłem
p aństw o w ym *.

Przepisy rozporządzenia z 1 9 2 7 roku, straciły s w o ­

ją moc dopiero postanow ieniem dekretu z dnia 7 grud­

nia 1 9 5 5 roku (D z. U. nr. 47, poz. 3 1 4 ), w którym to
o herbach miejskich m ow y już więcej nie ma.

W ydaje się, że celow ym i uzasadnionym jest

przywrócenie godłom miejskim należytego im — obok

godła państw ow ego — miejsca w życiu miasta. Na

tarczy herbowej i na pieczęciach. Temu celow i służy

niniejsza praca.

Bogdan Frankiewicz:

Pieczęcie m iast i ad m in istra cji p o ls k ie j

na Pomorzu Z achodnim z la t 1945

—

1950.

maszynopis

w W A P Szczecin.

17

HERB

PAŃSTWA POLSKIEGO

Legenda o powstaniu herbu państwa polskiego

ukształtowała się pod w p ływ em zapisu w

Kronice

Polskiej

M arcina Bielskiego, z roku 1 5 9 7 . Czytamy

w niej, że Lech, najpierwszy przodek nasz,

założył

M iasto Gniezno, y Zamek nad ieziory, a im ie d ał m u

z w ró żki Gniezno, iż tam w idział p ełno Ort o w ych

g niazd p o drzewie. Stądże y na chorągw iach swych,
kazał kłaść Orła białego za Herb, a o d tegosz czasu to

Królestw o Polskie tego kleyn otu używa.

Jak to było naprawdę, trudno dzisiaj dociec.

Jed no jest pewne, że

w krw a w ym p o lu srebrne ptaszę

wiernie towarzyszyło nam przez tysiąclecie. Zmieniał
się jego kształt graficzny, ale istota symbolu pozosta­
w ała niezmieniona. N iew iele jest państw na świecie,
które by przeniosły swoje symbole w niezmienionej

treści od najdawniejszych ich początków , po dzień

dzisiejszy. U w ielu, godło i barwy zmieniały się wraz

z przyjściem nowej dynastii lub w rezultacie przemian

ustrojowych. M y natomiast trwaliśm y i trw am y n ie­

zmiennie przy piastowskim białym orle, którego p o ­

czątków nie umiemy naw et dokładnie określić10.

Aktualny kształt godła określa ustawa z dnia 31

stycznia 1 9 8 0 roku, o godle, barwach i hymnie Polskiej

Rzeczypospolitej Ludowej (D z .U . nr.7, p o z.1 8 ). U sta­

w a ta jest w ykonaniem artykułu 1 0 3 Konstytucji PRL.
W preambule tej ustawy czytamy:

U kształtow ane i utrw alone przez p okolenia sym ­

bole Narodu i Państwa Polskiego

—

orzeł biały, biało-

- czerwone b a rw y i „M a z u re k D ąb ro w skieg o

" —

w yra­

żały zawsze m iłość P olaków do Ojczyzny oraz dążenie

do je d n o ś c i Narodu, n iepodległości i integralności
Państwa, dbałość o dobro i ro z w ó j Polski, dążenie do

zapewnienia N a ro d o w i i Państw u g odnego miejsca

w śród innych n a ro d ó w i państw . Godło, b a rw y i hym n

10 Stanisław Russocki, Stefan K. Kuczyński, Juliusz W il-

laume:

Godło, b a rw y i hym n Rzeczypospolitej,

W arszaw a

1 9 78.

19

łączyły i łączą wszystkich P olaków w kraju i za granicą
Są trw ałym i znam ionam i tożsamości, honoru, dum y
i g o d n o ści Narodu.

W P olskiej R zeczypospolitej L u d o w e j sym bole te,

otaczane najwyższą czcią i szacunkiem, są wyrazem
ko n tyn u a cji d z ie jó w Polski w ustroju socjalistycznym

oraz g o to w o ś c i P olaków służenia L u d o w e j Ojczyźnie

i pośw ięcenia je j wszystkich sił.

Artykuł 2, punkt 1 ustawy stanowi, że:

Godłem

Polskiej R zeczypospolitej L u d o w e j je s t wizerunek orła

białego z g ło w ą zw róconą w praw o, z rozw inię tym i
skrzydłami, z dziobem i szponam i ko lo ru złotego,

umieszczony w czerw onym p o lu p io no w ej, p ro sto ką t­
nej tarczy, o d o ln e j kraw ędzi w ydłu żon ej pośrodku.
W załączniku podany jest barwny w zór herbu.

Natomiast artykuł 4, punkt 1, stanowi:

B a rw a m i

Polskiej R zeczypospolitej L u d o w e j są k o lo ry biały
i c z e rw o n y 11, ułożone w d w ó c h p o z io m y c h 12, ró w n o le ­

g łych pasach tej samej szerokości, z których g ó rn y jest

k o lo ru białego, a d o ln y ko lo ru czerwonego.

11 Określenie fizycznych cech barw pow ierzono Polskie­

mu Kom itetow i Norm alizacji, M iar i Jakości. W okresie dw ó ch

miesięcy p rzygotow ań w ykon ano łącznie 6 4 8 rozrysowań

barw y do c elów poligraficznych, 4 6 zadruków tkanin oraz

około 2 tys. pom iarów pod staw ow ych wielkości kalorym e­

trycznych. W spółrzędne trójchrom atyczne barw x, y, ich

składowa Y oraz dopuszczalna różnica barw y A E w prze­
strzeni barw C IE 1 9 7 6 (L * u* v #) ustalone w e d łu g w zoru

C IE L U V przy ilum inacie C i geometrii pom iarow ej d / 0 ,
podane są w tabeli załącznika do ustawy.

12 Punkt 2 tegoż artykułu stanow i, że w układzie p io n o ­

w ym (?!), kolor biały umieszcza się po lew ej stronie płaszczyz­

ny oglądanej z przodu. Treść tego punktu jest sprzeczna

z postanow ieniam i punktu 1, a poza tym niczym nieuzasad­

niona i całkow icie zbędna.

20

HISTORYCZNE DZIEJE

HERBÓW

M IA S T W O JEW Ó DZTW A

KOSZALIŃSKIEGO

K oszalin

Prawa miejskie, lubeckie, nadał Koszalinowi d o ­

kumentem z dnia 2 3 maja 1 2 6 6 roku, biskup kamieński

Herman von Gleichen. Od tego m om entu, miasto

uzyskało praw o używania własnego herbu.

Pierwszy herb miasta w idoczny jest na najstar­

szym znanym odcisku pieczętnym przy dokum encie
z roku 1 2 8 6 — należy jednak przypuszczać, że w tej
formie w ystępow ał on już wcześniej, w czasie tuż po
nadaniu praw miejskich. Przedstawia on budow lę

— kościół lub zamek — gdzie pod półokrągłym łękiem

spoczywającym na dw óch okrągłych, krępych ko lu m ­
nach, w bramie z trójdzielnym łukiem, stoi biskup

w szatach liturgicznych, trzymając w lew ym ręku

pastorał, a prawą unosząc do błogosławieństwa. Nad

bramą okrągła baszta z dw om a oknam i, przykryta
płaskim stożkowym dachem. Po obu stronach wieży
blanki, a pod nimi d w ie tarcze z Iwami. Na obw odzie

pieczęci, której średnica wynosi 6 5 mm, napis: S l-

G IL L V M C IV IT A T IS C VSSELIN . Postać w bramie
symbolizuje biskupa Hermana von Gleichena, założy­

ciela miasta, a lew jest godłem rodu von G leichen13.

W yżej opisany herb jest odzw ierciedleniem przyna­

leżności miasta do w ład ztw a biskupów kamieńskich.
Po zniszczeniu przez D uńczyków W olina, siedziba
biskupstwa pomorskiego przeniesiona została w 1 1 7 6

roku do Kamienia. Biskupi kamieńscy dążyli w ytrw ale

13 M arian G um ow ski:

Koszalin

—

je g o herb i pieczęcie,

w:

B ib lio teka Słupska,

t. 7, Z

dz ie jó w Koszalina.

Poznań 1 9 7 0,

s. 95.

21

Ryc. 8

Koszalin, pierwsza pieczęć m iejska (rep. J. Łaryono-

w icz).

do stworzenia zw artego w ła d ztw a terytorialnego. P od ­

w aliny organizacyjne w ład ztw a, położone zostały w o-

kresie rządów biskupa Hermana hrabiego von Gleichena

(1 2 5 4 — 1 2 8 9 ); przedstawiciela m ożnego rodu z T u ­

ryngii. Biskup Herman, będąc sam Niem cem , usilnie

popierał akcję sprowadzania niemieckich kolonizato­
rów oraz obsadzania stanowisk kościelnych przez kler

niemiecki. Zdolny polityk i rzutki administrator, był

jednym z wybitniejszych ordynariuszy kamieńskich14.

Do w ład ztw a należały rów nież ziemia kołobrzeska

i bobolicka, stąd też w godłach miast Kołobrzegu,

Karlina i Bobolic znajdujem y elem enty świadczące

o związkach z biskupstwem kamieńskim.

Od X III w ieku, biskupi kamieńscy częściej rezydo-

14

H istoria Pomorza,

t. 1, część II, Poznań 1 9 6 9 , s. 1 3 3 .

Ryc. 9

Koszalin, pieczęć miejska z g ło w ą św. Jana (rep.

J. Łaryonow icz).

w ali w Koszalinie i Karlinie niż w Kamieniu. Od roku

1 5 4 4 , Koszalin był siedzibą biskupstwa ew angelickie­

go. Koszalin był miastem biskupim do roku 1650,
płacąc czynsze i podatki biskupom z Kamienia.

Opisaną pieczęć spotykał Haken na dokumentach

do 1 4 4 0 roku. Zginęła ona, i dopiero w roku 1 7 1 8
odnaleziono ją w gruzach spalonego ratusza.

Z początków X IV wieku pochodzi mniejsza p ie­

częć sekretna o średnicy 4 3 mm, z napisem: SECRETV
C IV IT A T IS K V S S A LIN , przedstawiająca na paterze

g łow ę św. Jana Chrzciciela, patrona biskupstwa ka­
mieńskiego. G odło to w yparło całkow icie godło z pier­

wszej pieczęci i zachow ało się w różnych wariantach

23

Ryc. 10

Koszalin, herb miasta z herbarza H uppa (rep. J. Ła-

ryonow icz).

az do roku 1 9 3 8 , a w ięc przez sześć stuleci! Barwy:

w czerw onym polu, złota patera15.

W herbach miast polskich Jan Chrzciciel jest

najczęściej występującym świętym — figuruje on aż
kilkanaście razy. Dalszych kilkanaście razy, zdobi herby

Baranek Boży, atrybut Jana Chrzciciela. Zastanaw iają­

ce jest, dlaczego kult tego właśnie świętego był tak

rozpowszechniony.

Jan Chrzciciel jest w kościele katolickim postacią

szczególną. Był ostatnim z Proroków, który zapow iadał

bliskie nadejście Zbaw iciela i królestwa Bożego. Był
poprzednikiem Jezusa. On to chrzcił rzesze i n a w o ły ­

w a ł do pokuty przygotow ując Jezusow i drogę. Chrys-

15 O tto Hupp:

D ie W appen u n d S iegel der deutschen

Staedte, Flecken u n d Doerfer, 2. H e ft

—

Pommern. Posen u n d

Sch/esien,

Frankfurt a. M 1 8 9 8 , s. 16.

24

tus wygłosił uroczystą jego pochwałę; ,, Powiadam
wam: M iędzy narodzonymi z niewiast, nie ma w iększe­
go od J a n a ''16.

W marcu 29 roku, św. Jan został ścięty. Epizod

ten tak opisuje św. M ateusz w swojej Ewangelii

(1 4 .6 .— 11); „G dy tedy obchodzono dzień narodzenia
Herodowego, tańcow ała córka Herodyjady (S alom e)

w pośrodku gości, i podobała się Herodow i. Skąd pod

Ryc. 11

Koszalin, herb miasta na dzw on ie z koszalińskiej

katedry (fot. M. Czerner).

16 Henri Daniel-Rops:

Dzieje Chrystusa.

W arszaw a 1 9 7 2 ,

s. 255.

25

przysięgą obiecał jej dać, czegobykolw iek żądała.

A ona przedtem będąc naprawiona od matki swojej,

rzekła: Daj mi tu na misie g ło w ę Jana Chrzciciela.

I zasmucił się król, ale dla przysięgi i dla spółsiedzących

kazał jej dać. A posławszy kata, ściął Jana w więzieniu.

I przyniesiono g łow ę jego na misie i oddano d ziew ecz­

ce, i odniosła ją matce sw ojej".

G łow a świętego męczennika znajduje się obecnie

w Damaszku (S yria), w meczecie Om ajadów , który

należy do najwspanialszych i najbardziej znanych na

Bliskim W schodzie. Jakim sposobem relikwia ta trafiła

tam oraz przetrwała do dzisiaj, nikt nie umie o d p o w ie ­
dzieć. Jest ona przedmiotem czci zarów no m uzułm a­

n ów (s u m itó w ), jak i chrześcijan17.

Na posiedzeniu rady gm innej Koszalina w dniu

17 marca 1 9 3 8 roku, postanow iono zmienić dotych-

Ryc. 1 2 —

Herb Koszalina na ścianie ratusza w Szczecinie

(fot. F. J. Lachow icz).

17 Juliusz A. Głodek:

Damaszek,

w:

W idnokręgi,

nr

8 /1 9 8 0 , s. 4 8 .

26

czasowy herb. Następnego dnia, m iejscowa gazeta

„Kósliner Zeitung" donosiła:

„Ju ż od w ielu lat wyrażano życzenia o lepszy herb

miasta. Leżąca na misie odrąbana g łow a Jana Chrzci­

ciela była w końcu powszechnie jako godło odrzucana,

po prostu, bo każdy czuje, że nie ma to żadnej głębszej

treści, jest tylko ilustracją. Teraz nasze miasto otrzymało

now y herb, który ściśle nawiązuje zarów no do tradycji
i mimo to sięga wstecz głęboko do zamierzchłych

czasów. Jak wszyscy w iem y, z dotychczasowym her­

bem związany był jeszcze znak runiczny, który nasi
praojcowie, gdy nadaw ali miastu herb, przyjęli razem
praw dopodobnie jako w spom nienie przeszłości. To

znajdujem y często w herbach rodow ych i miejskich.

27

Ten prastary znak runiczny pomiędzy dw om a pierście­

niami — przedstawiający runę słońca — został w y b ra ­
ny naszym now ym herbem. W czerw onym polu, błysz­

czący złoty znak..."

Nadprezydent prowincji pomorskiej, zatwierdził

now y herb 31 sierpnia 1 9 3 8 roku.

Prof. M arian Gum ow ski kwestionuje historyczną

zasadność przyjęcia tego godła i stwierdza: „... do

nieporozumień zaliczamy w iadom ość podaną przez
niektórych lokalnych historyków niemieckich, jakoby

za ich czasów jeszcze miasto pieczętow ało się duzą

literą „ Z ” z dw om a pierścieniami po bokach” . Opisując
następnie em itow ane przez mennicę koszalińską dena-

rki z XV oraz X VII w ieku, na których znak ten występuje,

Gum owski podkreśla: ” ... litera „ Z ” nie ma charakteru
heraldycznego miejskiego, ale wygląda raczej na znak

(H ausm arke), inicjały burmistrza lub snycerza, który

położony przy pierwszych denarach XV w ., zatrzymany

został autom atycznie i przy dalszych emisjach. W każ­
dym razie na pieczęciach miejskich nie jest w id o c z ­

ny"18.

R ów nież profesorowie Józef M itkow ski i Kazi­

mierz Śląski tw ierdzą, ze godło „przedstawiające ja k o ­
by literę „ Z ” z dw om a kółkami, nie posiada żadnego

historycznego uzasadnienia"19. O m ów m y w ięc to za­

gadnienie nieco szerzej i bardziej wszechstronnie.

Najstarszą w zm iankę rękopiśmienną o używaniu

przez miasto t r z e c h pieczęci, znajdujemy w d a w ­
nych aktach miasta Koszalina. W liście z dnia 10

stycznia 1 7 3 8 roku, skierowanym do koszalińskiego

magistratu, Joh. David Jaenke odpow iada na pytanie,
kto był patronem miasta w czasach katolickich. M iędzy

innymi opisuje on trzy używane przez miasto pieczęcie.
D w ie pieczęcie znane są nam już z opisów powyżej,

trzecią Jaenke opisuje tak: „ M a łą pieczęć, która przed­

stawia hak kotłow y, używa się tylko przy zwykłych

sprawach mieszczańskich”20. Nie w idzę żadnych p o ­

w o d ó w , dla których by nie dać w iary temu zapisowi.

Pierwszą drukow aną wzm iankę znajdujem y w

kronice Hakena z 1 7 6 5 roku, który pisze: „ W zwykłych

18 G um ow ski:

Koszalin. ..

s. 103.

19

G odło i ba rw y miasta Koszalina.

Prez. M R N , Koszalin,

w yd. 2, s. 7.

20 W o jew ó d zk ie A rch iw um Pań stw o w e w Koszalinie,

Akta miasta Koszalina, nr 8 2 4 , s. 4.

28

Ryc. 14

Koszalin, herb miasta z roku 1765 (rep. M Czer

ner).

sprawach mieszczańskich, miasto posługuje się tym

znakiem

°Z°

" 21. Na planie miasta załączonym do tej

książki, w idzim y umieszczone razem na jednym kartu­
szu i g łow ę św. Jana i znak wędy, przy czym węda jest
elementem ważniejszym, jako że znajduje się pośrodku

21 Ch. W . Haken:

Versuch einer D iplo m atisch en Ge­

schichte der S tadt Cös/in,

Lemgo 1 7 6 5 , s. 64.

29

tarczy herbowej, a głow a św iętego ponad tarczą.

Przytoczoną wzm iankę, w dosłow nym brzmieniu, zn a j­

dujem y następnie u Brüggemanna (r. 1 7 7 9 ) i W utstra-

cka (r. 1 7 9 3 ).

Fakt posiadania przez miasto trzech pieczęci

0 trzech różnych wyobrażeniach, nie jest żadnym
ewenem entem . I tak np. Toruń miał na dużej pieczęci

M adonnę, na mniejszej św. Jana, a na sekretnej bramę.

W ro cław miał aż pięć pieczęci z różnymi godłam i, które

następnie ujęto razem w jedną pięciopolow ą tarczę
herbową. Z biegiem czasu ustaliło się, jak pisze G u m o ­

wski, że właśnie wyobrażenia na najmniejszych pieczęć

ciach stały się miarodajnymi godłam i miasta22.

D laczego jednak nie zach ow ał się żaden ślad tej

pieczęci? Trudno na to pytanie odpowiedzieć. M oże

właśnie dlatego, że tę małą pieczęć stosowano tylko
przy „zw ykłych ” sprawach, do których nie przykładano

większego znaczenia, a zachow ały się jedynie w ażne

dokum enty z dużymi pieczęciami.

Zastanów m y się teraz jeszcze nad tym co przedsta­

w ia znak °/o Jaenke, jak wspom niano wyżej, nazywa
ten znak

hakiem k o tło w y m (Kessel-Haaken).

O gólnie

jednak w literaturze niemieckiej23, znak / określany
jest jako

węda na w ilk i24 (W olfsangel).

W ystępuje on

dość powszechnie w postaci prostej lub wiązanej jako
ciosna, p ozn aki

lub

karby

dworskie i d om ow e

(H a us­

marken

oraz

H ofm arken).

W heraldyce szlacheckiej

w ystępuje w różnych odm ianach u w ielu starych

1 szacownych rodów — używał go m.in. papież Hadrian

V I, a spośród szlachty pomorskiej von Volzke, von

Gagern oraz von Seiger. W heraldyce miejskiej znak

w ę d y spotykamy w herbach kilkunastu miast niem iec­

kich — niektóre z nich o znacznie starszych tradycjach

niż Koszalin25. Koszalińska odm iana w ęd y polega na
dodaniu dw óch kółek.

22 M arian G um ow ski:

H e rby m ia st polskich.

W arszaw a

1 9 6 0 , s. 2 5 i 2 7 .

23 C. G. Homeyer:

D ie Haus- u n d Hofm arken.

Berlin

1 8 7 0 , s. 4 3 i 7 4 .

24 W polskim s ło w n ictw ie ło w ieckim w ęd a na w ilk i (lisy,

żbiki, kuny) określana jest jako

kapkan

— W ilh e lm M ylke:

M y ś lis tw o krajowe.

W arszaw a 1 8 4 3 , s. 2 3 2 .

29 M an n h e im (w ie ś klasztorna od 7 6 4 r.), Halberstadt

(siedziba bisku pó w od 8 0 4 r.) Kirn (zam ek z 9 2 6 r ).

30

Określenia w ęda na w ilki nie należy brać d osło w ­

nie i rozumieć, że znak ten w yw o dzi się od wędy. Rzecz

ma się odw rotnie. Niektóre znaki, dla lepszej ko ­

munikatywności,

otrzymały

nazwy

przedmiotów,

które w yglądem swoim przypominają. I tak, znak

^ określany jest jako

kurza stopa,

znak £ jako

k le p ­

sydra

itp. Niem niej jednak, określenie

węda na w ilk i

dało autorowi niniejszego opracow ania asumpt do
napisania legendy pt, „M ielen ka i w ilk i”, której akcja

toczy się w Koszalińskiej osadzie, atakowanej przez

w ygłodniałe bestie26.

Niesiecki w swoim herbarzu, określa znak \

jako: „stojący hak z ostrzami sprzecznie w praw o i lew o

w yłam anem i”, albo też: „w ędy, czyli jelca”27.

Benno natomiast, pisząc: „mała, zw ykła pieczęć'

uważa, że znak °/o to „hieroglif” markujący tw arz św.

Jana. Kreska górna pozioma to brwi, ukośna oznacza

nos, dolna pozioma to usta, a dw a pierścienie po

bokach to oczy28.

Przy opisie granic miasta z dnia 2 maja 1 7 3 2 roku,

gdy m owa jest o kamieniach granicznych, użyto z w ro ­
tu

des Raths u n d A m ts M arkę

czyli

znak rady i urzędu29.

Na kamieniach tych, obok znaku °U jest znak + . W tym
bow iem miejscu przebiegała granica pom iędzy posiad­

łościami miasta i klasztoru koszalińskich cystersek. Trzy

kamienie z tymi znakami leżą w lesie (H am m erw ald )

pomiędzy Lubiatowem a M aszkow em . Obok kamienia,

określonego um o w n ie jako nr 1, znajduje się w kopany
słupek betonow y, co oznacza, że granica miasta prze­
biega ciągle jeszcze w tym samym miejscu. Kamieni

oznaczonych jako nr 4 i nr 5 nie udało się jeszcze
odnaleźć30. Natom iast koło staw ku w e wsi Dobiesła-
wiec znaleziono kamień szósty.

Na mapie topograficznej z roku 1 8 9 0 znajdujem y

kamień nr 1 z określeniem

Runenstein.

Czy faktycznie

jest to runa — znak tajemny, sekretny? Runę l spoty­

kamy tylko w futharku, alfabecie runicznym starszym

z wieku III— IX. Głębsze znaczenie tej właśnie runy

26 M arian Czerner:

M ielenka i w ilk i,

w:

Głos Pomorza

z 5 .X .1 9 7 9 r.

27 Niesiecki:

Herbarz...,

t. I s. 5 6 6 oraz t. II, s. 143.

28 J E. Benno:

Geschichte der S tadt Coes/in.

1 8 4 0 , s. 59.

29 W A P Koszalin, Akta miasta Koszalina, nr 7 3 , s. 68.

30 D okładny opis tych pięciu kam ieni znajdujem y w:

Unsere Heim at,

rocznik 1 9 2 6 , nr. 15, 17, 22.

31

Ryc. 1 5 —

Koszalin, węda i krzyż na kam ieniu granicznym

n r 1 (fot. M. Czerner).

czeka jeszcze na rozszyfrowanie. Dzisiaj w iem y tylko
tyle, że w transliteracji na alfabet łaciński oznacza ona

literę „e". W późniejszych, zreform owanych futhar-

kach, runa ta już nie w ystępuje31. Stad też nie ma

Ryc. 1 6 —

K oszaliński denarek z X V i X V II w ( w g H.

Dannenberga

—

rep. J. Ła ryon ow icz)

31 M arian Adamus:

Tajemnice sag i run

, W ro c ła w 1 9 7 0 ,

s. 7 1 .

32

żadnych napisów runicznych na kamiennych kręgach
w Grzybnicy, pochodzących z I— II w.n.e., bo run
w tedy j e s z c z e nie było. Stąd też runa nie mogła się
znaleźć w herbie Koszalina, bo w tedy j u ż wyszła

zupełnie z użycia.

Koszalińskie denarki, pochodzące z XV i X VII w.,

mają z jednej strony g łow ę św. Jana, z drugiej nato­
miast znak l występujący samodzielnie (zw rócony
w prawo albo w i e w o ) , lut) też z dodatkiem dwóch-
kółek, pierścieni, krzyży albo gw iazdek32. Znaczy to, że
emisji było kilka., Nie w ydaje się praw dopodobne, jak
twierdzi G um ow ski, aby miasto zezw oliło rytow nikow i
na umieszczenie na całej powierzchni m onety sw ojego
znaku, albo też znaku burmistrza. Twierdzenie, że znak
ten „zatrzymany został autom atycznie i przy dalszych
emisjach", również nas nie przekonuje, bo przydatki
były różne.

Podobnie jak i na denarkach, znak w ęd y w ystępo ­

w ał wspólnie z g łow ą św. Jana na ścianie ratusza
miejskiego33. Kamień z w ykutą g łow ą św. Jana, zn ale­
ziony został w roku 1 9 7 4 , w trakcie robót ziemnych
przy wejściu do piw nicy budynku teatralnego i obecnie

znajduje się w M uzeum Okręgow ym w Koszalinie.

Z nak koszalińskiej w ę d y. wykonany z żelaza, znaj

dujemy na ścianie szczytowej budynku leśnictwa M o ­
kre, leśnictwa zakupionego przez miasto w 1 7 1 8 roku.

Kiedy znak ten został tam zam ocowany, dokładnie nie

wiadom o. Pewne wnioski nasunąć może jedynie napis
w języku niemieckim na belce konstrukcji dachowej:
„Przez miasto Koszalin zbudow ano 1 8 7 9 , przebudo­
wano 1 9 2 7 ".

Koszalińscy złotnicy, cynow nicy, bednarze i inni,

podobnie jak rzemieślnicy w Szczecinie, Słupsku,
Gdańsku i innych miastach, znakow ali swoje wyroby
puncą z godłem sw ojego grodu — w przypadku

Koszalina, ze znakiem w ęd y34. W słupskim muzeum

znajduje się lichtarz cynow y z roku 1 7 9 9 znakow any
w ten sposób — w koszalińskim muzeum drugi taki

lichtarz. Są to prawdopodobnie te dw a świeczniki,

32 Herman Dannenberg:

M ünzgeschichte Pom m erns im

M ittela lter

, Berlin 1 8 9 3 , s. 8 2 , tabl. V II, nr. 1 8 7 i 188.

33 Dr. Schulz:

Das Wappen der S tadt K öslin

, w:

Unsere

Heimat,

rocznik 1 9 2 2 , nr 2.

34 J. D. W endland:

D ie H istorie der S tad t Cöss/in,

rekopis

z r. 1 7 4 9 , s. 70.

33

0 których wspom ina Bóttger, że znajdują się w jam neń -
skim kościele35.

Skromny charakter znaku

°Z°

oraz kreskowa pros­

tota jego kształtu nasuwają przypuszczenie, że mógł on
w ystępow ać już w słowiańskiej osadzie przedlokacyj-
nej. Następnie zaś, razem ze zmianą statusu wsi i p o d ­

niesieniem jej do rangi miasta, znak w ędy został
również nobilitow any, uherbiony — przestał być po-

znaką a stał się godłem. Został jednak tylko godłem

używanym w mniej ważnych sprawach, bo był zbyt
mało zdobny. Całkow ite jego w yrugow anie było b o ­

w iem ze w zg lęd ó w czysto praktycznych niecelowe.

Podobne przypadki odnotow ujem y również w heral­

dyce szlacheckiej: osoba uszlachcona przejmuje do

sw ojego herbu poznakę używaną wcześniej przed

nobilitacją, albo tez kładzie na jednej wspólnej tarczy

zarów no starą poznakę jak i now e godło, lub też

poznaka i godło używane są oddzielnie, ale równolegle
1 równorzędnie.

W dniu 10 lutego 1 9 5 9 roku, Miejska Rada

N arodow a w Koszalinie zatwierdziła uchw ałę nr 4 /5 9

w sprawie zmiany godła miasta. N o w e godło opraco­
w ał graficznie dr Tadeusz Przypkowski z Jędrzejowa.

Oparte jest ono na pięczęci księcia pomorskiego B og u ­

sława II, która została przyłożona na pierwszym przy­
wileju dla Koszalina w roku 1 2 1 4 . W uzasadnieniu tej
zmiany czytam y m.in.: „...Koszalin jest starym grodem
słowiańskim i zanim władzę sprawow ali tu niemieccy

biskupi, wcześniej w ładał tymi ziemiami książę B og u ­

sław II i jego poprzednicy z rodu słowiańskiego.

Bogusława II łączyły z Polską w ęzły polityczne i rodo­

w e. M atka księcia Bogusława II, księżna Anastazja,

była bow iem córką księcia wielkopolskiego Mieszka

III, a w nuczką Bolesława Krzywoustego, co przyczyni­

ło się

d o

szczególnie ścisłych kontaktów tego księcia

z Polską. Bogusław II nadał Koszalinowi 2 3 październi­

ka 1 2 1 4 roku pierwszy znany przywilej. Dokum ent ten

p o

raz pierwszy w historii w zm iankuje o słowiańskim

osiedlu Koszalin i nadaniu premonstratensom z Biało-
buku, znajdującej się na Górze Chełm, kapliczki, która

była wzniesiona na miejscu gontyny słowiańskiej (...).

Wróciliśm y na ziemie naszych praojców Słow ian, spo-

35 L. Bottger:

Die B au-u. Kunstdenkm äler des Regie-

rungs

Bezirks Koslin,

t. 1, z. 1, Szczecin 1 8 8 9 , s. 52.

34

Ryc. 17

Honorowa odznaka ..Za zasługi dla Koszalina '

( fo t

J. Łaryonowicz)

łeczeństwo Koszalina pragnie, aby now e godło miasta
przypomniało zamierzchłe czasy w ła d c ó w słow iańs­
kich"36.

N ow e godło przedstawia w niebieskim polu,

zwróconego w prawo konnego rycerza w hełmie
garnczkowym i srebrnej kolczugow ej zbroi na białym

35

koniu, zbrojnego w biały proporzec z czerwonym
gryfem pomorskim oraz tarczę z białym orłem p iastow ­
skim na czerwonym tle. Orzeł ma dziób i szpony koloru
złotego37. Barwy miasta ustalono „na kolor biały i błę-
kitno-niebieski"38.

Jakkolw iek godło to jest bardzo młode, już m oże­

my odnotow ać pierwszą anegdotę — przykrą zresztą.

W latach 1 9 7 3 — 74, tygodnik „W iadom ości Z ach o d ­

nie" drukow ał cykl „H erby naszych miast". Autor tego

cyklu podpisyw ał się inicjałami „S .P .". Otóż przy opisie
om aw ianego herbu, czytamy nie dowierzając własnym
oczom: „N a niebieskiej tarczy w idnieje dynamiczna
sylwetka Jana Chrzciciela, siedzącego na pędzącym
rumaku..." i dalej: „Jan Chrzciciel trzyma w ręku

lancę..."39.

Obserw uje się też niew łaściw e stosowanie kosza­

lińskiego herbu miejskiego przez instancje szczebla
w ojew ódzkiego jak np. na odznace za zasługi dla
w o je w ó d ztw a koszalińskiego.

B a rw ic e

Pierwszy znany dokum ent, określający Barwice

jako miasto — civitas Barwitz — pochodzi z roku 12 8 6 .

Najstarsza znana pieczęć miejska, o średnicy

4 5 mm, pochodzi z 14 stulecia. Przedstawia ona przed
dębem, niedźwiedzia kroczącego w prawo. W o b w o ­

37 Herb ze zbrojnym rycerzem może mylnie sugerow ać, że

miasto było przez tegoż rycerza lokow ane lub też było w jego
w ładaniu.

38 Określenie to jest w y ją tk o w o niefortunne. Sugeruje

ono, że na chorągw i miejskiej p o w in n y być trzy pasy: biały,
błękitny i niebieski — w skazuje na to łącznik, który stosujemy

w ted y gdy oba człony są rów norzędne. G dyby chodziło

0 kolor niebieski w odcieniu błękitnym (co jest przecież bez
sensu), należałoby pisać ,,błękitnoniebieski". Poza tym p o d ­
kreślić należy, ze w heraldyce jest tylko jeden kolor niebieski
1 nie odróżnia się żadnych odcieni. Przy okazji należy rów nież
w spom nieć, iż Kratz analizując obszernie barw y książąt p o ­
morskich stwierdził, iz zestaw ienie kolo ró w białego i niebies­
kiego nigdy nie w ystępow ało. (G ustav Kratz:

D ie pom m ers-

chen Farben,

w:

B altische S tudien.

AF, t. XX, z. 2, Szczecin

1 8 6 5 , s. 1 3 5 ).

39

W iadom ości Zachodnie.

Szczecin — Koszalin, nr

5 1 /1 9 7 3 , s. 10.

36

dzie napis: SECRETV B V R G E N S IV M BER W O L. Na

pieczęci z roku 1 6 2 6 i późniejszych, niedźwiedź z w ró ­

cony jest w lew o 40. Barwy: w srebrnym polu, czarny
niedźwiedź, zielone drzew o i zielona murawa.

Herb Barwic jest herbem m ówiącym i nawiązuje

do niemieckiej nazw y miasta, Barwalde, co oznacza

w dosłow nym tłum aczeniu „N ied źw iedzi Las". M ożna
stąd przypuszczać, że w czasie gdy zakładano miasto,

znajdow ało się ono w obrębie rozległej w ów czas

Puszczy Pileńskiej.

40 Hupp.

D ie Wappen....

s. 16.

*Lach

' L e * * ™ ' 06-

hGrb m ia s ta n a b u d Vn k u

ratusza ( fo t

F. J.

37

B ia ło g a rd

Prawo miejskie — lubeckie — otrzymało miasto

w dniu 2 sierpnia 1 2 9 9 roku, od księcia pomorskiego

Bogusława IV.

Najstarsza znana pieczęć, o średnicy 4 9 mm,

pochodzi z 1 3 8 7 roku. Przedstawia ona nad rzeką,
gryfa zw róconego w prawo. W obw odzie napis:
S 'SE C TR E TV M C IV IT A T IS B E L G A R T 41. W tej postaci

herb Białogardu przetrwał bez zmian do dnia dzisiej­

szego.

Gryf w herbie świadczy o przynależności miasta do

księstwa pomorskiego 42. Niebieska wstęga rozpięta

u dołu tarczy, symbolizuje płynącą przez miasto Parsę­

tę-

Barwy: w srebrnym polu czerw ony gryf i niebieska

rzeka.

41 Dannenberg:

M ünzgeschichte....

tabl. X X III, oraz

Hupp:

Die W appen....

s. 16. Dannenberg m ylnie odczytał

nazw ę miasta i stad przypisał ją miastu Resko (R e g e n w a ld e ).

4? W ięcej o gryfie pomorskim patrz s. 12.

38

Ryc. 19

Białogard, herb miasta na b u dyn ku ratusza (fo t F

J. Lachowicz).

B iały B ór

Prawo miejskie — chełmińskie — otrzymał Biały

Bór w 1 3 8 2 roku. Nadał je wielki mistrz krzyżacki

Konrad Zöllner von Rothenstein, a potwierdził w roku

1 3 9 5 Konrad von Jungingen i w roku 1 4 0 8 Ulrich von

Jungingen.

Najstarszą znaną pieczęć z roku 1 3 9 4 , w idzim y

u Vossberga 43. Przedstawia ona dziew czynę z w ia n ­

kiem na g ło w ie i kw iatem w prawej ręce, stojącą
pomiędzy dw om a gałęziami tworzącym i literę ,,U ".

Średnica 2 8 mm, w obw odzie napis: BÄLDEN
B O RCH.

4* F. A. Vossberg:

Geschichte der preussischen M ünzen

u n d Siegel,

Berlin 1 8 4 3 , s. 5 0 i tabl. X V III.

39

Ryc. 2 0 —

B ia ły Bór. pieczęć m iejska z roku 1394 ( w g F. A.

Vossberga — rep. M. Czerner).

Później jednak dziew czyna trzyma w ręku kulę

(p iłkę), a otacza ją okazały w ieniec jelenia (czternastak

koronny).

Z roku 1 8 4 3 znana jest pieczęć przedstawiająca

postać dziew czyny bez piłki, z rękoma wspartymi na

biodrach, otoczona gałęziami dębow ym i. W końcu

jednak w rócono do form y poprzedniej 44.

Barwy: w srebrnym polu czerw one poroże, suknia

niebieska, piłka złota.

A utor podpisujący się „S .P .", tak pisze o herbie

Białego Boru w „W iadom ościach Zachodnich” 45:

pieczęć Białego Boru w yw o d zi się z pewnej

44 O tto Hupp:

D ie Wappen u n d Siegel der deutschen

Staedte. Flecken u n d Doerfer. 1 H e ft

—

Westpreussen

,

Frankfurt a. M . 1 8 9 6 , s. 22.

45

W iadom ości Zachodnie.

Szczecin — Koszalin, nr

1 0 /1 9 7 3 , s. 10.

40

legendy mającej być może swoje odbicie w konkretnej
rzeczywistości. A być może nie mającej.

Niewiasta przyodziana w niebieską suknię, to

żyjąca w XV lub XVI wieku Damiana — żona miejsco­

w ego bednarza. Jak głosi legenda, oznaczała się ona
niezwykłą urodą i niezwykłym tem peramentem. Po­
dobno w stosunkowo niedługim czasie uw iodła w szy­
stkich, co bardziej dorodnych mężczyzn Białego Boru,
nie licząc przyjezdnych gości. W tymże uwodzeniu
poważną rolę odgrywała ow a piłka. Komu rzuciła ze

swego okna piłkę, ten był oczekiw any przez nią o zm ie­

rzchu, oczywiście wów czas, gdy pracowity bednarz

w ypraw iał się po materiał do Miastka, lub też wyruszał
z gotow ym i beczkami do Kołobrzegu. Nie wiadom o
dokładnie, czy te rogi nawiązują do smutnej doli

bednarza czy też symbolizują głębokie bory otaczające

tak niegdyś jak i obecnie miasteczko. Podobno, kiedy

ów bednarz o wszystkim się dow iedział, zapakow ał
niewierną Damianę do beczki i w rzucił do jeziora. Czy

tak było naprawdę, trudno dociec.

Problem herbu pow rócił w X IX wieku, kiedy to

żona jednego z burmistrzów również nie szczędziła
swoich w d ziękó w męskiej części ludności, wów czas

już znacznie większego miasteczka. Doszło naw et do
tego, iż burmistrz, wsparty przez kilku rajców miejskich,

przeforsował — w obec częstych aluzji dotyczących

owych rogów — zmianę herbu. Rogi zastąpione zosta­

ły dw om a smukłymi drzewam i. Kiedy jednak żona

gospodarza zestarzała się i wszyscy pow oli zaczęli
o całej sprawie zapominać, rozsądni mieszczanie Białe­
go Boru powrócili do daw nego herbu.

Herb w idniał jeszcze kilka lat temu na frontowej

ścianie budynku Miejskiej Rady. W zeszłym roku
w czasie remontu budynku, w którym obecnie mieści
się siedziba Urzędu Miasta i Gm iny Biały Bór, herb
został zniszczony i przykryty now ym i elew acjam i... "

B o b o lice

Bobolice otrzymały prawa miejskie 17 kwietnia

1 3 4 0 roku. Najstarszy herb jest na pieczęci pochodzą­

cej z tego okresu: w srebrnym polu św. Jan Chrzciciel,

stojący pom iędzy dw om a liściastymi drzewam i i trzy-

41

Ryc. 21

B obolice, herb miasta z herbarza H uppa (rep. J.

Łaryonow icz).

mający na lewym ręku Baranka. U jego stóp tarcza, na
której czarne i złote pasy z trzema (2 + 1) złotymi
różami na czarnych pasach. Pieczęć sekretna z 1 4 7 7
roku pokazuje tylko Baranka Bożego z chorągiewką, na
której w idnieje krzyz. W X IX wieku pow rócono jednak
do pierw otnego herbu 46.

Po w yzw oleniu, na skutek ogromnych zniszczeń

w ojennych, Bobolice utraciły prawa miejskie. Z dniem

1 stycznia 1 9 5 8 roku, rozporządzeniem Prezesa Rady

M inistrów , Bobolice znow u awansow ały do rangi

miasta. Opierając się na rysunku pieczęci miejskich
stosowanych przez cztery stulecia, miasto przyjęło

46 Hupp:

Die Wappen...,

s. 16.

42

w polu czerwonym , srebrnego Baianka Bożego z w ró ­
conego w prawo, ze złotą aureolą i chorągiewką
z krzyżem 47.

Tarcza z pasami i różami jest herbem biskupa

kamieńskiego Fryderyka von Eickstedt, który w 1 3 3 9

roku kupił ziemię bobolicką od W ed ló w , Speningenów
i S anitzów za 1 8 5 0 marek i następnie nadał Bobolicom
prawa miejskie 4a.

Ryc. 22

B obolice, o k o liczn o ścio w y d a to w n ik pocztow y,

z okazji 2 5 -le c i a odzyskania p ra w m iejskich (rep. M. Czerner).

Baranek Bozy jest atrybutem św. Jana Chrzcicie­

la49. W yw odzi się to stąd, że kiedy Chrystus znalazł się
nad rzeką Jordan, działający tam Jan Chrzciciel przed­

stawił go: „O to Baranek Boży, który zgładzi grzechy
św iata” . Tymi słowam i, św. Jan przepowiedział m ę­
czeńską śmierć Jezusa Chrystusa na krzyżu Golgoty. Ze

Starego Testamentu wiem y, że krew składanych w o-
fierze niewinnych baranów (lub kozłów ) była środkiem
oddalającym w inę i oczyszczającym z grzechu. Tak
samo krew Chrystusa — Baranka Bożego — ma
om yw ać i oczyszczać wszystkich grzeszników całej
ludzkości po wszystkie czasy.

47 G um ow ski:

Herby...,

s. 135.

48 W ięcej na tem at w ła d ztw a biskupów kamieńskich

patrz s. 21.

49 W ięcej o św. Janie Chrzcicielu — patrz s. 24.

43

C z a p lin e k

Dokładna data otrzymania praw miejskich nie jest

znana. Przypuszcza się, że nastąpiło to pom iędzy

rokiem 1291 a 13 3 4 .

Najstarsza znana pieczęć z około 1 6 0 0 roku,

przedstawia zamek z trzema wieżam i o spiczastych

dachach. Na środkowej, wyższej wieży, stoi ptak
— w g. Huppa „gęsiopodobny” . Brama zamknięta.

Średnica 3 4 mm, napis na obw odzie: S IG IL L V M C IV I­
T A T IS T E M P E L B V R G E N S IS .

Na pieczęci z 1661 roku w ieże zw ieńczone są

blankami.

Od początków stulecia, ptak zw rócony jest w le­

w o, a H upp przedstawia go jako bociana.

Od roku 1881 zza zamku w yłania się pruski orzeł ze

swoimi atrybutami, co — jak pisze H upp — „nie tylko
źle wygląda, ale rów nież uchybia heraldycznemu pra­
w u w ład zy” 80.

Barwy: w niebieskim polu srebrny zamek ze złotą

bramą. H upp podaje, że „bocian" jest „ w barwach
w łasnych” . Natom iast Gum ow ski przedstawia czaplę
czarną, co z kolei sprzeczne jest z zasadą, że nie należy
d aw ać barw y na barwie i stąd czarna czapla w niebies­

kim polu jest prawie niew idoczna. Tak w ięc przyjęto
dla czapli barw ę złotą.

Okolice Czaplinka były najdalej na północ w y s u ­

niętą ziemią W ielkopolski. W 1 2 8 6 roku książę W ie lk o ­
polski, Przemysław II, nadał ziem ię czaplinecką zako ­

now i templariuszy (stąd niemiecka nazwa Tem pel-
burg). Po procesie i kasacji tego zakonu w 1 3 4 5 roku,

miasto przeszło w ręce joannitów .

Polską nazw ę miasta Czaplinek, spotykamy po raz

pierwszy w przywileju w ystaw ionym w języku łacińs­
kim przez króla Stefana Batorego w W arszawie, w dniu

14 lutego 1 5 8 0 roku.

Przypuszcza się jednak51, że słowiańska osada,

jeszcze przed objęciem jej przez zakon i nazwaniem

T em pelburg, nazywała się ju ż C zaplinek, i że miejsce,

gdzie obecnie stoi miasto, było miejscem g n ia zd o w a ­

nia czapli. Tak w ięc ptak w herbie to nie „gęsiopodob-

90 Hupp:

D ie Wappen...,

s. 21

51 Paul von Niessen:

G eschichte der Neumark,

L ands­

berg 1 9 0 5 , s. 3 1 2 .

44

ny” ani też bocian, jak pisze Hupp, a po prostu c z a p l a .

W tym miejscu należy jeszcze wspom nieć o erefe-

nowskim w y d a w n ic tw ie „D as Neustettiner Land” ,
Eutin 1 9 8 0 r„ w którym herb Czaplinka pokazany jest

ciągle jeszcze z pruskim orłem — z tym jednak, że

zamiast berła w id zim y sztylet (?!) skierowany w pierś

(?!) orła. Ptak na w ieży też nie przypomina czapli. Inne
(?!) są również barwy: w srebrnym polu czerwone

mury, orzeł czarny, korona, jabłko i rękojeść sztyletu

złote, ptak i klinga sztyletu srebrne, brama złota, u dołu
zielona murawa.

D a rło w o

Pierwszą wzm iankę o D arłow ie jako mieście — ci-

vitas — znajdujem y w dokum encie z 5 lutego 1271

roku.

Najstarsza znana pieczęć miejska, o średnicy

4 9 mm, pochodzi z 1 3 9 2 roku52. Przedstawia ona
rybogryfa, po obu bokach gałęzie dębow e, u dołu fale.

W obw odzie napis: S IG IL L V M C IV IT A T IS R VG EN V -
VALT. Z 17. stulecia pochodzi herb z tarczą d w u d zie l­

ną: na górze, w czerwonym polu srebrny rybogryf, na

dole, w srebrnym polu, d w a rozwidlające się niebieskie

strumienie. Nad tarczą hełm z kołem młyńskim.

Rybogryf

w połow ie gryf, w p ołow ie ryba53 —

jest herbem rodu Ś w ię c ó w z Pomorza Gdańskiego.

W dniu 21 maja 1 3 1 2 roku, trzej bracia Swięcow ie:

Piotr, Jaśko i W awrzyniec, nadają miastu — po raz

drugi — prawa miejskie. Nie będąc książętami, S w ię ­

cowie rządzili w sw oim państewku (D arłow o, Sław no,

Sianów i Polanów ) w ykonując wszelkie uprawnienia

panującego: lokowali miasta, pobierali z tych miast
dochody i zatwierdzali transakcje rycerzy osiadłych na

52 Dannenberg:

M ünzgeschichte....

tabl. X X IV oraz

Hupp:

D ie W appen ...

s. 19.

83 W ięcej o gryfie i rybogryfie — patrz s. 12.

45

Ryc. 23

D arłow o, pieczęć miejska z 1392 roku (w g H.

Dannenberga

rep. J. Łaryonow icz).

ich terytorium. W roku 1 3 4 7 doszło do konfliktu
pomiędzy Święcam i i księciem Bogusławem V i do
likwidacji ich w ładztw a. Ostatnia w zm ianka o rodzie
pochodzi z 1 3 5 7 roku — odtąd ślad po nich zaginął54.

D w ie rzeki w dole tarczy symbolizują schodzące

się na północ od miasta: W ieprzę i Grabową.

Koło młyńskie w dole nad tarczą jest znakiem

posiadania przez miasto prawa młyńskiego, którym
miasto zostało obdarow ane. W dokum encie lokacyj­
nym z 1 3 1 2 roku, m owa jest o zgodzie na b udow ę na

W ieprzy n o w e g o młyna w o d n ego z dw om a kołami.

Po upływ ie roku w olnizny płacono od każdego koła

czynsz w wysokości 10 lubeckich miar zboża. P o zw o ­

lono również na budow ę dalszych kół na takich sa­

mych warunkach czynszu. Mieszkańcy miasta oraz

54

H istoria Pomorza,

t. 1 /2 , s. 2 3 2 .

46

licznych okolicznych wsi mieli obow iązek mieleń
(tzw . przymus m iew a) w darłowskim młynie, co prz\

nosiło znaczne dochody, będące nieraz przyczyn

sporów. W dniu 5 sierpnia 1 6 2 7 roku, znaczna częś

młyna spaliła się55.

Karl Rosenow:

R ugenw alde.

D arłow o 1 9 1 2 , s. 40.

Ryc. 25

D arłow o, herb miasta na b u dyn ku ratusza (fot. F.

Lachow icz).

48

Ryc. 2 6 -

Darłow o, herb miasta z roku 1912. w kap licy św.

G ertrudy (fo to F. J. Lachow icz).

D r a w s k o P o m o rs k ie

Dokum ent lokacyjny Drawska w ystaw iony został

przez margrabiów brandenburskich Ottona IV i Konra­

da I w dniu 8 marca 1 2 9 7 roku.

Najstarsza znana pieczęć na dokum encie z 1401

roku, przedstawia d w ie w ieże ze spiczastymi dachami.

49

Ryc. 27

D ra w s k o , p ie c zę ć m iejska

z 1401

ro k u ( w g P.

V.

N iessen — rep.

J.

Ł a ry o n o w ic z ).

W ieże te łączy łuk, na którym stoi wieżyczka z blankami.

Pod łukiem, pomiędzy wieżam i, widnieje orzeł. U spo­

du, sfalowana w oda. W obwodzie napis: SECTV C IV I­
T A T IS D R A W E B O R C H , średnica 4 3 mm.

Barwy: w srebrnym polu, czerwone wieże, łuk

i orzeł, w oda jest niebieska.

Orzeł w herbie jest brandenburski, jako że nadanie

praw miejskich nastąpiło przez m argrabiów branden­

burskich. Na pieczęci z roku 1785 usunięty został łuk,
a wieżyczka i jej blanki przekształcone zostały w koro­

nę. Późniejsza pieczęć przedstawia ponow nie łuk,
pozostawiając jednak koronę. Pieczęć z około 1 8 0 0
roku przedstawia koronę nad łukiem i koronę na głow ie

orła. Późniejsza pieczęć sądowa przedstawia orła prus­
kiego z mieczem i wagą. Gumowski pisze, że orzeł

w herbie Drawska jest orłem polskim — inne są u niego

50

również barwy: na czerwonym tle srebrne w ieże i srebr­
ny orzeł ze złotą koroną56.

W oda u spodu tarczy symbolizuje przepływającą

przez miasto Drawę.

K alisz P o m o rs k i

Dokładna data nadania Kaliszowi p raw miejskich

nie jest znana. W dniu 14 września 1 3 0 3 roku margra­
biowie brandenburscy nadali mieszkańcom 1 5 4 łany

ziemi oraz inne przywileje. Z dokum entu tego wynika,
że miasto w ów czas ju ż istniało.

Najstarsza znana pieczęć miejska, o średnicy

34 mm, pochodzi z 1 4 0 4 roku. Przedstawia ona ptaka
w locie, chw ytającego uciekającego w lew o zająca.
W obw odzie napis: S 'C IV IT A T IS NOVE KALIS. Ten

sam obraz w id nieje też na pieczęci z 1 5 0 6 roku. Od

początku 19. stulecia, zając zw rócony jest w praw o57.

Barwy: w srebrnym polu czerwony ptak, oraz

czerwony zając biegnący po zielonej murawie.

Wszyscy autorzy niemieccy podają zgodnie, że

przedstawiony w herbie Kalisza ptak to orzeł. Paul

Niessen pisze nawet, że jest to askański orzeł, rzucający

się na polskiego zająca. Bardziej praw dopodobne
wydaje się jednak, ze jest to zwykła scenka z polowania
i tym ptakiem jest sokół.

Lasy pomorskie obfitow ały w liczną zwierzynę, co

miało duże znaczenie gospodarcze dla mieszkańców
tych ziem. Stąd tez, już w dokum entach lokacyjnych,
miasta były obdarow yw ane prawem do polow ania na
różne drobne gatunki zw ierzyny — między innymi
również i na zające. Tę zwierzynę ło w io n o na rozmaite
sidła. Natomiast grubego zwierza ło w io n o z nagonką
i sieciami, z których te największe i najmocniejsze

zajm ow ały w transporcie cały w óz. Rozpowszechnio-

96 Paul van Niessen:

G eschichte der S tad t Dramburg.

Drawsko 1 8 9 7 , s. 1 3 0 oraz Hupp:

D ie Wappen...,

s. 18 oraz

Gum owski:

Herby. ..

s. 1 6 2

57 Hupp:

D ie W appen...

s. 1 8 oraz

Dannenoerg.

M ünzgeschichte...,

tabl. X V III.

51

Ryc. 2 8

Kalisz Pom .. herb miasta na b u dyn ku ratusza (fot. F.

J. Lachow icz).

ny był tez sposób łow ienia z sokołem, jastrzębiem czy

też krogulcem58.

Niemiecka nazwa pobliskiego Złocieńca — Fal-

k e n b u rg — oznacza w dosłownym tłum aczeniu „ S o ­

koli Zam ek" i każe przypuszczać, że w tym regionie

polow anie za pom ocą sokołów było w takim zakresie
praktykowane, iż ptak ten znalazł się na tarczy herbo­
w ej obu miast.

58 Jerzy W alacho w icz:

M o n o p o le książęce w skarbow o-

śc i wczesnofeuda/nej Pomorza Zachodniego,

Poznań 1 9 6 3 ,

s. 148.

52

K a rlin o

Zamek i miasto

castrum Corlinense cum civita-

te..." występują w statutach biskupstwa kamieńskiego

z roku 13 8 5 . Karlino posiadało już w tedy miejskie

prawa lubeckie.

Herb miasta ukształtował się w 17. stuleciu: w sre­

brnym polu rozwidlające się niebieskie rzeki w kształcie
litery „Y ", u góry zielona biskupia mitra, po bokach dw a

czerwone pastorały.

Rzeki na tarczy herbow ej to Parsęta i Radew,

w rozwidleniu których na wzgórzu usytuow ane zostało
miasto.

M itra i pastorały świadczą o przynależności miasta

do biskupstwa kamieńskiego.59

Ryc. 29

Karlino usytuow ane je s t w ro zw id le n iu Parsęty

i R adw i (rep. J. Łaryonow icz).

W ięcej na tem at w ła d ztw a biskupów kamieńskich

— patrz s. 21.

53

Ryc. 3 0

Karlino, herb m iasta na b u d y n k u ratusza (fot. F J

Lachow icz)

W Kościele katolickim, pastorał jest znamieniem

godności biskupiej. Początek pastorału sięga jeszcze
epoki św. Piotra. Była to pierw otnie laska pasterska
z głów ką poprzeczną, nadającą jej kształt krzyża, z w y k ­

le z drewna, najczęściej cyprysowego. Później zaczęto
pastorałowi nadaw ać kształty wytw orniejsze — koniec

jego w ygięto, a drew no ustąpiło miejsca złotu i srebru

Infuła, zw ana też mitrą, stanowi w Kościele katoli

ckim, nakrycie g ło w y biskupa w czasie sprawow ania

przez niego czynności liturgicznych, posiada kształt

spiczasty, dw urożny, zw ykle jest z drogiego materiału

i ozdobnie wyrobiona. Z tyłu na ramiona opadają dw ie

wstążki. Pierwotnie, u starożytnych Rzymian, była to

ozdoba g ło w y kapłanów i miała formę przepaski z białej

54

wełny. Noszona była później przez nam iestników ce

sarskich, jako oznaka ich godności60.

^Ł a ry o n o w ic z f°łobrzeg' P 'erwsza pieczęć miejska (fot. J.

60 M arian Kowalewski:

M a ły s ło w n ik teo łoa iczny

Po-

znan 1 9 6 0 .

K o ło b rze g

W dniu 2 3 maja 1 2 5 5 roku biskup kamieński

Herman von Gleichen, wspólnie z księciem pomorskim

W arcisław em III, lokują miasto na prawie lubeckim.

Ponieważ było to pierwsze miasto w tym regionie,

funduje sobie ono ogromną pieczęć o średnicy 8 0 (!)

mm i bardzo bogatej ornamentyce. Ponad łukiem

55

Ryc. 32

K o ło b rze g, p ie c z ę ć m ie js k a z X IV w ie k u (fo t. J.

Ł a ry o n o w ic z ).

(m ostow ym ?) widzim y w ielką (nie istniejącą natural­
nie) rozczłonkowaną budow lę z wieżam i i blankami,

a poniżej sfalow ane w o d y Parsęty, w której pływają

zwrócone ku sobie d w ie ryby. W bramie tej fantazyjnej
budow li umieszczona jest biskupia infuła, zaś powyżej
książęca mitra — symbole obu w ład có w tej ziem i61.

Pieczęć ta w zm iankow ana jest już w 1 2 5 7 roku62.

W roku 1 2 7 7 biskup kamieński nabywa od księcia

Barnima I drugą część kasztelanii kołobrzeskiej i tutaj

61 Jako pierwszy zw rócił na to u w agę Hieronim Kroczyń-

ski:

Herb miasta K ołobrzegu na przestrzeni dziejów ,

w:

Koszalińskie Zeszyty Muzealne,

t. 11, 1 9 8 1 , s. 1 0 0 .

62 Hupp:

Die W appen...

s. 18.

56

tw orzy zrąb w ład ztw a biskupiego63. Znajduje to swoje
odbicie w znakach napieczętnych. Pieczęcie sekretne

z 14. stulecia (średnicy 4 6 m m ) i z końca 15. stulecia

(średnicy 3 3 mm ) pokazują infułę biskupią oraz dwa

skrzyżowane pastorały, a poniżej sfalow aną w odę.

Identyczne symbole znajdują się na brakteatach i dena­

rach kołobrzeskich z tego okresu.

W dniu 5 września 1 5 2 4 roku, kołobrzeski ratusz

oblężony został przez niezadowolonych z rządów rady
mieszczan. Radzie zarzucano brak troski o bezpieczeń­

stw o miasta, sam ow olne dzielenie doch o d ów miejs­

kich oraz niespraw iedliw y rozkład podatków . Na czele
rozruchów, a później na czele komisji kontrolnej,

składającej się z 4 8 członków , stanął Jakob Jasper
Adebar. Postulaty mieszczaństwa spisano w 41 artyku­
łach. Na pew ien czas rada miejska straciła swoją
dom inującą pozycję. Jednakże już pod koniec grudnia
tegoż roku, Adebar został ścięty przed ratuszem, a ko­

misja „czterdziestu ośm iu” rozwiązana.

Z okresu tych stu dni rządów Adebara pochodzi

pieczęć, przedstawiająca tarczę herbow ą z dwom a

skrzyżowanymi hakami panw iow ym i, nad tarczą infuła

biskupia z dw om a skrzyżowanymi pastorałami. Po
bokach tarczy d w ie postacie: po prawej stronie Matka

Boska z Dzieciątkiem, po lewej natomiast, św. Jan
Chrzciciel z Barankiem. Pod tarczą sfalowana woda.

W napisie na obw odzie umieszczono cyfrę X L V III, dla

podkreślenia, że jest to pieczęć rady „czterdziestu

ośmiu” . Pieczęć ta używana była przez radę miejską

jeszcze przez długi czas po stłum ieniu rozruchów.

W dniach 4 i 5 listopada 1 6 6 5 roku odbył się

przegląd kompanii mieszczańskich, na którym zapreze­
ntow ano cztery now e sztandary: pierwszy był biały

z herbem miasta, drugi żółty z wizerunkiem haka

panw iow ego, trzeci niebieski z trzema czerwonym i

wieżam i, a czwarty żółty z dw om a łabędziam i64.

W spom niane powyżej trzy bramy nie były już

budowlam i iluzorycznymi jak na pierwszej pieczęci,
lecz realnymi, istniejącymi obiektami umocnień m iejs­

kich. Wzrastająca zamożność mieszczan pozwoliła
w połow ie X IV wieku na w yb u d ow an ie w okół Koło-

63 W ięcej na tem at w ła d ztw a biskupów kamieńskich

patrz s. 21

64 Rudolf Stoewer:

Geschichte der S tad t Kolberg.

Koło

brzeg 1 9 2 7 , s. 104.

57

brzegu m urów miejskich z trzema głów nym i bramami.
Od północy usytuowana była Brama Solna, w zm ia n ­
kowana po raz pierwszy w 1 3 0 0 roku. Na wschodzie
była Brama Kamienna (1 3 5 0 r.), a na południu, nad

Parsętą, położona była Brama M łyńska (1 3 8 0 r .)65.

Skąd się jednak w zięły i co oznaczają łabędzie?

Sąd Morski przy kołobrzeskim Dom u Żeglarza używał

pieczęci, która przedstawiała pełnomorski statek żag lo ­
w y mający na rufie flagę z dw om a łabędziam i. Jak

podaje R ub o w 67, pieczęć ta, o średnicy 34 mm, nadana

została w 1 6 9 2 roku. Autor monografii historycznej
miasta, Rieman, pisze, że łabędź symbolizuje mądrość
oraz miłość do sztuki i w iedzy66. Należy jednak przypu­
szczać, że nie te cnoty przedstawiał on na banderze
statku kupieckiego.

Łabędzie w sposób trw ały wpisały się w krajobraz

miasta. Po raz pierwszy w zm iankow ane są w d oku m e­

ncie z 1 5 1 7 roku. Urzędnik rady miejskiej, zw any

wójtem portowym , poza swoimi głów nym i zadaniami

jak pobieranie opłat portowych od wchodzących i w y ­

chodzących statków, konserwacją urządzeń porto­
w ych oraz utrwalaniem w ydm , odpow iedzialny był

również za dokarmianie łabędzi68. Jednak i to także nie

jest najważniejsze.

Z mitologii greckiej w iem y, że łabędź był świętym

ptaktem Apollina, a ten z kolei był, wśród swoich
rozlicznych funkcji, również bogiem podróży morskich.
Już w X II wieku statki kołobrzeskich kupców docierały
do wyspy Uznam, Rugii, a n aw et do Danii. Do Hanzy
przystąpił Kołobrzeg dość wcześnie. W roku 1 3 0 4 , na
zjeździe miast okręgu wendyjskiego w Strzałowie,
obecny był przedstawiciel Kołobrzegu. Bezpośrednim
członkiem Hanzy zostało jednak miasto dopiero w

1361 roku i świadczyło opłaty roczne w wysokości 25

talarów, czyli tyle, ile płaciły takie miasta jak Wismar,

Stargard i Greifswald. Kołobrzeg brał także dw ukrotnie
udział w w ojennych w ypraw ach morskich Hanzy prze-

65 Stoew er:

G eschichte ...

s. 16.

66 H. Rieman:

Geschichte der S tadt Kolberg.

Kołobrzeg

1 9 2 4 , s. 74.

67 O tto Rubow :

Das S iegel des Seglerhauses,

w:

Heim at-

-Ka/ender des Kreises K olberg-K örlin,

Kołobrzeg 1 9 2 7 , s. 4 3 .

68 Stoew er:

G eschichte ...

s. 28.

58

Ryc. 3 3

K o ło b rze g, h e rb y m ia sta na b u d y n k u ratusza ( fot. F.

J. L a c h o w ic z ).

ciw ko Danii. Pierwszy raz w roku 1361 w ypraw a nie
pow iodła się, natomiast drugi raz, siedem lat później,

Hanza w yw alczyła sobie zwycięstw o, stając się pier­

wszą potęgą na północy. M iasto zdobyło sobie też

prawo do korzystania z południow ych wybrzeży szw e­

dzkiej prowincji Skanii, gdzie załozyło bazę p oło w o w ą
śledzi. Od połow y XV wieku Kołobrzeg brał udział

w w ojnach kaperskich przeciwko Anglii. Jeszcze w ro­

ku 1 5 0 0 kołobrzeska flota kaperska przywiozła z d ale­
kich w yp raw bogate łupy. Az wreszcie w roku 1 6 1 0 , to

jest po dw óch i pół stuleciach, rozpadł się związek

miasta z Hanzą.

Juz z tego skrótu widać wyraźnie, ze żegluga była dla

Kołobrzegu bardzo ważnym elementem miastotwór-

czym i stąd też m u s i a ł a mieć swój symbol w herbie

— były nim właśnie łabędzie Apollina. Nie należy się
doszukiwać w tym czegoś szczególnego zważywszy,
że kupcy koszalińscy mieli na swojej pieczęci z 1 7 9 5

roku, również żaglow iec oraz postać Hermesa, greckie­
go boga kupców 69.

69 M arian Czerner:

Ein Kös/iner H a fe n-P ro jekt aus dem

Jahre 1833.

w:

Baltische Studien.

NF 64, G öttingen 1 9 7 8 ,

s. 66.

59

Sym patyczny wierszyk o tych herbowych łabędziach

napisała kołobrzeska poetka, Elżbieta N i e d ź w i a ­
d e k .

N oc czarna ja k tablica w klasie

Wisi nad Kołobrzegiem.
Wybiła godzina dw udziesta czwarta.

Pow iało śniegiem.

Z herbu na ceglanym ratuszu

W yleciały dw a białe łabędzie.
Tak chcą p o p ły w a ć na Parsęcie
W ptasim , szalonym pędzie!

Ledw ie d otkn ęły w od y:

Ledw ie skrzydła rozprostow ały

,

Zegar w y b ił d w u na sty raz

—

Łabędzie odleciały...

Z o s ta w iły je d n a k przy m oście

Po p ió rku , ludziom na szczęście.

J e ś li znajdziecie które przy rzece,
Zabierzcie. Jest czarodziejskie.

Haki p an w io w e i panw ie symbolizują kołobrzeskie

saliny, które podobnie jak żegluga, przyczyniły się

walnie do dobrobytu i rozkwitu grodu. W arzenie w y s o ­
koprocentow ej solanki odbyw ało się w prymitywnych

szopach, zbudow anych z drew na i gliny, krytych

strzechą. Solankę z dodatkiem krwi w o łu w le w a n o do
panwi i za pom ocą haków wieszano nad paleniskiem.
Gdy w oda w yparow ała, a krystaliczna sól osiadała na
ściankach panw i, zsypywano ją do kosza, przesuszano,
po czym tow ar g o tó w był do wysyłki. Okres warzenia
ograniczał się do w iosny i lata. W zimie i jesienią,
solanka bezużytecznie spływała do Parsęty. Po w y ­
czerpaniu drewna z okolicznych lasów, jak rów nież na
skutek konkurencyjnych cen soli kopalnej, sprow adza­

nej między innymi z W ieliczki, w roku 1 8 5 8 zapadła

ostateczna decyzja o likwidacji kołobrzeskiej saliny.

Na początku XIX wieku, władze miasta postanowiły

uporządkować sprawę herbu. Postąpiono podobnie

jak w innych miastach, w których taki problem wystąpił

i zebrano wszystkie dotychczas używane symbole

w jedną całość. Ponieważ nazbierało się tego dość
dużo, rozmieszczono je na dw óch tarczach70. Na lewej
tarczy umieszczono infułę biskupią z rozwiniętym i

70 Kroczyński:

Herb...,

s. 104.

60

wstęgam i, poniżej dw a skrzyżowane pastorały dolnymi
końcami zanurzonymi w falach. Prawą tarczę podzielo­

no na trzy poziom e pasy, a pas górny d odatkow o na
pole prawe, gdzie w idzim y panew i na pole lewe, gdzie

skrzyżowane są d w a haki p anw iow e. W polu środko­
wym znajdują się trzy wieże, a w dolnym dw a p ływ ają­

ce na falach łabędzie zwrócone w prawo.

W okresie m iędzyw ojennym posługiwano się her­

bem uproszczonym — treści z obydw u tarcz zsu m o w a­
no na jednej, podzielonej pio n ow o na d w a rów ne pola

— na polu lewym położono znaki z tarczy lewej, na polu

prawym z tarczy prawej.

Należy jeszcze wspom nieć o wielkim herbie, po­

wstałym około 1 8 0 0 roku. Obie w spom niane tarcze
otoczone są labrami, a powyżej umieszczony jest hełm

rycerski z pięcioma pawimi piórami. Po bokach stoją
dw aj dzicy m ężow ie z opaską na biodrach i maczugą
w ręku.

Marian G um ow ski, nasz w ybitny znaw ca heraldy­

ki miejskiej tw ierdził, że jeżeli miasto używało na
przestrzeni swoich dziejów kilku pieczęci i herbów
o różnych wyobrażeniach, to miarodajne jest to, które
stosowane było najdłużej. Dlatego też, w herbarzu

miast polskich71, Kołobrzeg ma w herbie infułę i dwa

71 G um ow ski:

Herby...,

s. 2 0 2 .

61

Ryc. 35 —

Herb Juliusza Kolberga. ..K ołobrzeg

"

(rep. M.

Czerner).

skrzyżowane pastorały, a Koszalin g łow ę św. Jana
Chrzciciela na paterze.

Ostatecznie jednak w ładze miejskie przyjęły herb

jednotarczow y z następującymi barwami: pole lewe

62

niebieskie, mitra srebrna, wstęgi srebrno-czerwone,
pastorały złote. Po prawej stronie — pole górne czer­
w one, panew i haki złote. Pole środkowe srebrne,
bramy czerwone. Pole dolne niebieskie, łabędzie srebr­
ne.

Kolor w o d y u dołu tarczy przyjęto zielony, jako że

Bałtyk należy do mórz zielonych, co w ynika z zaw arte­

go w jego w odach fitoplanktonu, szczególnie w okre­
sie zakwitu.

Pisząc o herbie miasta Kołobrzeg, należy również

wspom nieć o herbie „Kołobrzeg" nadanym przez cara

M ikołaja I profesorowi Juliuszow i Kolbergowi (ojcu
Oskara, etnografa) za dziesięcioletnią służbę w z a w o ­
dzie nauczycielskim na Królewsko-W arszawskim U n i­

wersytecie72. W ukazie z dnia 6 (1 8 ) sierpnia 1 8 29,
znajdujemy opis tego herbu:

„N a tarczy w polu błękitnem, podzielonem, od

prawey do lewey, pasem czerw onym z brzegami srebr-
nemi i trzema takiemi różami, z iedney strony nad
pasem łabędź w prawą obrócony, z drugiey strony,
spodem, na skale wieża nadmorska, na którey wierzchu
rozniecony ogień. Nad tarczą hełm, ozdobiony trzema
piórami strusiemi, z których z lew ey strony białe, z pra­
w ey czerwone, a środkowe błękitne i na nim róża
srebrna."

P o la n ó w

Prawa miejskie uzyskał Polanów w połow ie 14.

stulecia. Nadał je Piotr li Święcą.

Najstarsza znana pieczęć przedstawia gryfa stoją­

cego na gałęzi. Pieczęć miejska z połow y 16. stulecia,

przedstawia już tylko samego gryfa. Przypuszcza się, że

od roku 1 6 1 3 na herbie w idnieje gryf trzymający
w przednich łapach berło73.

Barwy: w srebrnym polu czerw ony gryf i złote

berło.

72 M arian Czerner:

J u liu s z Kolberg herbu Kołobrzeg,

w:

Koszalińskie S tudia i M ateriały.

Koszalin 1 9 7 3 , z. 1, s. 2 0 4 .

73 Hupp:

Die Wappen...,

s. 19. W ięcej o rodzie Ś w ię c ó w

— patrz s. 4 5 . W ięcej o gryfie — patrz s. 12.

i i

63

P o łc z y n -Z d ró j

Prawa miejskie, lubeckie, otrzymał Połczyn p ra w ­

dopodobnie w 1 3 3 5 roku, od synów księcia Warcisław

w a IV.

Najstarsza znana pieczęć przedstawia pionow o

podzieloną tarczę, na której prawym polu widzim y
poziomy pas z czterolistną różą, a na polu lewym

naturalistyczną gałąź, podobną do w aw rzynu, z liśćmi
i okrągłymi owocam i. Średnica 4 7 mm, na obw odzie
napis: SECR C IV IT A T IS PVLZIN .

Pieczęć z XVI w . przedstawia w prawym polu

szeroki pas, w lew ym polu, na trzech pagórkach, trzy

w inne latorośle74.

Barwy: w srebrnym polu czerw ony pas i zielone

winorośle na zielonych pagórkach, grona niebieskie.

Prawa część tarczy z czerw onym poziomym pasem

Ryc. 3 6

P o łc z y n -Z d ró j, p ie c z ę ć m ie jska z X V I w. (fo t. J

Ł a ry o n o w ic z ).

7Ą

Hupp:

D ie Wappen...,

s. 19.

64

i

upamiętnia, że miasto przez długi czas należało do

możnego rodu pomorskiego von M a n te u ffló w . Pier­

wszy z M a n te u ffló w , Johannes, a d v o c a tu s z Anklam,

w zm iankow any je s f w dokum encie z roku 1 2 5 6 . N a ­

zwisko to figuruje rów nież na dokum encie lokacyjnym

Białogardu z 2 .V III.1299. W Połczynie, pierwszy z M a n ­

teufflów, Michał, w zm iankow any jest w dokumencie
z 1 9 .V I.1 3 8 9 .75

Miasto pod rządami M an teu ffló w rozwijało się

pomyślnie. W krótce jednak, liczne rozboje oraz zwady
rodzinne i spow odow ane nimi interwencje sąsiadów,

a nawet samego księcia Barnima XI, niekorzystnie
odbiły się na tym rozwoju.

W roku 15 3 1 , pod osobistym nadzorem księcia

Barnima, zorganizowano wielkie uderzenie na siedzibę
M anteufflów w Popielewie, która uchodziła za głów ny

Ryc 37

P o łcz y n - Z d ró j, h e rb m ia s ta na ś c ia n ie w ry n k u (fot.

F.

J. L a c h o w ic z ).

75 Eberhard Sauer:

D er A d e l w ahrend der Besiedlung

Ostpommerns.

Szczecin 1 9 3 9 , s. 1 2 4 i 132.

65

ośrodek zbójnictwa na Pomorzu. Bracia M anteufflow ie

zdołali co prawda zbiec, ale ich siedzibę zrównam

ziemią, a w rok później ujęto ich samych i ścięto

w Szczecinie.

W miejscowym kościele pod wezwaniem N M Panny

pochowany jest Erazm von M anteuffel, ostatni biskup
kamieński, zmarły w 1 5 4 4 roku. Na jego płycie nagrob­

nej przed ołtarzem widnieje jego herb rodowy. Wcześ

niej był on wikariuszem w Połczynie, a następnie

osobistym nauczycielem księcia Jerzego76.

Znaczenia winnej latorośli, mimo usilnych starań,

nie udało się jednoznacznie wyjaśnić. Czyzby na nasło­
necznionych stokach otaczających wzgórz uprawiano

ją w tak znaczącym zakresie, ze az awansowała do rangi
symbolu heraldycznego? W dostępnych materiałach,

nie udało się znaleźć potwierdzenia tej tezy.

S ia n ó w

Wieś S a n o w e otrzymała prawa miejskie lubeckie

w dniu 17 sierpnia 1 3 4 3 roku.

Najstarsza znana pieczęć miejska, o średnicy 44

mm, pochodzi z połowy 14. stulecia. Przedstawia ona na
kratkowanym tle tarczę herbową z rybogryfem zw róco ­
nym w prawo, poniżej s fa lo w a na w oda. W obwodzie
napis: S'S!V!TAT!S DE S A N O W E 77.

Od sam ego początku herb miasta nie uiegł żadnym

większym zmianom — w czerwonym polu srebrny
ry b o g ry f, u dołu u ko śn ie biegnąca niebieska rzeka.

Prawa m iejskie nadał S ia n o w o w i P io tr II Ś w ięcą

z P o la n o w a (zm. 1 3 4 8 r.), stąd w herbie g o d ło rodu

Sw ięców — ry b o g ry f3. Miasto należało do S w ięców do

roku 1 348, kiedy to po śmierci Piotra, ziemie te otrzymał

biskup kamieński Ja n Lauenburski79.

Rzeka na tar

symbolizuje płynącą przez miasto

P olnicę, d o p ły w Unieści.

76 Z ygm unt Boras:

Książęta Pom orza Zachodniego.

P o­

znań 1 9 6 8 , s. 1 3 9 i 132.

77 Dannenberg:

M unzgeschichte....

tabl. X X V III oraz

Hupp:

D ie W appen ...

s. 21

7B W ięcej o gryfie i rybogryfie — patrz s. 12.
79 W ięcej o rodzie S w ię c ó w — patrz s. 45.

66

t a c h o w ic z ? 8 ' 10™' hGrb m iaSta na b u d v n k u ra tu sza ( f o t F

67

S zczecin ek

Miasto Szczecinek załozone zostało przez księcia

wołogoskiego Warcisława IV w roku 1 3 10. Książę nadał

miastu prawo lubeckie.

Najstarszy znany odcisk pieczętny na dokumencie

z 1 lipca 1 5 7 8 roku, przedstawia gryfa skaczącego

w prawo, ponad dużą rybą. Średnica 24 mm, napis na

Ryc. 4 0 —

Szczecinek, herb miasta na bu dyn ku ratusza (fot. F.

J. Lachow icz).

68

obwodzie: S IG IL L V M S IV ITA TIS N 0 V E S T E T T IN 80

I tak już pozostało z różnymi drobnymi niuansami aż do

naszych czasów. Pewne wątpliwości były jedynie z bar­
wami.

Otto Hupp podaje w swoim herbarzu81: w srebrnym

polu, czerwony gryf — a więc barwy gryfa pomorskiego.

Tymczasem, X V I-w ie c zn y kronikarz pomorski Thomas

Kantzow, wyraźnie nazywa ludność rodzimą zamiesz­

kującą okolice Szczecinka — K a s z u b a m i , a na po­
czątku XVII wieku. Kosmus von Simmer pisze przy
rysunku Szczecinka jednoznacznie C a s s u b i a . Tak
więc słuszne są uwagi Tüm pla82, że gryf powinien być
kaszubski, czyli czarny w złotym polu83. Barwy te były

tez stosowane do czasu ukazania się pracy Gum ow skie­
go84, w której podaje on za Huppem, barwy gryfa

pomorskiego.

Ryba przedstawiona na pieczęciach przez Tümpla

trudna jest do zidentyfikowania. Hupp określa ją jako
karpia, ogólnie jednak przyjęło się, że rybą w herbie

Szczecinka jest jesiotr, który symbolizuje rybne bogac­

tw o w ód otaczających miasto.

Ś w id w in

Data lokacji miasta nie jest dokładnie znana, gdyż

daw ne przywileje się nie zachowały. M ożna jedynie

przypuszczać, ze Ś w idw in otrzymał prawa miejskie

w 1 2 9 6 roku.

Najstarsza znana pieczęć, używana w roku 1382,

przedstawia mury obronne z basztą, w której otwarta

brama. Nad basztą orzeł. Przedstawiona na ryc. 41

pieczęć średnicy 4 3 mm, pochodzi z około 1 6 0 0 roku.

W obwodzie napis: S IG IL L V M C IV IT A T IS SCH IEVEL-

B EINEN SIS. Data w polu „ 1 2 9 6 ”, przypomina o (przy­

puszczalnym) roku nadania praw miejskich i stosowana

80 K. Tüm pel:

Neustettin,

Szczecinek 1 9 1 0 , s. 2 okładki

s. 2 0 i 3 8 4 .

81 Hupp:

D ie Wappen...,

s. 19.

82 Tüm pel:

Neustettin,

s. 7.

83 W ięcej o gryfie — patrz s. 12.

84 Gum ow ski:

Herby...,

s. 3 1 5 .

69

Ryc. 41

Ś w idw in, pieczęć m iejska z o ko ło 1600 roku (rep.

J. Łaryonow icz).

była na pieczęciach do początków 19. stulecia.

Późniejsze pieczęcie, zamiast heraldycznego orła,

przedstawiają naturalistycznego ptaka — w jednym

przypadku gołębia85.

Barwy: w srebrnym polu czerwone mury i czerwony

orzeł.

Przedstawiony w herbie orzeł jest orłem margra­

biów brandenburskich, którzy około 1 2 8 0 roku zajęli

ziemię świdwińską. W roku 1 3 1 9 ostatni przedstawiciel

dynastii askańskiej, W aldem ar Wielki, sprzedał ją na

prawie lennym rycerzowi W edego von W edel.

85 Hupp:

Die W appen

s. 20.

70

Z ło c ie n ie c

W dniu 13 grudnia 1 3 3 3 roku, dwaj bracia Lüdeke

i Hasso von W edel, w y s ta w ili dokument, w którym
nadali mieszkańcom Z ło cie ń ca prawa miejskie według

wzoru brandenburskiego.

Najstarsza znana pieczęć, o średnicy 35 mm, po­

chodzi z 1 5 0 6 roku. Przedstawia ona dw ie wieże ze
spiczastymi dachami, pomiędzy nimi mur z blankami,
w którym otwarta pusta brama. Nad murem ptak.

W obwodzie napis: S 'C IV IT A T IS V A LK EM B E R 86. Pie­
częć z roku 1736, przedstawia w bramie krzyżową
zaporę.

Barwy: w niebieskim polu srebrne mury, zapora

i sokół są złote.

Ryc. 4 2 —

Złocieniec, pieczęć miejska z roku 1506 (rep. J.

Łaryonow icz).

88 Dannenberg:

M un zge schich te ...

tabl. XX oraz Hupp:

Die Wappen....

s. 18.

■

(ShDARŁOWO

\BIAL Y BÓR

r

I

SZCZECINEK

li.

1310

DRAW'

1297

I

(8

)CZAPLINEK

1291

1334

IIEC

Sokół w herbie nawiązuje do niemieckiej nazwy

miasta — F a lk e n b u rg — która w dosłownym tłum acze­
niu oznacza „Sokoli Zamek” . N azw ę tę, w postaci

V alkenborch spotykamy już w 1 3 1 2 roku, a więc jeszcze

przed nadaniem praw miejskich.

Ryc. 44

P o d z ia ł te ry to ria ln y Z ie m i K o s z a liń s k ie j w okresie

lo k a c ji m iast (p o d nazwą miasta rok nadania p ra w m iejskich).

KO ŁO BRZEG

1255

Ryc. 4 3

Z ło c ie n ie c , h e rb m ia s ta na b u d y n k u ratusza ( f o t F.

J. L a c h o w ic z ).

S P I S R Y C I N

1 — Rycerz-w ielm oza z p ołow y X IV w ieku.

2 — W ielki herb w odm ianie hrabiowskiej.
3

Herby szlachty pomorskiej.

Fragment W ielkiej M ap y

Pomorza Eilhardusa Lubinusa z 1 6 1 8 roku (repr. J.

Łaryon ow icz).

4

W ielki herb Paryża.

5 — W ielki herb Pomorza z XVI w ieku (w g G. A. Clossa

rep. J. Ł aryon ow icz).

6

W ielki herb Pomorza z X IX w ieku (w g G. A. Clossa

— rep. J. Łaryon ow icz).

7 — Barw ny gobelin z sali 1 0 2 Sejmu PRL (fot. C AF

M .

Szyperko).

8

Koszalin, pierwsza pieczęć miejska (rep. J. Ł aryon o ­

w ic z).

9 — Koszalin, pieczęć miejska z g ło w ą św. Jana (rep. J.

Łaryonow icz).

1 0 — Koszalin, herb miasta z herbarza H uppa (rep. J. Łaryo­

n ow icz).

11 — Koszalin, herb miasta na d zw o nie z koszalińskiej kate­

dry (fot. M . Czerner).

1 2 — Herb Koszalina na ścianie ratusza w Szczecinie (fot. F.

J. L ach ow icz).

13 — Koszalin, herb miasta z roku 1 9 3 8 (w g F. Treichla).

1 4 — Koszalin, herb miasta z roku 1 7 6 5 (rep. M . Czerner).

15 — Koszalin, w ęda i krzyż na kamieniu granicznym nr

1 (fot. M . Czerner).

16 — Koszaliński denarek z XV i X V II w . (w g H. D annenber-

ga — rep. J. Łaryonow icz).

17 — H o no ro w a odznaka ,,Za zasługi dla Koszalina” (fot. J.

Łaryon ow icz).

18 — Barwice, herb miasta na budynku ratusza (fot. F. J.

Lachow icz).

1 9 — Białogard, herb miasta na budynku ratusza (fot. F. J.

Lachow icz).

2 0 — Biały Bór, pieczęć miejska z roku 1 3 9 4 (w g F. A.

Vossberga — rep. M . Czerner).

21 — Bobolice, herb miasta z herbarza Huppa (rep. J.

Ł aryon ow icz).

2 2 — Bobolice,

okolicznościow y

d ato w n ik

pocztow y,

z okazji 2 5 -le c ia odzyskania praw miejskich (rep.

M . Czerner).

2 3 — D arłow o, pieczęć miejska z 1 3 9 2 roku (w g H . D a n n e n -

berga — rep. J. Łaryonow icz).

2 4 — D arłow o, pieczęć miejska z okresu renesansu (w g K.

Rosenowa — rep. J. Łaryon ow icz).

2 5 — Darłow o, herb miasta na budynku ratusza (fot. F. J.

L ach ow icz).

2 6 — D arłow o, herb miasta z roku 1 9 1 2 , w kaplicy św.

Gertrudy (fot. F. J. Lachow icz).

74

2 7 — Drawsko, pieczęć miejska z 1401 roku (w g P. V.

Niessen — rep. J. Łaryon ow icz).

2 8 — Kalisz Pom., herb miasta na budynku ratusza (fot. F. J.

Lachow icz).

2 9 — Karlino usytuow ane jest w rozw idleniu Parsęty i Radw i

(rep. J. Łaryon ow icz).

3 0 — Karlino, herb miasta na budynku ratusza (fo t. F. J.

Lachow icz).

31 — Kołobrzeg, pierwsza pieczęć miejska (fo t. J. Ł aryon o ­

w ic z).

3 2 — Kołobrzeg, pieczęć miejska z X IV w ieku (fot. J. Ł aryo ­

n ow icz).

3 3 — Kołobrzeg, herby miasta na budynku ratusza (fo t. F. J.

Lachow icz).

3 4 — Kołobrzeg, w ielki herb z początku X IX w ieku.
3 5 — Herb Juliusza Kolberga, „K ołobrzeg” (rep. M . Czer­

ner).

3 6 — Połczyn-Zdrój, pieczęć miejska z X V I w . (fo t. J.

Ł aryon ow icz).

3 7 — Połczyn-Zdrój, herb miasta na ścianie w rynku (fo t. F.

J. Lachow icz).

3 8 — Sian ów , pieczęć miejska z p ołow y X IV w . (fot. J.

Ł aryon ow icz).

3 9 — Sian ów , herb miasta na budynku ratusza (fo t. F. J.

L achow icz).

4 0 — Szczecinek, herb miasta na budynku ratusza (fo t. F. J.

L achow icz).

41 — Ś w id w in , pieczęć miejska z około 1 6 0 0 roku (fo t. J.

Łaryon ow icz).

4 2 — Złocieniec, pieczęć miejska z roku 1 5 0 6 (rep. J.

Łaryon ow icz).

4 3 — Złocieniec, herb miasta na budynku ratusza (fot. F. J.

Lachow icz).

4 4 — Podział terytorialny Ziem i Koszalińskiej w okresie loka­

cji miast (w nawiasach rok nadania praw m iejskich).

75

HERB

PAŃSTWA POLSKIEGO

Oprać. graf. Eugeniusz Chudzik

77

punjijnnjTjnriJir]

CZAPLINEK

DARŁOWO

E!

'¿idm

KALISZ POMORSKI

DRAWSKO POMORSKIE

:'i&.

& • ; L -•

|i

,^ 5 i

fi

. & 3 P

v ;-v- V■'. & & •- > *\ .

/i- i'* C /® ? * '' < ^ 4*1Lj

% • ‘;t

r - i p f l

¡¡L « #

KOŁOBRZEG

94

95

Rysunki

wzorcowe

a

b

c

d

e

f

g

h

j

k

KOSZALIN

96

BARWICE

4

5

6

7

8

9

10

11

12

BIAŁOGARD

98

A

B

C

D

E

F

G

H

J

K

BIAŁY BÓR

99

A

B

C

D

E

F

G

H

J

K

BOBOLICE

100

CZAPLINEK

DARŁOWO

DRAWSKO POMORSKIE

A

B

C

D

E

F

G

H

J

K

KALISZ POMORSKI

104

KARLINO

105

KOŁOBRZEG

POLANÓW

A

B

C

D

E

F

G

H

J

K

POŁCZYN-ZDRÓJ

108

A

B

C

D

E

F

G

H

J

K

109

SZCZECINEK

110

A

B

C

D

E

F

G

H

J

K

111

ZŁOCIENIEC

112