Kierunki artystyczne, dramat realistyczny MP

1

NEOROMANTYZM – nazwa sugerowała występowanie podobieństw i zbieżności pomię-
dzy nową literaturą końca XIX w. a estetyką i twórczością romantyczną, których dopatrywa-
no się przede wszystkim w kulcie jednostki, sztuki, zainteresowania sferą duchową, niechęci
do materializmu, a także – w kontekście polskim – w odrodzeniu się problematyki niepodle-
głościowej, w nawiązaniu do tradycji powstań i walki zbrojnej o przywrócenie państwa pol-
skiego, w zerwaniu z polityką ugodowości wobec państw zaborczych.

SYMBOLIZM



idealizm typu platońsko-plotyńskiego z domieszką filozofii hinduskiej (Hartmann,

Schopenhauer, Hegel, Kant, Carl du Prela) stanowi podstawę symbolizmu



teza idealizmu: byt prawdziwy, tj. byt idealny jest niezniszczalny i wieczny, byt mate-

rialny to złuda i cień



ująć wieczność, nieprzemijalność, nastrój, stan duszy  zadanie poety

 kierunek literacki ukształtowany w latach 80. XIX w. we Francji i w Belgii
 manifest symbolizmu: czasopismo „La Figaro” w 1886 r.  Gustave Kahn, Jules

Laforgue, Henri de Régnier i in.

 poeci: Charles Baudelaire, Stéphane Mallarmé, Paul Verlaine i Jean Arthur Rimbaud
 teoretycy: Charles Morice, Stéphane Mallarmé
 Polska: Antoni Lange, a bardziej Zenon Przesmycki (studium o belgijskim poecie

i dramaturgu Maurice Maeterlincku, rok 1891, krakowski „Świat”)

 cechy:

o

odejście od anegdoty i realistycznego opisu (różnica od parnasizmu)

o

pragnienie ujęcia tego co wieczne i nieprzemijające (różnica od impresjoni-
zmu)

o

próba stworzenia własnego systemu pozytywnego w miejsce totalnej negacji
(różnica od dekadentyzmu)

o system, w którym dużą rolę odgrywa problematyka poetyki
o

wymienione kierunki nie dadzą się wydzielić chronologicznie, nie występują
w stanie czystym (np. u Kasprowicza patrzy się zarówno na symbolizm
i ekspresjonizm, u Micińskiego występuje nakładanie elementów dekadenty-
zmu, symbolizmu i ekspresjonizmu)

o

wieloznaczność (zwiększona przez spiętrzanie symboli w poszczególnych
utworach), nieuchwytność znaczeniowa, polegająca na wywoływaniu, na suge-
rowaniu odpowiednich wzruszeń

 będzie bliższy tym poetom, którzy mieli kontakt z literaturą francuską np.

u Wincentego i Stanisława Brzozowskich i Wacława Rolicz-Liedera

 symbol pojęty jako zmysłowy odpowiednik idei (filozofia idealistyczna)
 istotę symbolu ujmują rozmaite ówczesne definicje, zbudowane zwykle na zasadzie

opozycji wobec alegorii  ma na celu wyrażenie tego, co „niewyrażalne”, czyli to
odpowiednik takich jakości, które nie będąc jakościami jasno skrystalizowanymi, nie
posiadają adekwatnych określeń w języku

 operuje się szeregiem obrazów i analogii, odpowiednim ukształtowaniem metrycznym

i eufonicznym

 poezja symbolistyczna oparta na zasadzie ekspresji pośredniej, mająca oddziaływać za

pomocą sugestii na wszystkie zmysły, na cały system nerwowy  teoria głosząca od-
rębność języka poetyckiego, „esencjalnego”, od języka, którym posługujemy się na co
dzień (Stéphane Mallarmé)

 identyfikacja z przyrodą powoduje dążenie do uchwycenia elementu wieczności

Kierunki artystyczne, dramat realistyczny MP

2

 wzorce romantyczne (Antoni Lange: mallarmiańska teoria języka poetyckiego

1

nie re-

alizował jej w praktyce ale wzorował się na poezji Słowackiego)

 apoteoza Słowa-Logosu (Wacław Rolicz-Lieder)
 problematyka filozoficzno-psychologiczna opierała się na zasadzie analogii (prze-

kształcano alegoryczną personifikację) np. dla określenia utraconej możliwość pozna-
nia – ślepiec, dla wyrażania stanów psychicznych – mary, potwory, sobowtóry, wcho-
dzenie w głąb itp.



wszystkie te symbole nie dają wytłumaczyć się w sposób jedno-

znaczny, najczęściej z trudem dają się wyłączyć z całości, jaką tworzy utwór

 tradycyjne, typowe dla PL postaci związane z biblią, religią chrześcijańską i światem

antycznym (Chrystus, Lucyfer, pramatka Ewa, Salome, Meduza itp.), mit eleuzyński

2

;

mit raju utraconego odpowiada całej idealistycznej postawie symbolizmu (symbolizu-
je pierwotną jedność – rozdzielenie (= życie ludzkie) – i ponowną jedność jako raj od-
zyskany, z życiem związany jest motyw wędrowca)

 reinterpretacje symboli nie są zupełnie nowe, często mieszczą się w kręgu tradycji ro-

mantycznej

 przedstawienie wnętrza psychicznego (rozmowa z duszą), pejzaż wewnętrzny (stano-

wi on zbitki metaforyczne, mieszające abstrakt <sfera psychiki: myśli, uczucia itp.>
z konkretem <element pejzażu> )

 symboliści, zamiast romantycznego krajobrazu dają owe specyficzne pejzaże, przed-

stawiające stan ich psychiki

 próba równowartościowania stanów duszy prowadzi do „montażu asocjacyjnego” 

wyprowadzony z doświadczeń impresjonizmu malarskiego; utwory budowane w ten
sposób tworzą szereg luźnych obrazów, które tworzą analogię do stanu duszy podmio-
tu lirycznego

 zasada powszechnych powinowactw: oparta na doktrynie szwedzkiego mistyka

Edwarda Swedenborga, zakładała  skoro wszystko stanowi cząstki pewnej całości,
zatem wszystko w sobie wzajemnie odpowiada, wszystko się ze sobą łączy (badania
nad zjawiskiem synestezji  łączne występowanie doznań zmysłowych, był to typ
połączeń odważnych: eksponowały odległość znaczeniową, a nie podobieństwo po-
szczególnych elementów)

 technika oniryczna (wizji sennej)  najnaturalniejszy sposób wyrażania sfery emo-

cjonalnej za pomocą obrazów

 symbol winien być poezją opartą na sugestii
 sugestia podsuwa problem, jak należy ukształtować dzieło, aby mogło ono najsku-

teczniej, zgodnie z założeniami twórcy wpływać na odbiorcę

 najważniejsze przemiany w poezji młodopolskiej wywołane przez symbolizm:

 zmniejszenie elementów narracji i mimetycznego opisu
 ekwiwalentyzacja,

3

rozbudowanie i zautonomizowanie warstwy znaku



zerwanie z zasadą ciągłości

 niezwykłość skojarzeń
 zastąpienie praw logiki obowiązującej w świecie rzeczywistym takimi pra-

wami, które ustanawia dla siebie artysta dla stworzonego przez siebie świata

1

Koncepcją poezji Stephana Mallarmégo jest uwolnienie słowa; nadanie mu autonomicznego znaczenia; skon-

struowanie wiersza, którego każde słowo miałoby oddzielne znaczenie. "To nie z myśli, mój drogi, robi się
wiersze. Robi się je ze słów". (Wikipedia)

2

Mit ten był integralną częścią misteriów eleuzyńskich (nazwanych tak od miasta Eleuzis w Attyce), jednego

z najważniejszych obrzędów w greckim życiu religijnym. (Edulandia.pl) Mit eleuzyński zobrazowany został
w „Nocy listopadowej” Wyspiańskiego, stanowiący najważniejszą myśl przewodnią utworu.

3

nienazywanie rzeczy po imieniu, przekazywanie emocji nie wprost, a za pomocą metafor, konstrukcji słownych

Kierunki artystyczne, dramat realistyczny MP

3

 autonomia sztuki, traktowanie poezji jako wieloraki stymulant, jaklo wiel-
ką możliwość

 realizacja symbolizmu:

 inwazja kobiecych personifikacji i obiegowych symboli
 nadużywanie wewnętrznych pejzaży
 utwory stosujące zasadę sugestii są długie i nużące (uporczywie powtarzają

elementy symboliczno obrazowe o pewnym określonym polu znaczeniowym,
mnożą synonimiczne przymiotniki, powtarzają nazwy czynności wyrażające
zwolnione tempo, używają stałych elementów onomatopeicznych) najlepsze
utwory w tej konwencji to Anioł Pański Tetmajera i Deszcz jesienny Leopolda
Staffa

EKSPRESJONIZM

 nazwa jest późniejsza, związana z ruchem, który wystąpił w Niemczech ok. roku 1910
 w Polsce mianem ekspresjonistów określała się grupa poznańskiego „Zdroju” w latach

1917-1922

 przyjęto uznawać za ekspresjonistyczne już pewne elementy lit. Młodej Polski (u Ka-

sprowicza Hymny, Micińskiego, St. Przybyszewskiego, Marii Komornickiej i Marii
Grossek-Koryckiej)

 cechy:

o

spotęgowana intensywność wyrazu  ekspresjonizm krzyku

o

uczucia cierpienia, bólu, buntu, potęgi odznaczają się wyjątkową żarliwością
i przedstawione są w wymiarach znacznie przerastających normalne

o

odpowiednik hiperboli uczuciowej występuje często sceneria kosmiczna
(gwiazdy, słońce, przestrzenie międzyplanetarne) np. T. Miciński Droga
mleczna

o

wyobraźnia katastroficzna

o

podmiot liryczny wypowiada się żarliwie, w sposób zmetaforyzowany na te-
mat szeroko pojętej kondycji ludzkiej

o

w kreowaniu „ja lirycznego” dużą rolę odgrywa: biblia, mitologia i literatura

o

podmiot liryczny to reprezentant całego rodzaju, wypowiadając uczucia in-
dywidualne ale jednocześnie ogólnoludzkie

o aktywizm
o aksjologia (Kasprowicz: Unde sit malum? Skąd pochodzi zło?)
o

niechęć do ładu i harmonii

o dysonanse, wyjaskrawienia, efekty turpistyczne, elementy okrucieństwa
o

kolory mają wartość ekspresjonistyczną (czerń i czerwień)

o

oksymoron (Miciński w mroku gwiazd)

o negacja rygorów poetyckich (Miciński: zrywanie ciągłości wypowiedzi wy-

powiedz lirycznej, Kasprowicz: rozerwanie więzów wersyfikacyjnych)

REALIZM

 Juliusz Kaden Banderowski: powieści Niezguła (1911), Proch (1913) dwa zbiory

opowiadań: Zawody (1911) i Zbytki (1914)

o Zawody:

- krótkie prozy o druciarzu, praczce, rzeźniku nawiązują do nurtu „produkcyj-
nego” MP
- tendencje aktywistyczne, ideologia czynu, filozofia pracy (St. Brzozowski)

Kierunki artystyczne, dramat realistyczny MP

4

- fascynacja pracą, postawa antyromantyczna
- wyraźny antyestetyzm
- skłonność do zoologicznego turpizmu („dłonie rozcapierzone jak raki, jak
kraby, jak ośmiornice, nawłóczą się na bieliznę”)

 proza kobieca - np. Nałkowska

o Kobiety (1906)

- próba dotarcia do istoty kobiecości, poprzez uwarunkowania fizjologiczne
- sfera kultury reprezentowana przez estetykę życia codziennego (opis stroju,
fryzur)
- kobieca mentalność obecna w sferze obrazowania (woda jak „szal srebra”,
„złoty puder słońca”)

DRAMAT REALISTYCZNY MŁODEJ POLSKI



1907-1914



tatry wystawiały sztuki realistyczne takich autorów jak: Stefan Krzywoszewski, Tade-
usz Jaroszyński, Stefan Kiedrzyński i in.



najbardziej ambitna była komedia Piotra Choynowskiego pt. Ruchome piaski (1913)
temat deklasacji ziemiaństwa

-- Tadeusz Rittner --



W małym domku (1907)

o

dramat o zabójstwie wiarołomnej żony przez męża, który uwolniony przez sąd
po zbojkotowaniu go przez małomiasteczkową społeczność - popełnia samo-
bójstwo

o

próba wnikliwego drążenia ludzkich charakterów

o

główne postaci są w istocie inne niż się wydaje ich bliskim i znajomym

o

nowy sposób zachowania postaci wywołuje obcy, przybysz

o Maria  skromna i zaniedbana, pod wpływem przybysza-inżyniera potrafi być

interesującą i wesołą kobietą

o

jej mąż to lekarz, ceniony obywatel, który właśnie został burmistrzem, staje się
zabójcą



Głupi Jakub (1910)

o obsesja prawdy
o

Jakub uważany za nieślubnego syna Szambelana nie chce po nim dziedziczyć
majątku

o

dowiedziawszy się że ojcem jest ktoś inny, mówi o tym Szambelanowi, a traci
przez to łasą na bogactwo Hankę

o

postać Szambelana: zrzęda, skąpiec, który na próżno poszukuje miłości



Wilki w nocy (1914)

o

ceniony Prokurator, zostaje uwikłany przez dwóch ludzi z marginesu społecz-
nego w sytuację, w której nie tylko zataja winę mordercy, ale przechowuje go
we własnym domu

o problem prawdy
o

zabawa dochodząca do granic absurdu, ironia

o odkrywanie ludzkich masek – novum w ówczesnej polskiej dramaturgii



pewien nalot symboliczny



lekkie oznaki naturalizmu

Kierunki artystyczne, dramat realistyczny MP

5

-- Adolf Nowaczyński --



brak elementów symbolicznych



satyryczne utwory jednoaktowe podejmujące tematykę społeczno-obyczajową



krytyka:

 stosunki rodzinne, oparte na despotyzmie ojca (Prawo mimicry, wyst. 1904)
 stosunki towarzyskie, które pozwalają kłótliwym paniom z komitetów filantropij-

nych uniemożliwić poważną inicjatywę społeczną (Dom kalek, wyst. 1906)

 stosunki w środowisku urzędniczym, które doprowadzają pomijanego przy awan-

sie prawnika do choroby umysłowej (Sobowtór, wyst. 1904)



łączy elementy humoru i tragedii



wykorzystuje do charakterystyki środowiska świat rzeczy  w epickich, obszernych
didaskaliach traktuje opis umeblowania jako jeden z ważnych sposobów satyrycznego
przedstawienia rzeczywistości



Nowe Ateny (1913)

o

podtytuł „satyra na wielki Kraków” składa się z 4 „rozdziałów”

o

autor świadomie nawiązuje do form epickich

o

„płytka intelektualistyczna maskarada” elity Krakowa poddana została dema-
skacji zwłaszcza po przez spojrzenie człowieka z zewnątrz (Amerykanin Sa-
muel Szeląg)

o

głosi ideał mało u nas popularny: ideał Polaka-realisty, praktycznego, pracowi-
tego, rzutkiego, przedsiębiorczego

Bibliografia:
1. M. Podraza-Kwiatkowska, Literatura Młodej Polski, PWN, Warszawa 1997, str. 56-77; 269-272.
2. Red. M. Hanczakowski, Epoki literackie Od antyku do współczesności, PARK, Bielsko-Biała 2002,
[tu:] Młoda Polska, A. Zawadzki, str. 293.

Starałam się opisać poszczególne kierunki, zwracając uwagę jaki miały wpływ na literaturę.

Odsyłam również do notatek z wykładów, tam były omówione poszczególne kierunki art.

oprac. Sylwia Byra