GUŁag w radzieckim systemie represji (do 1941 r.)

Spis treści

UWAGI WSTĘPNE

LATA 1918-1929
Początki systemu obozowego
Dwa systemy miejsc odosobnienia

OKRES PRZEJŚCIOWY 1929-1934
Zasadnicze decyzje
Miejsca odosobnienia
Zesłania

LATA 1934-1941
Unifikacja systemu
Polityka karna
Więzienia
Obozy
Zesłania

1. UWAGI WSTĘPNE

Termin "GUŁag" (GUŁAG lub Gułag) najczęściej jest wiązany z

ukształtowanym w ZSRR systemem obozów pracy (koncentracyjnych). Dosłownie
to skrócona rosyjska nazwa centralnej instytucji nadzorującej system obozowy.
Jednakże nawet w tym znaczeniu GUŁag nie może być utożsamiany tylko z
obozami, bowiem jako takiej właśnie centralnej instytucji podlegała mu także przez
znaczną część jego istnienia zbiorowość przymusowych przesiedleńców,
zaludniających liczne specjalne osiedla, ale nie będących więźniami obozów. O
GUŁag wszelako można mówić i często mówi się nie jako o konkretnej instytucji -
ogniwie struktury aparatu bezpieczeństwa i represji - ale w sensie szerszym:
traktując to pojęcie jako synonim całego systemu penitencjarnego w ZSRR.
Problematyka GUŁag w tym szerszym znaczeniu obejmuje wiele rozmaitych
kwestii. Sam proces powstawania systemu obozów pracy przymusowej, będącego
potem podstawowym składnikiem GUŁag, był stosunkowo długotrwały, a przy tym

1

wewnętrznie złożony, związany z działalnością kilku resortów i ostrą walką o kształt
polityki represyjnej i struktur instytucjonalnych ją realizujących. W procesie tym na
szczególną uwagę zasługują trzy elementy: tworzenie obozów koncentracyjnych
jako miejsc odosobnienia, wprowadzanie pracy przymusowej do systemu karnego i
jej aplikacja w systemie obozowym, kształtowanie struktur zarządu systemem
penitencjarnym, a zwłaszcza systemem obozowym. Inny wielki kompleks
zagadnień związany jest z drugim obszarem działalności GUŁag, tj. z przymusowo
przesiedlaną ludnością cywilną.

2. LATA 1918-1929

2.1. Początki systemu obozowego 1918-1921

Wyłoniony z przewrotu październikowego rząd radziecki (Sowiet narodnych

komissarow Rossijskoj Socyalisticzeskoj Fiedieratiwnoj Sowietskoj Riespubliki -
SNK RSFSR) zniósł obowiązywanie kodeksu karnego, dopuszczając w ten sposób
do chaosu prawnego. Sędziowie mieli swobodę stosowania prawa, a wytyczną ich
działania miało być poczucie rewolucyjnego ładu i sprawiedliwości. Sądy
praktycznie w dowolny sposób ferowały wyroki, co prowadziło z jednej strony do
drakońskich kar za niewielkie nawet przestępstwa, a z drugiej - sprawcy ciężkich
zbrodni ponosili ledwie symboliczne konsekwencje. 24 listopada 1917 r. SNK
zlikwidował stare sądy, które zresztą i tak już nie funkcjonowały i stworzył
podwaliny nowego systemu. Ten dekret oraz zarządzenie Ludowego Komisariatu
Sprawiedliwości (Narodnyj komissariat justicyji - NKJu) z 19 grudnia 1917 określiły
zakres kompetencji trybunałów rewolucyjnych i sądów ludowych. Trybunały
rewolucyjne powołane zostały "do walki przeciwko siłom kontrrewolucyjnym", a
także "w celu rozpatrywania spraw dotyczących walki z maruderstwem i grabieżą,
sabotażem i innymi przestępstwami kupców, przemysłowców, urzędników i innych
osób". Otrzymały one prawo sądzenia w zakresie spraw uznanych za szczególnie
groźne, takich jak: walka zbrojna przeciw rządowi, spekulacja, ukrywanie żywności,
odmowa płacenia podatków, chuligaństwo. Trybunały mogły orzekać kary w postaci
grzywny, pozbawienia wolności, wysiedlenia z określonych miejscowości lub z
Rosji, nagany, ogłoszenie za wroga ludu, konfiskaty majątku, obowiązkowych prac
społecznych. Pół roku później, 16 czerwca 1918 r., NKJu postanowił, że trybunały
rewolucyjne w wyborze środków walki z kontrrewolucja nie były związane żadnymi
ograniczeniami za wyjątkiem przypadków, gdy przepisy określały dolną granicę
wyroku. Pozostałe sprawy sądziły sądy ludowe. Sędziowie obu typów sądów byli
wybierani: sędziowie trybunałów przez miejscowe rady delegatów robotniczych,
żołnierskich i chłopskich, natomiast sędziowie sądów ludowych przez ludność.

2

Zasada wybieralności sędziów stworzyła jednak bolszewikom problem, bowiem
wiązała sądy, zwłaszcza trybunały rewolucyjne, z miejscowymi radami, a w wielu
radach bolszewicy nie mieli większości i słabo je kontrolowali..

Sądownictwo i więziennictwo podlegało utworzonemu po przewrocie

październikowym NKJu. Do 1917 r. większość więzień znajdowała się w gestii
Głów.nego Zarządu Więziennictwa Ministerstwa Sprawiedliwości, którego organami
terytorialnymi były gubernialne wydziały więziennictwa. Po rewolucji lutowej
centrala więziennictwa została przemianowana na Główny Zarząd Miejsc
Uwięzienia (Gławnoje uprawlenije miest zakluczenija - GUMZ), a jej organy
terenowe otrzymały nazwę inspekcji więziennych. GUMZ zaczął jednak szybko
tracić kontrolę nad więzieniami w terenie. Po przewrocie październikowym GUMZ
pozostał w gestii resortu sprawiedliwości, jednak doszło do poważnego osłabienia
władzy aparatu centralnego nad więzieniami terenowymi. W kwietniu 1918 r. NKJu
rozwiązał GUMZ i powołał w jego miejsce Centralny Wydział Karny (Centralnyj
karatielnyj otdieł - CKO), jednak nie zmieniło to w istotny sposób działania w
zakresie nadzoru nad systemem penitencjarnym..

To właśnie NKJu wprowadził do radzieckiego systemu karnego pojęcie prac

przymusowych (prinuditielnyje raboty). Początkowo nie miało ono wszakże związku
z miejscami odosobnienia. Zastępca ludowego komisarza sprawiedliwości
P. Stuczka w grudniu 1917 r. domagał się od sądów, by ferowały one wyroki pracy
przymusowej bez pozbawienia wolności. Skazani mieli ją wykonywać bądź na
dotychczasowych stanowiskach, bądź na innych wskazanych przez sąd, a
określona w wyroku część zapłaty przekazywana byłaby na rzecz NKJu.. Myśl o
wykorzystaniu pracy przymusowej w miejscach odosobnienia pojawiła się niemal
równocześnie. Zarządzenie NKJu z 24 stycznia 1918 r. ustalało, że zdatni do pracy
aresztanci i skazańcy przetrzymywani w więzieniach zostają zorganizowani w
zespoły robocze w celu wykonywania prac gospodarczych, które trudnością nie
miały przewyższać pracy wolnych robotników fizycznych. Więźniowie winni
otrzymywać za swą pracę zapłatę na ogólnych zasadach obowiązujących w danej
gałęzi gospodarki, z tym wszakże, że 1/3 tego wynagrodzenia trafiała do funduszy
więziennictwa "na poprawę życia więźniów", a 2/3 były zapisywane na konto
więźnia i wydawane mu w momencie oswobodzenia, z tym że 1/10 zapłaty za
pracę mogła być mu wydawana w tygodniowych ratach..

Początkowo jednak NKJu nie był w stanie doprowadzić do wcielenia tych

postanowień w życie. W latach 1918-1919 pracowało ok. ledwie 2 % więźniów
podległych NKJu, a więc daleko mniej niż w carskiej Rosji (ok. 40 %). Tym bardziej
niemożliwe było wyegzekwowanie przez aparat NKJu, zwłaszcza na prowincji,
wyroków pracy przymusowej bez pozbawienia wolności, choć idea owa została
potwierdzona w tymczasowej instrukcji NKJu O pozbawieniu wolności jako
wymiarze kary i o trybie jego odbywania z 23 lipca 1918 r., która była wówczas
podstawową regulacją prawną dotyczącą więziennictwa. Instrukcja ta miała
wdrażać reformę więziennictwa, wprowadzając nowy podział skazanych,

3

ustanawiając nową instytucję centralną więziennictwa i zmieniając relacje między
nią a jej terenowymi agendami. Reformie przyświecało dążenie do równoczesnego
zrealizowania dwóch celów: pełnej reedukacji więźniów i pokryciu kosztów
utrzymania miejsc odosobnienia poprzez dochody z pracy uwięzionych.
Wprowadzona została następująca klasyfikacja miejsc odosobnienia: więzienia,
instytucje poprawcze, więzienia specjalne (np. szpitale). Całością systemu
kierować miał Centralny Wydział Karny. Wszyscy zdrowi więźniowie byli
zobowiązani do pracy. Otrzymywali za to 1/3 zapłaty przysługującej za daną pracę
wolnym pracownikom, przy czym mieli być reprezentowani w komisjach
ustalających normy, stanowiące podstawę kontroli wydajności pracy. Ten ostatni
zapis już 15 listopada 1920 r. został anulowany rozporządzeniem NKJu O ogólnych
miejscach uwięzienia w RFSRR. Za odmowę pracy groziła odpowiedzialność
karna, a za złe wykonywanie pracy - ograniczenie racji żywnościowych i uwięzienie
w karnej celi..

Niezależnie od intencji przyświecającej kierownictwu NKJu instrukcja lipcowa

była niewykonalna w ówczesnej sytuacji. System więziennictwa podległy resortowi
sprawiedliwości praktycznie był w stanie rozkładu, a lokalna administracja nie
chciała lub nie mogła wykonywać poleceń płynących z centrali. Więzienia
tereno.we były strzeżone tak słabo, że nie uciekał z nich tylko ten, kto nie chciał,
pracownicy zajmowali się głównie poszukiwaniem środków utrzymania, a lokalne
władze powiązane były raczej z resortem spraw wewnętrznych. Ten stan rzeczy -
obok względów politycznych - powodował, że kierownictwo partii bolszewickiej było
żywotnie zainteresowane rozwojem systemu tworzonego przez w pełni
kontrolowaną i scentralizowaną instytucję, jaką stała się Wszechrosyjska
Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Wsierossijskaja
czriezwyczajnaja komissija - WCzK).

WCzK została powołana do życia 20 grudnia 1917 r. na mocy nie

opublikowanego postanowienia Rady Komisarzy Ludowych i była
podporządkowana bezpośrednio Radzie. Do czerwca 1918 r. WCzK utworzyła
swoje ogniwa w 43 większych miastach. Główne jej zadania to: uniemożliwienie
działań kontrrewolucyjnych, prowadzenie wstępnych śledztw i przekazywanie
trybunałom rewolucyjnym wszelkich kontrrewolucjonistów i sabotażystów. Komisja
uzyskała wprawdzie uprawnienia w zakresie karania w trybie administracyjnym
(pozasądowym) osób uznanych przez siebie za winnych, jednak początkowo nie
było mowy o stosowaniu pozbawienia wolności, a tym bardziej życia. Jako środki
wypełnienia zadań przewidywano: konfiskaty, pozbawienie kartek
zaopatrzeniowych, wykwaterowanie, publikowanie spisów osób uznanych za
wrogów ludu.. Już jednak 21 lutego 1918 r. uprawnienia CzK zostały znacznie
rozszerzone w wyniku przyjęcia dekretu SNK Socjalistyczna ojczyzna w
niebezpieczeństwie, który w obliczu niemieckiej ofensywy postanawiał, że
"nieprzyjacielscy agenci, spekulanci, rabusie, chuligani, kontrrewolucyjni agitatorzy,
niemieccy szpiedzy są rozstrzeliwani na miejscach przestępstwa". Formalnie

4

przepisy te obejmowały tylko obszary objęte stanem wojennym, jednakże
faktycznie rychło rozszerzone zostały na cały kraj. Wiosną CzK krwawo stłumiły
liczne strajki, demonstracje i bunty robotnicze, masowo represjonowały
przeciwników politycznych, w tym działaczy legalnych partii mienszewików i
socjalistów-rewolucjonistów (eserów), których przedstawicieli w czerwcu usunięto z
Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (Wsierossijskij centralnyj
ispołnitielnyj komitiet - WCIK).. WCzK skupiła w swym ręku funkcje policyjno-
śledcze, prokuratorskie, sądownicze i wykonawcze, nie podlegając w istocie
żadnemu nadzorowi. Poczęła też tworzyć własne miejsca odosobnienia i dało to
początek dualizmowi, mającemu przetrwać wiele następnych lat. Rola miejsc
odosobnienia WCzK wzrosła wyraźnie na początku wojny domowej. W znacznej
mierze wynikało to ze stanu sieci więziennictwa NKJu. WCzK nie dysponowała
początkowo odrębnym organem kierującym systemem podległych jej miejsc
odosobnienia.

Latem 1918 r. przywódcy bolszewiccy (Lenin, Trocki, Dzierżyński) wysłali do

lokalnych ogniw partii i CzK liczne telegramy wzywające do stosowania na szeroką
skalę środków mających zapobiec akcjom powstańczym. Nakazywano branie
zakładników spośród przedstawicieli szeroko rozumianych warstw posiadających i
umieszczanie ich w obozach koncentracyjnych. Uważa się, że raz pierwszy
terminem "obóz koncentracyjny" posłużył się Ludowy Komisarz d/s Wojska i
Marynarki Wojennej Lew Trocki, który w rozkazie z dnia 4 czerwca 1918 r.
do.magał się osadzenia w obozach koncentracyjnych Czechów i Słowaków,
od.mawiających złożenia broni. Z kolei w memorandum skierowanym 26 czerwca
do Rady Komi.sarzy Ludowych proponował, by w obozach koncentracyjnych
uwięzić tych byłych oficerów, którzy odmawiali wstąpienia do Armii Czerwonej. 8
sierpnia Trocki polecił osadzenie w obozach koncentracyjnych "agitatorów spod
ciemnej gwiazdy, kontrrewolucyjnych oficerów, sabotażystów, pasożytów,
spekulantów", a dzień później Lenin nakazywał zamknięcie w obozach ludzi
"niepewnych" na terenach ogarniętych powstaniami chłopskimi..

2 września WCzK wydała rozkaz O czerwonym terrorze nakazujący:

aresztować i zamknąć w więzieniach wszystkich znanych mienszewików i
prawicowych eserów, aresztować jako zakładników "przedstawicieli burżuazji,
obszarników, fabrykantów, kupców, kontrrewolucyjnych popów, wszystkich wrogich
wobec władzy radzieckiej oficerów" i zamknąć ich w obozach koncentracyjnych,
"zmuszając tych panów by pracowali pod strażą". W przypadku wszelkiej próby
samoorganizowania się, podejmowania walki czy napadów na straż zatrzymani
zakładnicy mieli być natychmiast rozstrzeliwani. Rozstrzelaniu podlegali także
wszyscy - w tym już wcześniej zatrzymani przez CzK - u których znaleziono broń
lub materiały wybuchowe, którzy uczestniczyli w kontrrewolucyjnych
porozumieniach i powstaniach przeciw władzy radzieckiej oraz byli oficerowie
żandarmerii. Rozkaz ten był tajny i za jego upowszechnianie groziła
odpowiedzialność przed organami WCzK.. 5 września datowany był dekret SNK,

5

tym razem przekazany opinii publicznej, w którym proklamowano, "że nieodzowna
jest ochrona Republiki Radzieckiej przed wrogami klasowymi poprzez izolowanie
ich w obozach koncentracyjnych; że podlegają rozstrzelaniu wszystkie osoby
uczestniczące w organizacjach białogwardyjskich, spiskach i buntach; że
nieodzowne jest opublikowanie nazwisk wszystkich rozstrzelanych wraz z
powodami zastosowania wobec nich tej kary".. W ten sposób zalegalizowano
rzeczywistą działalność WCzK, w tym i obozy koncentracyjne jako miejsce
odosobnienia przeciwników politycznych. Instrukcja dla terenowych CzK,
zatwierdzona ostatecznie przez WCzK 1 grudnia 1918 r., przyznawała komisjom
nadzwyczajnym prawo stosowania tylko aresztów w trybie administracyjnym i
nakładania grzywien, jednakże w punkcie 37 zawierała zapis otwierający
praktycznie nieograniczone możliwości działania, głosząc, że komisje "w pełnych
napięcia chwilach rewolucji w wypadku konieczności przerwania lub powstrzymania
nieprawnych działań nakładają w trybie administracyjnym, ale nie sądowym, kary
grzywny, zesłania, rozstrzelania itp.". Ta zasada znalazła potwierdzenie w
przyjętym w lutym 1919 r. dekrecie WCIK O prawie wydawania wyroków przez
WCzK i trybunały rewolucyjne. Wprawdzie generalnie prawo ferowania wyroków
zastrzegano do kompetencji trybunałów, ale dalej stwierdzano, że "w warunkach
wystąpienia zbrojnego (kontrrewolucyjnego, bandyckiego itp.) komisje
nadzwyczajne zachowują prawo bezpośredniej rozprawy w celu przerwania
przestępstw". Takimi samymi uprawnieniami do "bezpośredniej rozprawy" CzK
dysponowały na obszarach objętych stanem wojennym. Wśród środków
represyjnych pozostających w rękach WCzK wymieniono obozy koncentracyjne. 29
maja 1920 r. WCIK rozszerzył jeszcze wydatniej kompetencje WCzK, ustalając, że
jej terenowe organy uzyskały uprawnienia wojskowych trybunałów rewolucyjnych
"w stosunku do wszystkich przestępstw skierowanych przeciw wojskowemu
bezpieczeństwu republiki (wysadzenia, podpalenia, zdrada, szpiegostwo,
spekulacja majątkiem wojskowym, przestępcze niedbalstwo przy ochronie obiektów
wojskowych)"..

WCzK do przetrzymywania więźniów skorzystała z obozów utworzonych pod

egidą powołanego do życia w kwietniu 1918 r. Centralnego Kolegium ds. Jeńców i
Uciekinierów (Centroplenbież), które dysponowało obozami jenieckimi. Ponieważ
po podpisaniu pokoju brzeskiego niektóre z nich poczęły się opróżniać, kierowano
do nich jeńców z wojny domowej, a od jesieni 1918 r. także więźniów WCzK.
Jednocześnie zaczęto organizować obozy koncentracyjne kierowane bezpośrednio
przez gubernialne CzK. Do połowy 1919 r. utworzono co najmniej po jednym obozie
w każdym z wielkich mias Rosji (w Moskwie było 5), a mimo to nie były one w
stanie pomieścić wszystkich więźniów CzK i konieczne było przesyłanie ludzi do
miejsc odosobnienia podległych NKJu i NKWD. W 1919 r. 50 % więźniów w
miejscach odosobnienia podległych NKJu trafiło tam w wyniku wyroków CzK. W
następnym roku w związku z rozwojem własnej bazy penitencjarnej WCzK odsetek
ten spadł do 30,3 %. W obozach i więzieniach WCzK było wtedy prawdopodobnie
40-60 tys. więźniów. Uważa się, że ok. 44 % skazanych w tymże roku przez CzK

6

miało wyroki obozów pracy przymusowej. W 1921 r. skazani przez CzK stanowili
21,2 % więźniów miejsc odosobnienia podległych NKJu, podczas gdy 31,6 % było
skazanych przez sądy ludowe, 40,2 % przez trybunały rewolucyjne, a 7 % przez
inne organy..

Obozy zlokalizowane w dużych miastach centralnej Rosji nie dawały pełnej

gwarancji zapobieżenia ucieczkom, zwłaszcza więźniów pracujących. Toteż już w
końcu 1918 r. ograniczono tam zatrudnianie więźniów i postanowiono przenieść
więcej obozów koncentracyjnych na północ, głównie w okolice Archangielska. Na
północy więźniowie pracowali przede wszystkim w przemyśle leśnym. Administracja
obozowa nie miała jednak żadnych doświadczeń, ani wypracowanych sposobów
zaopatrzenia więźniów w żywność, odzież i lekarstwa potrzebne do przetrwania.
Brakowało dróg łączących centralne i północne regiony kraju, a komunikacja wodna
miała ograniczony i sezonowy charakter. W konsekwencji niezwykle trudnych
warunków bytu i pracy śmiertelność w obozach północnych była ogromna i sięgała
30 %, tj. 4-krotnie więcej niż w obozach CzK i NKJu w centralnej Rosji. W
cieszącym się zasłużenie najgorszą sławą obozie w Chołgomorach w 1921 r.
spośród 1200 więźniów w okresie od maja do października zmarło 442, z tego 380
od sierpnia do października. W 1920 r. obozy północne WCzK w prowincji
archangielskiej otrzymały nazwę Siewiernyje łagieria osobogo naznaczenija
(SŁON)..

Na początku 1919 r. kierownictwo radzieckie uznało ostatecznie, że NKJu nie

był w stanie zapewnić właściwej realizacji polityki w zakresie tworzenia i
prowadzenia obozów pracy przymusowej. 15 kwietnia i 17 maja 1919 r. WCIK
ogłosił dwa dokumenty odnoszące się do obozów pracy przymusowej. Dekret z 15
kwietnia O obozach prac przymusowych zarządzał tworzenie obozów pracy
przymusowej przy wydziałach administracyjnych (otdieły uprawlenija)
gubernialnych komitetów wykonawczych, składając jednak na barki gubernialnych
CzK początkową organizację i zarząd tych obozów. Dopiero później, na polecenie z
centrum, miało następować przekazywanie ich wydziałom administracyjnym, które
były terenowymi agendami NKWD. W dekrecie przewidywano także uruchamianie
obozów w powiatach (ujezdach) na polecenie NKWD. Uwięzieniu w obozach
podlegały "osoby i kategorie osób, wobec których zapadły decyzje Wydziałów
Administracyjnych Komisji Nadzwyczajnych, Trybunałów Rewolucyjnych, Sądów
Ludowych i innych Organów Radzieckich, którym przyznano takie prawo dekretami
i rozporządzeniami". Wszyscy więźniowie obozów mieli obowiązek pracować
zgodnie z potrzebami instytucji radzieckich. Centralnym organem zarządzającym
wszystkimi obozami prac przymusowych na terytorium Rosyjskiej FSRR miał być
Centralny Zarząd Obozów Prac Przymusowych (Centralnoje uprawlenije łagieriami
prinuditielnych rabot - CUŁPR) przy NKWD. Tenże Zarząd zatwierdzał szefów
obozów wybranych przez gubernialne komitety wykonawcze.. Postanowienie WCIK
O obozach prac przymusowych z 17 maja szczegółowo ustalało tryb i warunki
organizacji obozów, zalecając ich tworzenie zarówno w granicach miast, jak i w

7

pobliskich obiektach, takich jak klasztory, dwory itp. Obozy miały zostać
uruchomione we wszystkich miastach gubernialnych, a pojemność każdego miała
wynosić nie mniej niż 300 więźniów. Praca fizyczna miała być podstawowym
zajęciem więźniów, toteż do obozów mieli być kierowani wyłącznie ludzie zdolni do
takiej pracy. Tylko wyjątkowo, na podstawie decyzji lokalnych wydziałów
administracyjnych, praca fizyczna mogła być zamieniona na umysłową. Zasady
pracy powinny być zgodne z przepisami kodeksu pracy i obejmowały 8-godzinny
dzień roboczy, wynagrodzenie według stawek obowiązujących w danej branży,
zaopatrzenie żywnościowe według norm dla osób zajmujących się pracą fizyczną.
Przewidywano, że przy pełnym składzie praca więźniów pokryje koszty utrzymania
obozów. W tym celu z wynagrodzenia więźniów miała być potrącana określona
część, nie więcej jednak niż 3/4. Próby ucieczek miały być karane wyjątkowo ostro:
za pierwszą groziło 10-krotne zwiększenie wyroku, za powtórną - postawienie
przed trybunałem rewolucyjnym, który mógł skazać delikwenta nawet na
rozstrzelanie. Dokument ten potwierdzał, że to lokalne wydziały administracyjne
miały być władzą dla obozów i im podlegali komendanci obozów. Jednakże
znalazła się w nim formuła mówiąca, iż tymczasowo komendant podlega CzK, co
oznaczało, że komisje nadzwyczajne były nie tylko organizatorami, ale przynajmniej
przejściowo także zwierzchnikami obozów. Dekret z 17 maja centralną instytucję
powołaną do kierowania systemem obozowym nazwał Wydziałem Robót
Przymusowych (Otdieł prinuditielnych rabot - OPR) i ta nazwa się utrwaliła..

Dekrety WCIK z kwietnia i maja 1919 r. wprowadzały zatem nowy czynnik do

systemu obozowego, a mianowicie NKWD działający poprzez OPR. Niemal
równocześnie dekret SNK z 24 maja 1919 r. do NKWD włączył Centroplenbież, co
bez wątpienia wzmacniało potencjał obozowy tego resortu.. Ponieważ jednak
organizatorem i pierwszym, tymczasowym zarządcą obozów były terenowe CzK,
można zatem uznać, że ten właśnie organ władzy radzieckiej w toczącej się
konkurencji dysponował przewagą. Ponadto WCzK nie przekazała pod zarząd OPR
swoich obozów w rejonie Archangielska wchodzących w skład SŁON.

Sprawozdanie NKWD za 1920 r. wymieniało 4 typy obozów: 1) obozy

specjalnego przeznaczenia, w których przetrzymywano cudzoziemców, szczególnie
ważne osoby spośród zakładników oraz więźniów z długimi wyrokami, 2) obozy
koncentracyjne ogólnego typu, 3) obozy dla jeńców wojennych, 4) obozy
rozdzielcze. Najczęściej w dokumentach z tamtego okresu termin "obóz
koncentracyjny" jest synonimem terminu "obóz prac przymusowych", jednakże
niekiedy daje się zauważyć, że posługiwano się pierwszą z tych nazw dla
określenia placówek pozostających w gestii WCzK, a więc takich, w których
przetrzymywano osoby bez wyroku sądowego.. Organizowano też doraźnie
tymczasowe obozy koncentracyjne - nie mieszczące się w tej klasyfikacji - np. w
trakcie tłumienia powstań chłopskich, m. in. w guberni tambowskiej.. W maju 1920
r. OPR został przemianowany na Główny Zarząd Prac Przymusowych (Gławnoje

8

uprawlenije prinuditielnych rabot - GUPR). Oznaczało podniesienie rangi tej
instytucji w strukturze NKWD.

Do końca 1919 r. na terytorium Rosyjskiej FSRR było już 21 obozów i ich

liczba szybko rosła, bowiem dane z początków 1920 r mówiły o 34 obozach, w
których przetrzymywano 8660 więźniów, latem istniało 49 takich placówek, w
listopadzie - 84 obozy z 49736 więźniami, 1 stycznia 1921 r. 107 obozów z 51158
więźniami. 1 września 1921 r. istniało 117 obozów, w których przetrzymywano
60457 więźniów. Spośród nich 44,1 % było skazanych przez CzK, 24,5 % przez
sądy ludowe, 8,7 % przez trybunały rewolucyjne, 11,6 % przez wojskowe trybunały
rewolucyjne. Za przestępstwa kontrrewolucyjne kary odbywało tylko 17 %, co może
wydawać się zaskakujące. 30,3 % stanowili więźniowie skazani na wyroki do 5 lat,
pozostali mieli wyroki mniejsze niż 3 lata. 1 grudnia 1921 r. istniało 120 obozów z
40913 więźniami (prawdopodobnie zmniejszenie liczby więźniów wiązało się z
przekazaniem części z nich do miejsc odosobnienia NKJu), a 1 października 1922
r. 132 obozy, w których przetrzymywano ok. 60 tys. więźniów. Większość więźniów
obozów pracy przymusowej pochodziła ze środowisk chłopskich i robotniczych.
Spośród 17 tys. więźniów objętych statystykami na 1 listopada 1920 r., chłopami
było 39 %, a robotnikami 34 %. 4,5 tys. zostało uwięzionych za działalność
kontrrewolucyjną, 3,5 tys. za przestępstwa kryminalne, 3 tys. za spekulację, 3 tys.
za dezercję z armii, a 2 tys. za nadużycie władzy. Obozy pracy przymusowej były
wypełnione przez osoby skazane przez CzK. Nawet jeszcze w 1921 r., kiedy sądy
ludowe i trybunały rewolucyjne częściowo odzyskały swoją pozycję z początków
1918 r., CzK dostarczyła aż 44 % więźniów obozów..

Powstanie odrębnych systemów penitencjarnych podległych NKJu, NKWD i

WCzK musiało nieuchronnie wywołać konkurencję między nimi i walkę o wpływy.
Nie analizując tu całokształtu tej walki w jej politycznym, ideologicznym i
materialnym wymiarze, należy zwrócić uwagę, iż podstawowe znaczenie miały dwa
czynniki: efektywność ekonomiczna i reedukacyjna systemów penitencjarnych, przy
czym niezależnie od takich czy innych deklaracji władz, pierwszy z nich okazał się
w praktyce rozstrzygający. NKWD (OPR) blisko przy tym współdziałał z WCzK, co
wydaje się oczywiste, zwłaszcza biorąc pod uwagę, że w latach 1919-1922
ludowym komisarzem spraw wewnętrznych i przewod.niczącym WCzK była ta
sama osoba - Feliks Dzierżyński, a wielu innych czekistów pełniło wysokie funkcje
w aparacie NKWD, w tym i w OPR. Rozwojowi podlegała jednak także sieć miejsc
odosobnienia podporządkowana NKJu. Ewoluował przy tym stosunek NKJu do
pracy więźniów. Dekrety WCIK zmieniły w istotny sposób problem wynagradzania
więźniów za pracę. Z 2/3 do 3/4 wzrosła część wynagrodzenia zabierana przez
administrację. WCIK wprowadził nagrody za dobrą pracę. Więzień wyróżniający się
w pracy mógł uzyskać zgodę na zamieszkanie w prywatnej kwaterze poza obozem
i wychodzić tam na noc. Kolejne zmiany wprowadził Statut CKO z 15 listopada
1920 r., który postanawiał, że skazani musieli pracować, lecz mogli wybierać pracę
spośród dostępnej, a administracja powinna brać pod uwagę ich doświadczenie,

9

umiejętności, a także potrzeby regionu. Praca mogła być wykonywana zarówno
wewnątrz obozu, jak i poza nim, jednak administracja obozowa była
odpowiedzialna za stworzenie wówczas warunków uniemożliwiających ucieczkę.
Aż 50 % ucieczek związanych było bowiem z wykonywaniem pracy poza obozem.
Więźniowie mieli pracować tyle samo czasu i przy tej samej zapłacie co ludzie
wolni. Największe zmiany wiązały się z utrzymaniem obozu. Instrukcja z 1918 r.
zakładała, że więźniowie sfinansują zapłatą za pracę własne utrzymanie, co
uczyniłoby miejsca odosobnienia NKJu samowystarczalnymi. Statut z 1920 r.
wprowadził zasadę, że więźniowie będą płacić za swoje utrzymanie "w miarę
możliwości". Oznaczało to odstąpienie od samowystarczalności systemu
penitencjarnego, co jak się zdaje znacząco zaważyło na dalszych posunięciach
rządu w tym zakresie. Wymogi stawiane przez rząd placówkom karnym
pozostawały niezmienne: opłacalność ekonomiczna oraz całkowita reedukacja
więźniów. W ówczesnych warunkach równoczesne realizowanie obu tych zasad
było jednak niemożliwe i CKO NKJu uznał za zadanie priorytetowe reedukację.
Znalazło to nawet wyraz w zmianie nazwy wydziału, który w 1921 r. został
przemianowany na Centralny Wydział Pracy Poprawczej (C1TO). Ten liberalniejszy
stosunek do pracy więźniów wynikał prawdopodobnie nie tylko ze specyficznego
pojmowania zadań systemu penitencjarnego, ale także z kłopotów z organizacją
zatrudnienia. W 1920 r. w miejscach odosobnienia podległych CKO
przetrzymywano 47863 osób (zarówno już skazanych, jak i będących w toku
śledztwa, którzy stanowili 40-50 % ogółu), 1 stycznia 1921 r. było ich 55422.. W
1920 r. NKJu zatrudniał 50 % więźniów, w 1921 r. udało się ten odsetek podnieść i
według niepełnych danych (informacje o pracy więźniów są znane w odniesieniu do
144 spośród 267 miejsc odosobnienia podległych NKJu) pracowało 55 %
więźniów.. W 1921 r. liczba miejsc odosobnienia podległych CITO wzrosła z 262 do
267, a liczba więźniów do 73194 (w listopadzie). Wśród nich nieco ponad 3 %
stanowili przestępcy winni stosowania przemocy, 26 % złodzieje, 5 % spekulanci,
1,2 % kontrrewolucjoniści, ponad 11 % malwersanci i łapówkarze, o pozostałych
wiadomo, że należeli do wielu różnych grup: byli to zarówno ludzie uchylający się
od płacenia podatków, jak i dezerterzy..

Do obozów NKJu podchodził niechętnie. Dysponując lepiej wykwalifikowaną

kadrą w zakresie reedukacji przestępców, NKJu postulował powierzenie mu kontroli
nad wszystkimi miejscami uwięzienia. Powstał tam nawet projekt postanowienia
SNK likwidującego w ogóle obozy robót przymusowych, a wszyscy skazani na karę
pozbawienia wolności mieli być przekazywani do ogólnych i specjalnych ośrodków
odosobnienia podporządkowanych NKJu. Nie była to idea funkcjonująca tylko w
łonie resortu sprawiedliwości, także bowiem komisja przy WCIK, powołana do
przeglądu instytucji RFSRR, w 1922 r. proponowała, aby zobowiązać NKWD do
natychmiastowego przekazania wszystkich obozów koncentracyjnych
komisariatowi sprawiedliwości, który winien je włączyć do ogólnego systemu
penitencjarnego, przeznaczając dla skazanych na najmniejsze wyroki..

10

Swoiste rozdarcie NKJu między oczekiwaną przez rząd ekonomiczna

samowystarczalnością miejsc odosobnienia, a ciągle uznawaną za priorytetowe
zadanie więziennictwa reedukacją więźniów, prowadziło do porażki w konkurencji z
NKWD. GUPR NKWD argumentował w rywalizacji z CKO-CITO, że może
doprowadzić do samodzielności ekonomicznej placówek karnych. CzK wysyłały do
obozów ludzi zdolnych do ciężkiej pracy, co zapewniało tym placówkom wyższą
efektywność gospodarczą, a co za tym idzie obozy te w niewielkim stopniu
potrzebowały wsparcia subsydiami rządowymi. Aparat sądowniczy NKJu nie mógł
na tym polu konkurować z CzK i podległe resortowi sprawiedliwości miejsca
odosobnienia w znacznie większym stopniu musiały korzystać z subwencji
państwowych. Wyższa produktywność obozów WCzK-NKWD w dużym stopniu
przesądziło o wynikach rywalizacji o władztwo nad systemem penitencjarnym.
Kierownictwo GUPR podkreślało zarazem - co zapewne z politycznego punktu
widzenia miało duże znaczenie - że w jego szeregach znajduje się wielu
komunistów i robotników, w przeciwieństwie do personelu NKJu rekrutującego się
w poważnym stopniu ze starych kadr więziennych i sędziowskich..

Tymczasem 28 listopada 1921 r. Rada Komisarzy Ludowych RFSRR przyjęła

postanowienie o wykorzystaniu pracy więźniów w miejscach pozbawienia wolności i
odbywających prace przymusowe bez pozbawienia wolności. Dodatkowo
komplikowało ono sieć zależności i oddziaływanie różnych czynników
administracyjnych na system penitencjarny. Dawało bowiem Ludowemu
Komisariatowi Pracy i terenowym Wydziałom Pracy prawo regulowania przepływu
do poszczególnych instytucji i organizacji gospodarczych osób odbywających
roboty przymusowe zarówno bez pozbawienia wolności, jak i w miejscach
odosobnienia. Wszelkie zapotrzebowania instytucji państwowych i społecznych na
siłę roboczą miały być odtąd kierowane do NKT i jego terenowych agend, które po
sprawdzeniu rzeczywistych potrzeb danej instytucji kierowały te zapotrzebowania
do NKJu i NKWD..

Decyzje i akty prawne z końca 1921 r. zdają się wskazywać na chwiejność

władz w zakresie zasad kształtowania systemu penitencjarnego, co zapewne
odzwierciedlało ścieranie się różnych opcji, z których żadna dotąd nie potrafiła
zapewnić sobie rozstrzygającej przewagi.

2.2. Dwa systemy miejsc odosobnienia

Praca więźniów miała coraz większe znaczenie dla utrzymania miejsc

uwięzienia, których sytuacja materialna była fatalna. W wielu placówkach CITO w
1922 r. więźniowie głodowali: 27 % z nich otrzymywało racje dzienne o wartości
energetycznej poniżej 1000 kalorii, 34 % na poziomie 1000-1500 kalorii, a tylko
8,1 % powyżej 2000 kalorii. Podobna sytuacja była w obozach GUPR. Tymczasem
od sierpnia 1922 r. zaprzestano subsydiowania z budżetu centralnego niemal

11

wszystkich miejsc uwięzienia (z wyjątkiem piętnastu placówek - największych
więzień izolacyjnych o znaczeniu ogólnopaństwowym, "domów pracy" dla
niepełnoletnich i więzień dla więźniów politycznych). Odtąd były one finansowane z
dochodów własnych i budżetów lokalnych. Środków tych nie starczało niekiedy
nawet na wynagrodzenia dla personelu i miały miejsce wypadki podejmowania
przez gubernialne komitety wykonawcze decyzji o nieprzyjmowaniu do placówek
penitencjarnych więźniów spoza danej guberni.. Trudna sytuacja ekonomiczna
zmuszało kierownictwa miejsc odosobnienia do zwiększenia intensywności
wykorzystywania siły roboczej uwięzionych: w placówkach GUPR pracowało 70-
75 % więźniów, a w placówkach CITO 35-45 %. Te ostatnie borykały się nie tylko z
brakiem odpowiedniego wyposażenia, środków obrotowych i kanałów zbytu, ale
trudno im było organizować odpowiednią ochronę więźniów w trakcie transportu i w
pracy. Tylko latem 1922 r. z placówek CITO zbiegł co dziesiąty więzień - w
większości podczas wykonywania pracy na zewnątrz miejsca odosobnienia. GUPR
radził sobie pod tym względem lepiej, co zapewne wiązało się z jego resortową
przynależnością i ścisłą współpracą z CzK, a potem GPU. Dla efektywności
ekonomicznej obozów GUPR nie małe znaczenie miał zapewne fakt, że na mocy
uchwały WCIK z 12 grudnia 1921 r. więźniów niezdolnych do pracy przeniesiono z
tych obozów na zesłanie..

Rok 1922 przyniósł poważne zmiany w radzieckim systemie penitencjarnym i

represyjnym, co wiązało się z przekształceniami instytucjonalnymi rozstrzygającymi
międzyresortową konkurencję o kontrolę nad więziennictwem, jak i z dokonaną
wówczas kodyfikacją prawa karnego. Już na samym początku roku nastąpiła
likwidacja WCzK. Na podstawie uchwały IX Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad z 28
grudnia 1921 r., 6 lutego 1922 r. WCIK zlikwidował WCzK, a na jej miejsce powołał
do życia Państwowy Zarząd Polityczny (Gosudarstwiennoje politiczeskoje
uprawlenije - GPU) przy NKWD RSFSR. Struktura GPU nie różniła się w istotny
sposób od dawnej WCzK, zachowano ciągłość działania poszczególnych ogniw.
Jednakże ważne było podporządkowanie Zarządu Ludowemu Komisariatowi Spraw
Wewnętrznych RFSRR, a nie jak poprzednio Radzie Komisarzy Ludowych.
Jednakże w związku z powołaniem do życia 30 grudnia 1922 r. Związku
Socjalistycznych Republik Radzieckich na bazie GPU stworzono Zjednoczony
Państwowy Zarząd Polityczny (Obiedinienoje gosudarstwiennoje politiczeskoje
uprawlenije - OGPU), który usytuowano już przy Radzie Komisarzy Ludowych
ZSRR. OGPU kierowało działalnością republikańskich i lokalnych GPU.

9 lutego 1922 r., a zatem w trzy dni po rozwiązaniu WCzK, WCIK podjął

decyzję o przeniesieniu miejsc odosobnienia podległych dotąd NKWD pod zarząd
NKJu, a ściślej CITO. Operacja miała się zakończyć do 1 lipca tegoż roku. Decyzja
ta dotyczyła nie tylko miejsc odosobnienia kierowanych przez GUPR, ale także
tych, które poprzednio podlegały WCzK, a więc przejęte zostały przez GPU (w
gestii GPU miało pozostać tylko jedno więzienie w Moskwie i jedno w
Piotrogrodzie). Postanowienie WCIK spotkało się z tak silnym oporem NKWD, a

12

pozycja tego resortu była tak znacząca, iż do wykonania decyzji nie doszło, a
ostateczne rozwiązanie było całkowicie odmienne. Już dekret WCIK i SNK z 24
maja 1922 r. O NKWD RSFSR ignorował wcześniejszą decyzję WCIK, bowiem w
art. 28 wskazywał na GUPR jako składnik struktury NKWD i następująco określał
jego zadania: "a) budowa i utrzymywanie obozów prac przymusowych i innych
miejsc odbywania prac przymusowych, b) rejestr osób skazanych na prace
przymusowe bez pozbawienia wolności, c) tworzenie zespołów roboczych z osób
skazanych na prace przymusowe, d) rozdzielanie do pracy zgodnie z planami i
zadaniami Ludowego Komisariatu Pracy osób podlegających odbywaniu prac
przymusowych i nadzór nad wypełnianiem przez nich prac, e) budowa i
wyposażanie warsztatów przy obozach rolnych i innych prac".. Przewidywano
zatem dalsze istnienie GUPR i kierowanie przezeń obozami pracy przymusowej jak
dotychczas.

25 lipca 1922 r. SNK postanowił, że wszystkie miejsca odosobnienia

podlegające NKJu zostaną przejęte przez NKWD. Na podstawcie wspólnej uchwały
NKJu i NKWD z 12 października 1922 r. CITO NKJu przekształcono w Zarząd
Główny Miejsc Uwięzienia (Gławnoje uprawlenije miestami zakluczenija - GUMZ)
NKWD a jego organami terenowymi zostały zarządy miejsc uwięzienia przy
gubernialnych organach NKWD. O ile strukturalne zwycięstwo odniósł NKWD, to w
sensie kadrowym było inaczej. Główną rolę w kierownictwie GUMZ odgrywali ludzie
pochodzący z aparatu byłego CITO, podczas gdy kadry byłego GUPR musiały
zadowolić się podrzędniejszymi stanowiskami. Ponieważ to nie NKJu przejęło
system NKWD, lecz odwrotnie, przeto GPU pozostające w ramach struktury tego
samego resortu zachowało swój stan posiadania.

1 czerwca 1922 r. wszedł w życie Kodeks Karny RFSRR, stanowiący

pierwszą kodyfikację radzieckiego prawa karnego, a przede wszystkim ustalający
zakres przestępstw politycznych i wymiar odpowiedzialności karnej za nie.
Określone one zostały w rozdziale o przestępstwach przeciw państwu. Za
przestępstwo kontrrewolucyjne uznano wszelką działalność nastawioną na
obalenie władzy rad i rządu robotniczo-chłopskiego, a także działania wspierające
burżuazję międzynarodową w jej walce przeciw państwu radzieckiemu (art. 57). W
kolejnych artykułach (58-67) wskazane były następujące czyny przestępcze:
organizacja kontrrewolucyjnych powstań zbrojnych lub wtargnięcia oddziałów
zbrojnych na terytorium radzieckie, próba przejęcia władzy w centrum lub w terenie,
próba oderwania siłą części terytorium państwa lub zerwania zawartych przez nie
układów, zmowa z obcymi państwami lub ich przedstawicielami w celu skłonienia
ich do ingerencji w wewnętrzne sprawy republiki radzieckiej, wypowiedzenia jej
wojny lub zorganizowania ekspedycji wojennej na jej terytorium, udział w aktach
terrorystycznych, niszczenie w celach kontrrewolucyjnych dróg i środków
komunikacji, magazynów, instalacji wodnych, szpiegostwo, aktywna walka z klasą
robotniczą i ruchem rewolucyjnym. Wszystkie te czyny zagrożone były karą śmierci
i konfiskatą całego mienia. Tylko wyjątkowo, w wypadku zaistnienia okoliczności

13

łagodzących, sąd mógł orzec karę pozbawienia wolności na nie mniej niż 5 lat przy
zastosowaniu najsurowszego reżimu jej odbywania, a jeśli stwierdzono, że
podsądny popełnił dany czyn nie będąc świadomym jego celów, to kara nie mogła
być niższa niż 3 lata pozbawienia wolności. Pozbawienie wolności (najczęściej na
nie mniej niż 3 lata) groziło za przestępstwa polegające na: ukrywaniu bądź
wspomaganiu działań ściganych z art. 57-67. W art. 69 kodeks przewidywał
pozbawienie wolności na nie mniej niż 3 lata (a w warunkach wojennych -
rozstrzelanie) za propagandę i agitację na rzecz obalenia władzy radzieckiej, za
nawoływanie do aktywnego i biernego oporu wobec rządu czy też do masowego
niewypełnienia obowiązków wojskowych lub podatkowych wobec państwa.
Następne artykuły obejmowały propagandę i agitację na rzecz pomocy
międzynarodowej burżuazji zwalczającej władzę radziecką, wydawanie,
przetrzymywanie i rozpowszechnianie literatury kontrrewolucyjnej,
rozpowszechnianie plotek w celach kontrrewolucyjnych. Za samowolny powrót w
granice RFSRR osoby wydalonej groziła jej kara śmierci (art. 71).. 10 lipca 1923 r.
CIK ZSRR dokonał zmiany brzmienia art. 57, w rezultacie której za
kontrrewolucyjne uznano wszelkie działanie nastawione już nie tylko na obalenie,
ale także na poderwanie lub osłabienie władzy radzieckiej, co znacznie rozszerzało
zakres stosowania tego przepisu, pozwalając zarazem na jeszcze swobodniejszą
niż dotąd jego interpretację..

Kodeks karny z 1922 r. wprowadzał - a późniejsze kodyfikacje ideę tę

rozwinęły - odpowiedzialność zarówno za dokonane już przestępstwo, jak i za
przygotowanie do przestępstwa czy tylko zamysł popełnienia czynu przestępczego.
To znakomicie ułatwiało pracę organom ścigania i wymiaru sprawiedliwości w tych
wypadkach, gdy do przestępstwa w istocie nie doszło. Także instytucji
współuczestnictwa nadano tak rozciągliwe granice, że zatracona została niezbędna
w normalnym systemie prawnym więź przyczynowa między działaniami każdego z
uczestników a czynem określanym jako przestępstwo. Najszerszym zakresem
stosowania wyróżniał się artykuł o antyradzieckiej agitacji i propagandzie, pod który
podpadały nie tylko krytyczne wypowiedzi pod adresem władzy radzieckiej i
oddzielnych jej przedstawicieli, ale także polityczne anegdoty i dowcipy, opowieści
o wydarzeniach za granicą, wspomnienia o czasach przedrewolucyjnych, wyrazy
niezadowolenia z cen w sklepach, skargi na trudności bytowe itp..

16 października 1924 r. przyjęty został Isprawitielno-trudowoj kodieks

RFSRR. Postanawiał on, że wszystkie miejsca odosobnienia tworzą "jeden system
instytucji pracy poprawczej z rozmaitymi rodzajami reżimu". Każda z tworzących go
instytucji powinna dążyć do pokrycia przez pracę więźniów wydatków na ich
utrzymanie, jednak "bez tracenia z pola widzenia celów reedukacyjnych".. Kodeks
potwierdzał podporządkowanie GUMZ wszystkich miejsc odosobnienia, w których
przetrzymywani byli więźniowie na podstawie wyroków sądowych. Terenowe
agendy GUMZ nosiły nazwę inspekcji (w republikach autonomicznych - głównych
inspekcji lub zarządów), a ich szefowie - inspektorów (głównych inspektorów).

14

Inspekcje działały przy wydziałach administracyjnych odpowiednich komitetów
wykonawczych.

Kodeks wprowadzał następującą klasyfikację miejsc odosobnienia:
a) placówki o charakterze poprawczym
- domy odosobnienia, do których kierowano wszystkich pozostających w toku

śledztwa, skazanych na pozbawienie wolności do czasu uprawomocnienia się
wyroków, skazanych na pozbawienie wolności do 6 miesięcy

- domy prac poprawczych, do których kierowani mieli być skazani na

pozbawienie wolności powyżej 6 miesięcy,

- rolnicze, rzemieślnicze i przemysłowe kolonie robocze, w których

umieszczano skazanych na pozbawienie wolności bez zaostrzonej izolacji na okres
nie dłuższy niż 5 lat (lub jeśli do końca wyroku pozostawało im mniej niż 5 lat), jeśli
w wyroku stwierdzono, że należąc do mas pracujących brali oni udział w
przestępstwie nieświadomie z powodu trudnych warunków materialnych i nie
stwarzali niebezpieczeństwa ucieczki,

- izolatory specjalnego przeznaczenia, w których umieszczano skazanych na

pozbawienie wolności z zaostrzoną izolacją, nie należących do mas pracujących,
popełniających przestępstwa w wyniku zwyczajów lub interesów klasowych, a także
osoby należące do klas pracujących, ale stwarzające szczególne zagrożenie dla
republiki,

- przejściowe domy prac poprawczych, przeznaczone dla osób, które w

wyniku reedukacji uznane zostaną za zdatne do życia w warunkach
półwolnościowych,

b) placówki medyczno-pedagogiczne
- domy pracy dla przestępców niepełnoletnich w wieku 14-16 lat, skazanych

wyrokiem sądu na pozbawienie wolności,

- domy pracy dla przestępców pochodzenia robotniczo-chłopskiego w wieku

16-20 lat,

c) placówki o charakterze medycznym, tj. kolonie dla psychicznie

niezrównoważonych, gruźlików i innych chorych więźniów, szpitale, placówki
obserwacji psychiatrycznych.

Praca była obowiązkowa dla wszystkich więźniów uznanych za zdolnych do

jej wykonywania, przy czym w zakresie ochrony pracy, prawa do wypoczynku i
czasu pracy obowiązywały odpowiednie postanowienia kodeksu pracy.

Zasady prawodawstwa karnego ZSRR i republik związkowych, przyjęte

postanowieniem Centralnego Komitetu Wykonawczego (Centralnyj ispołnitielnyj
komitiet - CIK) z 31 października 1924 r. w art. 22 wprowadzały odpowiedzialność
karną nie tylko osób popełniających czyny przestępcze, ale także uznanych za
"społecznie niebezpieczne" z racji związków ze środowiskiem przestępczym, nawet

15

wówczas, gdy w toku postępowania sądowego zostały uniewinnione z zarzutów
popełnienia przestępstwa..

Ani kodeks karny z 1922 r., ani Isprawitielno-trudowoj kodeks z 1924 r. nie

przewidywały istnienia obozów koncentracyjnych czy też obozów pracy
przymusowej. Na XI Zjeździe Rad GUMZ zapewniał, że obozy koncentracyjne
zostały w 1923 r. zlikwidowane bądź przekształcone w miejsca odosobnienia
ogólnego typu. W rzeczywistości informacja ta dotyczyła tylko systemu miejsc
odosobnienia podległego GUMZ, natomiast w ZSRR istniał podówczas jeszcze
drugi system związany z GPU-OGPU..

Po utworzeniu GPU, a potem OGPU, w jego strukturze pozostał

odziedziczony po WCzK, a następnie rozbudowany, system obejmujący więzienia i
obozy koncentracyjne, który w istocie w swej działalności nie podlegał ogólnemu
prawodawstwu. W 1923 r. liczba więźniów przebywających w miejscach
odosobnienia zarządzanych przez OGPU była stosunkowo niewielka i nie
przekraczała 7 tys. Do końca lat dwudziestych, do miejsc odosobnienia podległych
OGPU trafiali przestępcy polityczni i szczególnie niebezpieczni kryminaliści..
Początkowo GPU nie uzyskał prawa stosowania kar w trybie pozasądowym.
Jednakże już 10 sierpnia 1922 r. WCIK przyjął dekret O zesłaniu administracyjnym,
przyznający Komisji Specjalnej przy NKWD RSFSR. prawo stosowania zesłania na
okres do 3 lat "w celu izolacji osób uczestniczących w wystąpieniach
kontrrewolucyjnych". 16 października 1922 r. WCIK przyjął nowy dekret O walce z
bandytyzmem, w którym GPU nadano prawo: 1) stosowania pozasądowych
środków karnych do rozstrzelania włącznie wobec bandytów schwytanych na
gorącym uczynku oraz 2) umieszczania na 3 lata w obozach pracy przymusowej
osób uznanych za społecznie niebezpieczne, w tym członków antyradzieckich partii
politycznych..

15 listopada 1923 r. ustalona została struktura i zakres obowiązków OGPU.

28 marca 1924 r. CIK zatwierdził ustawę O prawach OGPU w zakresie
administracyjnych wysyłek, zesłań i uwięzienia w obozie koncentracyjnym. Zawarte
w niej postanowienia wprowadzane były w życie "w celu walki z przestępczą
działalnością osób uznanych za społecznie niebezpieczne". OGPU uzyskał prawo
zsyłania ich, zamykania w obozach koncentracyjnych i wydalania poza granice
ZSRR na nie więcej niż trzy lata. Podejmowanie decyzji o tych karach zostało
scedowane na Kolegium Specjalne (Osoboje sowieszczanije - OSO) przy OGPU w
składzie trzech członków Kolegium OGPU z obowiązkowym udziałem nadzoru
prokuratorskiego. W republikach związkowych odpowiednie uprawnienia uzyskały
OSO w składzie członków kolegium republikańskiego GPU pod przewodnictwem
Pełnomocnego Przedstawiciela OGPU w danej republice. Do wyłącznej
kompetencji OSO przy OGPU zastrzeżono orzekanie w odniesieniu do osób: a)
oskarżanych o działalność kontrrewolucyjną, szpiegostwo i inne rodzaje
przestępstw przeciwko państwu wymienione w art. 57-73 kodeksy karnego, b)
podejrzewanych o uprawianie kontrabandy, fałszowanie pieniędzy i papierów

16

państwowych przy braku dostatecznych dowodów do wytoczenia im procesu
sądowego, c) spekulujących złotymi monetami, obcymi walutami, drogocennymi
metalami i związanych z działalnością zagranicznych organizacji nie mających
charakteru handlowego. Tylko OSO przy OGPU dysponowało prawem osadzania w
obozie koncentracyjnym bądź deportacji poza granice ZSRR. Republikańskie OSO
mogły wprawdzie przyjmować postanowienia również tego rodzaju, ale wymagały
one zatwierdzenia przez OSO przy OGPU, które miało pełną swobodę decyzji w
każdej takiej sprawie..

13 października 1923 r. SNK podjął uchwałę o likwidacji SŁON. Był to jednak

zabieg formalny, bowiem natychmiast utworzono Sołowiecki Obóz Robót
Przymusowych Specjalnego Przeznaczenia OGPU. Obóz na Wyspach
Sołowieckich był podporządkowany Wydziałowi Specjalnemu OGPU. Liczba
przetrzymywanych w nim więźniów wynosiła w końcu 1923 r. 2557 osób, a w
pierwszym kwartale roku następnego - 3531 osób. Rychło nastąpiła ekspansja
terytorialna obozu sołowieckiego, którego oddziały powstały w nadbrzeżnych
rejonach Karelii, na północnym Uralu i na Półwyspie Kolskim. 1 października 1927
r. w przetrzy.mywano tam już 12896 osób, a w końcu 1928 r. - 22176. Liczba
więźniów we wszystkich obozach OGPU sięgnęła wówczas 30 tys. Niejednolita
było natomiast podległość więzień OGPU (tzw. politizolatorów) i dopiero 14 maja
1925 r. wszystkie one zostały podporządkowane Wydziałowi Więziennictwa
OGPU..

Wzrastała też liczba więźniów w miejscach odosobnienia podległych GUMZ

poszcze.gólnych republik. W systemie GUMZ NKWD RSFSR (bez republik
autonomicznych) w październiku 1924 r. pozostawało 77784 więźniów, w
październiku 1925 r. - 92947, w lipcu 1926 r. - 122665. W miejscach odosobnienia
podległych NKWD innych republik i OGPU było 76 tys. więźniów, czyli populacja
więźniów wynosiła w sumie blisko 200 tys., a w 1928 r. osiągnęła 270 tys. GUMZ w
latach 1924-1926 spowodował przyrost liczby pracujących więźniów średnio o 4 %
rocznie, ale ogólna liczba więźniów wrastała nieporównanie szybciej, wskutek
czego odsetek pracujących wśród ogólnej liczby więźniów spadał.. W warunkach
NEP nie udało się sprawić, aby miejsca uwięzienia stały się opłacalne. Nie było to
możliwe bez wykorzystania więźniów na masową skalę do robót nie wymagających
kwalifikacji, a tego nie zdołano osiągnąć mimo kilku inicjatyw GUMZ w tym
zakresie. Jeszcze w pier.wszym planie pięcioletnim nie uwzględniano produkcji
wytwarzanej przez więźniów. Co więcej - w tym właśnie czasie władze zmierzały
raczej do zmniejszenia liczby więźniów, by zredukować koszty systemu
penitencjarnego. Ogłoszona jesienią 1927 r. amnestia spowodowała, że od połowy
listopada 1927 r. do 1 października 1928 r. zwolniono prawie 57 tys. więźniów czyli
niemal połowę stanu z lata 1927 r. Jednakże wbrew oczekiwaniom nie nastąpiło
trwałe obniżenie liczby więźniów. Już 1 października 1928 r. w placówkach GUMZ
NKWD RSFSR przebywało ich 111962, a więc więcej niż latem 1927 r., w styczniu
1929 r. było ich 118179, a rok późnij aż 179000.. Bardzo szybki wzrost liczby

17

więźniów następujący w warunkach ogromnych trudności finansowych wywołanych
intensywną industrializacją kraju dyktował władzom gorączkowe poszukiwanie
środków, których zastosowanie przyniosłoby zasadniczą zmianę efektów
ekonomicznych systemu penitencjarnego. Legło to u podstaw decyzji podjętych w
1929 r., które miały strategiczne znaczenie dla kształtu systemu represyjnego w
ZSRR przez długie dziesięciolecia.

Aby obniżyć koszty działania miejsc odosobnienia rząd dążył do zmniejszenia

populacji GUMZ także przez skazywanie większej liczby przestępców na pracę
przymusową bez pozbawienia wolności. Liczba takich wyroków robót
przymusowych bez pozbawienia wolności wzrastała wprawdzie już w pierwszej
połowie lat 20. średnio o ok. 5 % rocznie, jednakże liczba więźniów kryminalnych o
rosła o 15 %. Oznaczało to, że proporcja między więźniami i skazanymi na prace
przymusowe bez pozbawienia wolności pogarszała się: w 1922 r. ci ostatni
stanowili 38 % skazanych w 1922 r., zaś w 1926 r. już tylko 13,9 %. 26 marca 1928
r. CIK i SNK przyjęły dekret O polityce karnej i położeniu miejsc odosobnienia,
którego istotnym przesłaniem było obniżenie wydatków na więziennictwo poprzez
zmniejszenie liczby więźniów. Dekret z 26 marca 1928 r. nakazywał surowo karać
"wrogów klasowych, zawodowych kryminalistów i recydywistów (bandytów,
podpalaczy, koniokradów, malwersantów, łapówkarzy i złodziei)", ale wyroki
krótkoterminowego pozbawienia wolności miały zostać zastąpione przez "inne
środki obrony społecznej", takie jak praca przymusowa bez pozbawienia wolności,
degradacja, zwolnienie z pracy, nagana, częściowa konfiskata majątku. NKJu
wysłał w teren liczne dyrektywy dla lokalnych sądów, by zwiększyć odsetek
wyroków skazujących na pracę przymusową bez pozbawienia wolności. W efekcie
udział skazanych na roboty przymusowe w stosunku do całkowitej liczby skazanych
przez sądy ludowe gwałtownie wzrósł. Nacisk na sędziów był tak silny, że w 1930 r.
20 % wszystkich zabójców, 31 % gwałcicieli, 46,2 % sprawców grabieży i 69,7 %
złodziei skazano na roboty przymusowe bez pozbawienia wolności..

Skazani na pracę przymusową bez pozbawienia wolności w latach 1928-1929.

Okres

Liczba skazanych ogółem

W tym:
wyroki
bez pozbawienia wolności

odsetek

1 poł. 1928 466000

71335

15,3

2 poł. 1928 489552

137564

28,1

1 poł. 1929 578136

283866

49,1

2 poł. 1929 666426

344542

51,7

18

Źródło: M. Jakobson, Origins of the GULAG. The Soviet Prison Camp System

1917-1934, Lexington 1993, s.84.

W warunkach zaistniałych w końcu lat 20. GUMZ usiłował zwiększyć

produktywność swoich więźniów, nastawiając się na kierowanie ich tam, gdzie
trudno było zwerbować pracowników wolnonajemnych, zwłaszcza zaś do
gospodarki leśnej. W 1927 r. pracowało 40 % więźniów, w 1929 r. już 65-70 %.
Równocześnie jednak w 1929 r. zmniejszyły się rządowe subsydia dla
więziennictwa.. W takich okolicznościach skuteczna okazała się kampania
prowadzona przeciwko NKWD przez kierownictwo NKJu, które w walce o ponowne
podporządkowanie sobie systemu penitencjarnego nie cofnęło się nawet przed
oskarżeniem szefów GUMZ NKWD RFSRR o popieranie potępionego właśnie za
prawicowość Bucharina. 15 grudnia 1930 r. wspólnym postanowieniem CIK i SNK
republikańskie NKWD zostały zlikwidowane, a miejsca uwięzienia podległe GUMZ
przekazano republikańskim organom NKJu..

Sukces NKJu miał się jednak okazać nietrwały. W toku realizacji pierwszego

planu pięcioletniego miejsca odosobnienia podlegle NKJu nie osiągały
postawionych przed nimi celów, podczas gdy liczba obiektów podległych OGPU
rosła, stwarzając wrażenie, że instytucja ta lepiej sobie radziła z problemami
systemu penitencjarnego.

3. OKRES PRZEJŚCIOWY 1929-1934

3.1. Zasadnicze decyzje

Początek nowemu etapowi rozwoju systemu represyjnego w ZSRR dały

decyzje Biura Politycznego KC WKP (b) z wiosny 1929 r. 13 maja 1929 r. Biuro
przyjęło pierwszą - rzec można kierunkową - uchwałę dotyczącą wykorzystania
pracy aresztantów, w której postanowiło "przejść na system masowego
wykorzystania odpłatnej pracy aresztantów kryminalnych, mających wyrok nie
mniejszy niż 3 lata" i powołało komisję do opracowania szczegółów tego systemu.
Już 23 maja Biuro przyjęło propozycje tej komisji i zadecydowało o utworzeniu
obozu koncentracyjnego w rejonie Uchty.. 6 czerwca 1929 r. Rada Komisarzy
Ludowych ZSRR przyjęła postanowienie o przekazaniu OGPU środków na
organizację i utrzymanie obozu koncentracyjnego w rejonie Uchty. W punkcie
pierwszym tego dokumentu zapisano: "Powierzyć OGPU zorganizowanie obozu
koncentracyjnego w rejonie Ołonca-Uchty w celu izolacji szczególnie społecznie
niebezpiecznych elementów (złodziei recydywistów, zbrodniarzy, koniokradów itp.)".

19

W drugim punkcie określano cel działania tego obozu: "Początkową pojemność
wskazanych obozów ustala się na 10000 osób ze stopniowym doprowadzeniem jej
do 50000 osób, z wykorzystaniem tego kontyngentu do eksploatacji bogactw
naturalnych północnych okrain i kolonizacji tego kraju".. 27 czerwca zapadło
kolejne postanowienie Biura Politycznego, które m. in. zatwierdziło przedłożenie
wspomnianej komisji w sprawie przekazania do obozów OGPU skazanych na kary
pozbawienia wolności powyżej 3 lat i o organizacji nowych obozów. To samo
postanowienie wprowadzało nazwę poprawczych obozów pracy (isprawitielno-
trudowyje łagieria - ITŁ) zamiast obozów koncentracyjnych.. Postanowienie Biura
Politycznego, które stało się dyrektywą dla organów państwa, ustalało, że w
zasadzie wszyscy skazani przez organy sądowe ZSRR i poszczególnych republik
związkowych na pozbawienie wolności na okres 3 lat i dłuższy, zostaną
przeniesieni i w przyszłości będą kierowani do obozów OGPU i tylko w wyjątkowym
wypadku, wobec oczywistej nieprzydatności skazanego do pracy fizycznej, bądź
wobec wystąpienia okoliczności łagodzących mogła być wobec niego orzeczone
inna forma pozbawienia wolności. Aby przyjąć tych skazańców, zobowiązano
OGPU do rozbudowania istniejących oraz stworzenia nowych obozów w okolicach
Uchty i w innych oddalonych rejonach kraju "w celu kolonizacji tych rejonów i
eksploatacji ich bogactw przyrodniczych". Dokument przewidywał, że w celu owej
kolonizacji: a) na wolne osiedlenie w tych rejonach przedterminowo zwalniani będą
więźniowie wyróżniający się swoją postawą i osiągnięciami w pracy; b) osiedlani
będą w tych rejonach więźniowie, którzy odbędą już karę pozbawienia wolności, ale
w wyroku sądowym będą pozbawieni prawa swobodnego wyboru miejsca
zamieszkania; c) osiedlani będą więźniowie, którzy po odbyciu wyroku zechcą
dobrowolnie pozostać w tych rejonach. Wszyscy pozostali więźniowie, nie
podlegający przekazaniu do obozów OGPU, nadal znajdowali się w gestii
republikańskich NKWD, na które nałożono obowiązek dokonania przeglądu sieci
miejsc odosobnienia i uporządkowania jej wedle zasad terytorialnych i typu
placówek (miejsca pozbawienia wolności dla skazanych na wyroki mniejsze niż 3
lata, więzienia śledcze, więzienia tranzytowe). Ustalono przy tym, że skazani na
wyroki pozbawienia wolności od 1 roku do 3 lat powinni być zatrudnieni w
specjalnych koloniach rolniczych i przemysłowych..

W ślad za tymi decyzjami Biura Politycznego nastąpiły odpowiednie decyzje

organów państwowych. 11 lipca 1929 r. SNK przyjął postanowienie O
wykorzystaniu pracy więźniów karnych, które niemal dosłownie powtarzało
zatwierdzone przez kierownictwo partii wspomniane wyżej przedłożenie komisji.
SNK w tekście swego postanowienia posługiwał się już - zgodnie z uchwałą Biura
Politycznego z 27 czerwca - terminem poprawcze obozy pracy OGPU.. Aby
uprawomocnić te decyzje CIK i SNK swoim postanowieniem z 6 listopada 1929 r.
wprowadziły zmiany do Podstawowych zasad prawodawstwa karnego Związku
SRR i republik związkowych przyjętych w 1924 r. W zmodyfikowanym dokumencie
przewidywano pozbawienie wolności w poprawczych obozach pracy w oddalonych
miejscowościach ZSRR na okres od 3 do 10 lat.. 7 grudnia 1929 r. SNK podjął

20

postanowienie O finansowaniu obozów OGPU, zgodnie z którym od 1 października
1929 r. obozy sołowiecki, wiszerski i obozy północne (rejon Uchty) o łącznej
pojemności 90 tys., więźniów przechodziły na samofinansowanie.. Zatem na
więźniów przerzucono całą pracę związaną z ich utrzymaniem, sami swoją pracą
musieli zabezpieczyć swoje istnieniem i utrzymanie obozowego gospodarstwa.

Na podstawie zmian wprowadzonych do prawodawstwa radzieckiego jesienią

1929 r. 7 kwietnia 1930 r. SNK przyjął Rozporządzenie o poprawczych obozach
pracy.. Dokument ów stwierdzał, iż obozy te mają za zadanie "ochronę
społeczeństwa przed szczególnie niebezpiecznymi społecznie przestępcami
poprzez ich izolację połączoną z społecznie użyteczna pracą i przysposobienie tych
przestępców do warunków współżycia ludzi pracy". Do poprawczych obozów pracy
mogli być kierowani wyłącznie ludzie skazani: a) wyrokami sądów na pozbawienie
wolności na okres nie krótszy niż 3 lata lub b) postanowieniami OGPU. Ten ostatni
zapis dość istotnie rozszerzał wcześniejsze postanowienia, bowiem wymóg
skazania na co najmniej 3 lata pozbawienia wolności stosował tylko do więźniów
skazanych sądownie, nie wiązał go natomiast z decyzjami organów orzekających
OGPU. Omawiane rozporządzenie określało strukturę obozów, zasady kierowania
nimi, postępowanie z więźniami, warunki pracy, opieki medycznej, zasady nadzoru
prokuratorskiego i inne kwestie związane z funkcjonowaniem obozów. M. in.
wprowadzano następującą klasyfikację więźniów: kategoria pierwsza - więźniowie
pochodzący z warstw pracujących, dysponujący przed skazaniem pełnią praw
wyborczych, osądzeni po raz pierwszy na nie więcej niż 5 lat pozbawienia wolności
i za przestępstwo inne niż kontrrewolucyjne; kategoria druga - tacy sami więźniowie
jak w kategorii pierwszej, ale skazani na więcej niż 5 lat pozbawienia wolności;
kategoria trzecia - "elementy i osoby niepracujące" oraz skazani za przestępstwa
kontrrewolucyjne. Rozróżnienie to miało istotne znaczenie z uwagi na stosowanie w
obozach trzech różnych reżimów: wstępnego, złagodzonego i ulgowego.
Więźniowie objęci pierwszym z nich zatrudnieni byli przy pracach ogólnych,
mieszkali w granicach obozu w specjalnych pomieszczeniach, których nie mogli
opuszczać bez zezwolenia, a do pracy kierowani byli wedle spisów. Reżim
złagodzony przewidywał, że więźniowie byli zatrudnieni w różnych
przedsiębiorstwach i instytucjach i mieszkali w pomieszczeniach z nimi związanych,
dysponowali książeczkami pracy i mogli uzyskiwać nagrody. Więźniowie objęci
reżimem ulgowym mogli być zatrudniani na stanowiskach administracyjnych i
urzędniczych (z wyjątkiem pochodzących z warstw niepracujących skazanych za
przestępstwa kontrrewolucyjne), mogli też wychodzić poza granice obozu. Wszyscy
więźniowie rozpoczynali pobyt w obozie od reżimu wstępnego, jednak czas jaki byli
nim objęci zależał od kategorii więźnia. Dla kategorii pierwszej wynosił co najmniej
pół roku, dla kategorii drugiej co najmniej rok, zaś dla kategorii trzeciej co najmniej
2 lata.

Dla centralnego zarządzania poprawczymi obozami pracy w kwietniu 1930 r.

w OGPU utworzony został Zarząd Obozów (Uprawlenije łagieriej), w październiku

21

tegoż roku przekształcony w Główny Zarząd Obozów (Gławnoje uprawlenije
łagieriej - GUŁag)..

W rezultacie decyzji politycznych i aktów prawnych z lat 1929-1930 system

penitencjarny ZSRR został podzielony na dwa segmenty. Pierwszy tworzyły
poprawcze obozy pracy (ITŁ) OGPU, w których więzieni byli skazani wyrokami
sądowymi na co najmniej 3 lata pozbawienia wolności oraz skazani orzeczeniami
organów OGPU. Na drugi składały się miejsca odosobnienia podległe NKJu, w
których przetrzymywani byli więźniowie skazani na niższe wyroki.

Kilka miesięcy później zakończyła się walka między OGPU a NKWD RSFSR

o kontrolę nad zesłańcami i wykonywaną przez nich pracą. Ostatecznie
zadecydowało o tym postanowienie SNK z 1 lipca 1931 r. Całokształt zadań
związanych z zarządzaniem rzeszą specjalnych przesiedleńców, wykorzystaniem
ich siły roboczej, ich zagospodarowaniem w miejscach przymusowego osiedlenia,
warunkami bytowymi i socjalnymi poruczony został Głównemu Zarządowi Obozów
OGPU, w obrębie którego utworzono Wydział do spraw Specjalnych
Przesiedleńców (Otdieł po spiecpieriesielencam). Jego terenowymi ekspozyturami
stały się wydziały specjalnych osiedleń (otdieły spiecposielenij - OSP) w tych
pełnomocnych przedstawicielstwach OGPU, na terenie których zlokalizowane były
miejsca przymusowego osiedlenia.. OGPU uzyskało też prawo kontrolowania
zasobów materialnych i finansowych przydzielanych organizacjom i instytucjom
gospodarczym w celu zaspokajania potrzeb zesłańców.. W ten sposób ukształtował
się zrąb struktury zarządzającej zbiorowością zesłańczą. Od 20 kwietnia 1933 r. na
mocy postanowienia SNK dotychczasowy Główny Zarząd Obozów OGPU został
przemianowany na Główny Zarząd Obozów i Osiedli Pracy (Gławnoje uprawlenije
łagieriej i trudowych posielenij) OGPU..

3.2. Miejsca odosobnienia

Liczba więźniów obozów OGPU szybko rosła. l lipca 1929 r. było ich 22848, l

stycznia 1930 r. już 95064, a do l czerwca 1930 r. przybyło jeszcze o ok. 60000.
Tak więc w tym okresie liczba osadzonych w obozach stała się już porównywalna z
liczbą więźniów NKWD (szacuje się, że na początku 1930 r. było ich 250-300 tys.)..
W latach 1930-1934 nastąpiło niemal jej potrojenie, a średnie przyrosty roczne
przekraczały 30 %.

Liczba więźniów w obozach GUŁag w latach 1930-1934.

Rok (stan na 1 stycznia) Liczba więźniów

22

1930

95064

1931

212000

1932

268700

1933

334000

1934

510307

Źródło: A. N. Dugin, Nieizwiestnyj GUŁAG. Dokumienty i fakty, Moskwa 1999,

s.54-55; M. Smirnow, S. Sigaczow, D. Szkapow, System miejsc uwięzienia w ZSRR
w latach 1929-1960, [w:] Łagry. Przewodnik encyklopedyczny, pod red. N. Ochotina
i A. Roginskiego, Warszawa 1998, s.27.

W związku z rozpoczętym w styczniu 1930 r. "rozkułaczaniem" wezbrała

kolejna wielka fala aresztowań. 3 lutego 1930 r. Prezydium CIK ZSRR wydało
postanowienie, zgodnie z którym na czas kampanii likwidacji "kułactwa" OGPU
otrzymało prawo delegowania pełnomocnictw orzekania pozasądowego na swoich
przedstawicieli w krajach i obwodach. W terenie powstawały "trójki" z udziałem
przedstawicieli krajowych i obwodowych komitetów WKP (b), krajowych i
obwodowych komitetów wykonawczych i prokuratury. Skład "trójek" zatwierdzało
Kolegium OGPU. Do maja 1930 r. rozkułaczonych zostało ponad 320 tys.
gospodarstw i wysiedlono 98 tys. rodzin (500 tys. osób). Ponadto przeprowadzono
masowe aresztowania - od stycznia do października 1930 r. aresztowano 283717
osób zaliczonych do pierwszej kategorii "kułaków". 180 tys. osób przeszło przez
"trójki" OGPU, na rozstrzelanie skazano 19 tys., na zesłanie - 47 tys. osób, a na
różne wyroki pozbawienia wolności ok. 100 tys. osób.. Ci nowi więźniowie byli
zatrudnieni przede wszystkim w gospodarce leśnej oraz przy budowie linii
kolejowych i dróg. Wzrost produkcji drewna był dzięki temu niezwykły. W 1929 r.
SŁON produkował 37 razy więcej drewna niż w 1926 r., a w 1930 r. produkcja
wzrosła o 300 %. Ten przyrost był następstwem nie tylko wzrostu liczby
pracujących więźniów, ale także wzrostu wydajności pracy, będącego
konsekwencją karania za pracę nieefektywną..

Jednakże to nie więźniowie obozów OGPU tworzyli w tym okresie główną

masę osób represjonowanych i stanowili główny obiekt eksploatacji. Byli nim
specjalni przesiedleńcy. Według danych OGPU tylko w latach 1930-1931 na
zesłanie skierowano 1803392 osoby, podczas gdy liczba przetrzymywanych w
obozach OGPU wynosiła 1 stycznia 1932 r. 268700 osób..

Zmiany dokonane w polityce karnej i represyjnej ZSRR na przełomie lat 20. i

30. spowodowały konieczność nowej kodyfikacji prawa. 1 sierpnia 1933 r.
Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy i Rada Komisarzy Ludowych
Rosyjskiej FSRR zatwierdziły nowy Isprawitielno-trudowoj kodieks.. Miejsca
pozbawienia wolności w myśl tego dokumentu dzieliły się na: a) izolatory dla osób
będących w toku śledztwa, b) punkty przesyłkowe, c) poprawcze kolonie pracy

23

(przemysłowe, rolnicze, robót masowych i karne), d) instytucje o charakterze
medycznym (w tym kolonie dla chorych i instytuty analiz psychiatrycznych), e)
instytucje dla niepełnoletnich. Kodeks ustalał, że podstawowym typem miejsc
pozbawienia wolności mają być kolonie robocze rozmaitych rodzajów, w których
osadzani byli skazani w zależności od ich "klasowego niebezpieczeństwa",
położenia socjalnego, wieku i perspektyw poprawy. Osadzeni w koloniach
otrzymywali zapłatę za pracę wedle taryf ustalonych przez NKJu i Centralną Radę
Związków Zawodowych. Jeśli nie było nieodzowne stosowanie kary pozbawienia
wolności, podstawowym środkiem miały być prace poprawcze bez pozbawienia
wolności, połączone ewentualnie z zesłaniem w celu odizolowania skazanego od
jego dotychczasowego środowiska. Skazanym na zesłanie w połączeniu z pracami
poprawczymi należało się wynagrodzenie takie samo jak wolnym pracownikom
danej gałęzi gospodarki o podobnych kwalifikacjach, jednakże potrącano im 5-15 %
zapłaty na koszty utrzymania poprawczych instytucji pracy. Ogólny zarząd
instytucjami prac poprawczych sprawował NKJu poprzez Główny Zarząd Instytucji
Prac Poprawczych (Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowymi uczrieżdienijami
- GUITU).

Tak więc nadal utrzymywał się podział na miejsca odosobnienia podlegle

NKJu i OGPU, przy czym - jak można sądzić - pierwszy z tych systemów
przeznaczony był dla więźniów stanowiących z punktu widzenia władz mniejsze
zagrożenie, zaś drugi dla przestępców uznawanych za niebezpieczniejszych, w tym
politycznych. Personel GUITU był słabiej wykształcony (aż 71 % kadr miało tylko
wykształcenie początkowe), był też gorzej opłacany niż kadra obozów OGPU.
Także więźniowie GUITU byli "gorszej jakości": tylko 3-4 % z nich należało przed
1920 r. do tzw. klas niepracujących, podczas gdy w miejscach odosobnienia OGPU
było takich ponad 50 %. OGPU był przy tym instytucją ogólnozwiązkową, podczas
gdy GUITU były urzędami republikańskimi: każda republika miała swój NKJu i swój
GUITU..

Następną po kolektywizacji i rozkułaczaniu falę więźniów przyniosły decyzje

zaostrzające wydatnie kary za różne przestępstwa. 7 sierpnia 1932 r. ukazał się
dekret O ochronie mienia przedsiębiorstw państwowych, kołchozów i kooperatyw i
o umacnianiu własności społecznej. Wprowadzał on zagrożenie karą 10 lat
pozbawienia wolności, a nawet karą śmierci za zamachy na własność państwową i
karą 5-10 lat za zabór mienia kołchozowego. W lutym 1933 r. NKJu - zapewne pod
wpływem wystąpienia Stalina na styczniowym plenum KC WKP (b) - zapowiedział,
iż sędziowie nie realizujący zaostrzonej polityki karnej zostaną uznani za "wrogów
ludu". W ciągu pierwszych 5 miesięcy działania dekretu aresztowanych zostało na
jego podstawie ponad 54 tys. osób, a w ciągu pierwszego roku obowiązywania - ok.
300 tys. Tak gwałtowny wzrost liczby aresztowanych i więźniów zaniepokoił jednak
władze i to tak dalece, że 8 maja 1933 r. Stalin i Mołotow skierowali list do partii i
wszystkich organów państwa, w którym skrytykowali nieokiełznaną politykę
aresztowań. Zalecono zmniejszenie liczby więźniów o połowę. OGPU i Prokuratura

24

ZSRR ustanowiły limity więźniów dla każdego obwodu i republiki. Osoby skazane
na więcej niż 5 lat zostały przesunięte do obozów OGPU, zaś osoby skazane na 3-
5 lat przeniesiono do osiedli specjalnych OGPU. Szacuje się, że dekret z 7 sierpnia
1932 r. spowodował wzrost populacji więźniów OGPU o ok. 100 tys..

Dane dotyczące liczby placówek i więźniów pozostających w systemie GUITU

są tylko fragmentaryczne. Wiadomo, że w końcu 1934 r. GUITU NKJu RSFSR
posiadał 524 placówki pozbawienia wolności. W poprawczych instytucjach pracy
przetrzymywano 205710 skazanych na karę pozbawienia wol.ności (bez
nieletnich), w tym 69595 w więzieniach. Ponadto było 51400 więźniów objętych
śledztwem. Liczba więźniów niepełnoletnich sięgała prawdopodobnie ok. 10000, a
zatem łączna liczba skazanych i objętych śledztwem wynosiła ok. 267000. Nadto
było 668841 osób skazanych na prace poprawcze bez pozbawienia wolności.
Liczbę więźniów w ITU w całym ZSRR na koniec 1934 r. szacuje się na 400000
osób, w tym ok. 300000 skazanych..

Dążenie do wykonania za wszelką cenę pierwszego planu pięcioletniego

zmieniło dawne idee reedukacji więźniów. Wymiar sprawiedliwości zaczął uznawać
za miarę sukcesu produktywność więźniów. Więźniowie, którzy w pracy
przekraczali normy o 20 % byli uznawani za lepiej reedukowanych niż ci, którzy
przekraczali je o 10 %. W 1931 r. NKJu ogłosiło, że walka o samowystarczalność
miejsc odosobnienia przyniosła zwycięstwo, a budżet zakładał nawet dochodowość
systemu. W rzeczywistości jednak praca więźniów nie przynosiła dochodów i nie
pokrywała nawet kosztów ich utrzymania. Samofinansowanie systemu GUMZ było
możliwe tylko dzięki pobieraniu 25-50 % płacy pracujących przymusowo bez
pozbawienia wolności..

Produkcja GUMZ-GUITU szybko rosła. Jeśli jej rozmiar w 1930 r. przyjąć za

100, to w 1931 r. wyniosła 220, w 1932 r. - 335, a planowana na 1934 - aż 552.
Wydajność pracy w instytucjach GUITU wzrosła w tym okresie o 10-20 %, ale
głównie w instytucjach przemysłowych. Rolnicze miejsca odosobnienia
podporządkowane GUITU były w gorszym stanie, niezależnie od przechwałek
różnych działaczy zapowiadających, że obozy rolnicze staną się wzorcem
gospodarstw kolektywnych. Ich produktywność w 1933 r. była znacząco niższa niż
kołchozów. Sukces odnotowywały podległe GUITU przedsiębiorstwa leśne, głównie
dlatego, że prace w lasach trwały teraz niemal przez cały rok, a nie tylko sezonowo.
W przeciwieństwie do pierwszej pięciolatki drugi plan pięcioletni, na lata 1933-1937,
włączył produkcję instytucji podległych GUITU do planowanej produkcji ogólnej
ZSRR.. GUITU miał trudności w organizowaniu własnych robót i stopień
wykorzystania siły roboczej więźniów nie był zadowalający. l sierpnia 1932 r. w
GUITU NKJu RSFSR 26,3 % skazanych na pozbawienie wolności w ogóle nie
pracowało, 16,2 % zajmowało się obsługą gospodarczą samych miejsc uwięzienia,
a tylko 57,5 % pracowało w produkcji. Wskaźnik wykonania planu w całym GUITU
NKJu RSFSR nie przekroczył 70 %.. Placówki NKJu nie zrealizowały samodzielnie
ani jednego dużego przedsięwzięcia gospodarczego.

25

Tymczasem OGPU na początku lat 30. przystąpiło do realizacji wielkich

projektów inwestycyjnych. Pierwszym z nich była budowa Kanału Białomorsko-
Bałtyckiego. Budowę tego gigantycznego przedsięwzięcia rozpoczęto w 1931 r. bez
odpowiednich analiz ekonomicznych, za to z politycznym nakazem jak
najszybszego uruchomienia kanału. W istniejących warunkach jedynym sposobem
zapewnienia odpowiedniej ilości siły roboczej było masowe zatrudnienie więźniów.
Zadaniem tym obarczono OGPU i pierwotnie jego funkcja ograniczała się wyłącznie
do zapewnienia siły roboczej dla kombinatu Biełomorstroj podporządkowanego
Ludowemu Komisariatowi Komunikacji. Klu.czowe znaczenie dla rozwoju systemu
obozowego miało przekazanie pod koniec 1931 r. zarządu budowy OGPU i
jednoczesne utworzenie Białomorsko-Bałtyckiego ITŁ, który stał się podstawą
całego przedsięwzięcia. Tym samym OGPU z dostarczyciela siły roboczej
przekształcił się w wykonawcę inwestycji, odpowiadającego za całokształt zadania..
17 sierpnia 1933 r. SNK przyjął postanowienie o utworzeniu Kombinatu
Biełomorsko-Bałtyckiego (KBB). W dokumencie tym stwierdzono:
"Biełbałtkombinatowi przyznaje się monopolistyczne prawo eksploatacji kanału i
istniejących bogactw przylegających do niego rejonów". W zarząd BBK
przechodziły wszystkie znajdujące się na terytorium tych rejonów przedsiębiorstwa.
Operacje kombinatu do 1 stycznia 1936 r. zwolnione były od jakichkolwiek
podatków i świadczeń. W cytowanym postanowieniu stwierdzano przy tym, że
"żadne instytucje i osoby bez specjalnej zgody SNK nie maja prawa wtrącać się w
administracyjno-gospodarczą i operacyjną działalność kombinatu"..

Szczególną rolę w rozwoju systemu obozowego odegrało inne wielkie

przedsięwzięcie gospodarcze. 11 listopada 1931 r. KC WKP (b) przyjął uchwałę O
Kołymie, nakazującą utworzyć specjalne zjednoczenie zajmujące się
zagospodarowaniem obszarów położonych w górnym biegu Kołymy, a zwłaszcza
wydobyciem złota. Kierownictwo przedsiębiorstwa postanowiono powierzyć
Eduardowi Bierzinowi, a kontrolę nad tym przedsięwzięciem - zastępcy
przewodniczącego OGPU Gienrichowi Jagodzie.. Wykonując tę decyzję 13
listopada Rada Pracy i Obrony ZSRR podjęła uchwałę o utworzeniu Państwowego
Zjednoczenia Budownictwa Drogowego i Przemysłowego w Rejonie Górnej Kołymy
- "Dalstroj", a następnego dnia Bierzin został powołany na dyrektora zjednoczenia.
"Dalstroj" podlegał Radzie Pracy i Obrony, a po jej likwidacji - SNK aż do 4 marca
1938 r., kiedy to podporządkowano go NKWD ZSRR jako Zarząd Główny
Budownictwa Dalekiej Północy. W październiku 1932 r. teren działalności
"Dalstroju" (wówczas ok. 400 tys. km2) został wydzielony jako samodzielna
jednostka administracyjna w ramach Kraju Dalekowschodniego, a równocześnie
Bierzin jako pełnomocnik Dalekowschodniego Krajowego Komitetu WKP (b) zyskał
kompetencje kierownika organizacji partyjnej na tym terenie. 1 kwietnia 1932 r. do
obsługi "Dalstroju" powołano Północno-Wschodni ITŁ (Siewwostłag),
podporządkowując go administracyjnie i ekonomicznie Bierzinowi. W grudniu 1932
r. nastąpiła unifikacja "Dalstroju" i Siewwostłagu i praktyczne połączenie tych
instytucji w jeden organizm. Formalnie rzecz biorąc "Dalstroj" nie był częścią

26

GUŁag, a Bierzin faktycznie podlegał bezpośrednio Jagodzie, co dawało mu dużą
niezależność. Sytuacja ta zmieniła się dopiero gdy w grudniu w 1937 r. Bierzin pod
absurdalnymi zarzutami szpiegostwa został aresztowany, a 1 sierpnia 1938 r.
stracony, podobnie jak wielu jego współpracowników. Na podstawie uchwały SNK
"Dalstroj" został wówczas przekazany NKWD i stał się elementem imperium
GUŁag..

Jesienią 1932 r. OGPU przejął od Ludowego Komisariatu Komunikacji

budowę Bajkalsko-Amurskiej Magistrali Kolejowej - w związku z czym utworzono
Bajkalsko-Amurski ITŁ - oraz rozpoczął największe przedsięwzięcie: budowę
kanału Moskwa-Wołga, którą obsługiwał Dmitrowski ITŁ, a nadzorował pomocnik a
następnie zastępca szefa GUŁag Semen Firin-Pupko.. 20 października 1932 r.
Biuro Polityczne KC WKP (b) podjęło uchwałę o utworzeniu Zjednoczenia
Uchtyjsko-Pieczorskiego ("Uchtpiecztrest") z prawami analogicznymi jak "Dalstroj"..

Zaangażowanie GUŁag w sztandarowe przedsięwzięcia inwestycyjne

zaowocowało wzmożonym dążeniem do wzrostu wydajności pracy więźniów i do
maksymalnego ich wykorzystania jako siły roboczej. 1 stycznia 1933 r. pracowało
aż 92 % więźniów GUŁag, z tego 81 % w produkcji. Efektem tej polityki był jednak
wyraźny wzrost umieralności w obozach: o ile w 1931 r. zmarło 2,9%
średniorocznego stanu więźniów, to w 1932 r. już 4,8..

l stycznia 1934 r. pod bezpośrednim zarządem GUŁag znajdowało się 14 ITŁ.

Większość z nich obsługiwała przedsiębiorstwa produkcyjne OGPU, realizujące
najważniejsze zadania rządowe, takie jak: Kombinat Białomorsko-Bałtycki,
Zjednoczenie Uchtyjsko-Pieczorskie, Zarząd Budowy BAM, "Dalstroj". 1 stycznia
1934 r. kontyngent więźniów przebywających w obozach wynosił 510309 osób.
Prawie połowa z nich (221039) była skupiona w trzech ITŁ (Dmitłagu, Biełbałtłagu i
Bamłagu).. Tak więc w 1932 r. OGPU stało się potężnym czynnikiem
ekonomicznym, zarządzającym w taki czy inny sposób wielkimi przedsięwzięciami
przemysłowo-komunikacyjnymi o strategicznym znaczeniu dla rozwoju
gospodarczego ZSRR.

3.2. Zesłania

Decyzja o rozpoczęciu tzw. zsyłki kułackiej, tj. masowych wysiedleń

chłopstwa została podjęta przez Biuro Polityczne KC WKP (b) 30 stycznia 1930 r. w
formie uchwały O przedsięwzięciach mających na celu likwidację gospodarstw
kułackich w rejonach powszechnej kolektywizacji. Wykonując tę uchwałę CIK i SNK
1 lutego przyjęły postanowienie O przedsięwzięciach mających na celu umocnienie
socjalistycznej przebudowy rolnictwa w rejonach powszechnej kolektywizacji i
walkę z kułactwem, a 4 lutego wydana została tajna instrukcja dla centralnych
komitetów wykonawczych, rad komisarzy ludowych republik związkowych i

27

autonomicznych oraz komitetów wykonawczych krajów i obwodów dotycząca tzw.
rozkułaczania.. Wysiedlenia dotyczyły tej części tzw. kułaków, których
gospodarstwa zaliczone zostały do drugiej spośród trzech kategorii gospodarstw
"kułackich"..

W początkowym okresie tzw. zsyłki kułackiej między OGPU a NKWD RSFSR

toczyła się walka o to, który z tych organów odgrywać będzie decydującą rolę w
kierowaniu procesem przesiedleń. Początkowo OGPU odpowiadało jedynie za
akcję wysiedleńczą i transport deportowanych do miejsc przeznaczenia.
Postanowienie CIK i SNK z 3 października 1930 r. odpowiedzialnymi za organizację
i zarządzanie specjalnymi osiedlami czynił krajowe i obwodowe komitety
wykonawcze w Rosyjskiej FSRR oraz rady komisarzy ludowych w pozostałych
republikach związkowych. Bezpośredni zarząd wykonywać miały rejonowe komitety
wykonawcze poprzez działającego w każdym specjalnym osiedlu pełnomocnika..
Od wiosny 1931 r. uległo to zmianie. OGPU zajął się także rozsiedleniem
zesłańców, ich urządzaniem w miejscach przymusowego osiedlenia,
wykorzystaniem ich jako siły roboczej. Wiązało się to z ujawnionymi w kwietniu
1930 r. ideami kolonizacji Syberii pod kontrolą OGPU i wprowadzenia do
krwioobiegu gospodarczego ZSRR ogromnych bogactw tego regionu poprzez
wykorzystanie zasobów siły roboczej więźniów i zesłańców umieszczanych w sieci
obozów i specjalnych osiedli.. 18 sierpnia 1930 r. SNK przyjął uchwałę O
przedsięwzięciach związanych z przeprowadzeniem specjalnej kolonizacji w
krajach Północnym i Syberyjskim i w obwodzie uralskim. Jej głównym przesłaniem
było maksymalne wykorzystanie pracy specjalnych przesiedleńców w
pozbawionych siły roboczej regionach, przy czym priorytet przyznano gospodarce
leśnej, rybołówstwu i przemysłowi, natomiast w rolnictwie nakazywano zatrudniać
tylko tych przesiedleńców, których siła robocza nie mogła być spożytkowana w
wymienionych działach gospodarki..

Ostatecznie o sukcesie OGPU w konkurencji z NKWD RFSRR rozstrzygnęło

postanowienie SNK z 1 lipca 1931 r. OGPU zyskał prawo kierowania całokształtem
problemów związanych z zesłaniami i wykorzystywaniem pracy zesłańców. Zadania
zarządzania rzeszą specjalnych przesiedleńców, wykorzystaniem ich siły roboczej,
ich zagospodarowaniem w miejscach przymusowego osiedlenia, warunkami
bytowymi i socjalnymi poruczone zostały GUŁag OGPU. Kierownictwo
problematyką specjalnych przesiedleńców wyjęte zostało zatem z kompetencji
administracji państwowej i znalazło się w gestii policji politycznej. Utworzono w
związku z tym wydziały specjalnych osiedleń (otdieły spiecposielenij - OSP) w
ramach centralnego i terenowego aparatu OGPU. OGPU uzyskało też prawo
kontrolowania zasobów materialnych i finansowych przydzielanych organizacjom i
instytucjom gospodarczym w celu zaspokajania potrzeb zesłańców.. W ten sposób
na dłużej ukształtował się zrąb struktury zarządzającej zbiorowością zesłańczą.
Zasadniczym ogniwem tej struktury był Wydział do spraw Specjalnych
Przesiedleńców (Otdieł po spiecpieriesielencam) usytuowany w obrębie GUŁag

28

OGPU. Jego terenowymi odpowiednikami stały się OSP w tych pełnomocnych
przedstawicielstwach OGPU, na terenie których zlokalizowane były miejsca
przymusowego osiedlenia.. Od 20 kwietnia 1933 r. na mocy postanowienia SNK
dotychczasowy Główny Zarząd Obozów OGPU został przemianowany na Główny
Zarząd Obozów i Osiedli Pracy (Gławnoje uprawlenije łagieriej i trudowych
posielenij) OGPU..

4. LATA 1934-1941
4.1. Unifikacja systemu

10 lipca 1934 r. na mocy dekretu CIK został utworzony ogólnozwiązkowy

Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR (Narodnyj komissariat
wnutriennych dieł Sojuza Sowieckich Socjalisticzeskich Riespublik - NKWD SSSR).
Nowy resort wchłonął OGPU, który w istocie rzeczy stał się jego bazą
instytucjonalną i kadrową. Początkowo struktura centralnego aparatu NKWD SSSR
prawie nie różniła się od struktury byłego OGPU. 21 sierpnia 1934 r. zarząd
obozów i osiedli pracy zyskał miano Głównego Zarządu Obozów i Osiedli Pracy
NKWD.

10 października 1934 r. Prezydium CIK i SNK przyjęły postanowienie O

przekazaniu Głównego Zarządu Miejsc Uwięzienia w gestię NKWD. Postanowienie
nakazywało "przekazać w gestię NKWD ZSRR i jego organów terenowych
pozostające w gestii NKJu republik związkowych poprawcze instytucje pracy (domy
uwięzienia, izolatory, poprawcze kolonie pracy i biura prac przymusowych)",
zlikwidować w republikach związkowych zarządy główne poprawczych instytucji
pracy NKJu, a dla kierowania przejętymi instytucjami w ramach Głównego Zarządu
Poprawczych Obozów Pracy, Osiedli Pracy i Miejsc Uwięzienia (Gławnoje
uprawlenije łagieriej, trudowych posielenij i miest zakluczenija - GUŁTPiMZ)
utworzyć Wydział Miejsc Uwięzienia (Otdieł miest zakluczenija - OMZ). Na szczeblu
republik, krajów i obwodów zarządzanie przejętymi ITU powierzono wydziałom
miejsc uwięzienia utworzo.nym we właściwych NKWD i UNKWD.. 27 października
1934 r. CIK i SNK wydały dekret niemal dosłownie powtarzający postanowienie
Prezydium CIK i SNK z 10 października.. Na początku 1935 r. wszystkie placówki
penitencjarne wraz ze związanymi z nimi przedsiębiorstwami pozostawały już
zatem w gestii resortu spraw wewnętrznych.

29 września 1938 r. ze struktury GUŁag został wyłączony OMZ, który

połączono z Wydziałem Więziennym NKWD tworząc Główny Zarząd Więzienny
(Gławnoje tiuremnoje uprawlenije - GTU) NKWD. W związku z tym dla centralnego

29

organu zarządzającego systemem obozowo-zesłańczym ustalono nową nazwę:
Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy i Osiedli Pracy (Gławnoje uprawlenije
isprawitielno-trudowych łagieriej i trudowych posielenij - GUITŁiTP). 13 czerwca
1939 r. nastąpiła kolejna zmiana i odtąd nazwa tego ogniwa NKWD brzmiała:
Główny Zarząd Poprawczych Obozów i Kolonii Pracy (Gławnoje uprawlenije
isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij - GUITŁiK).

4.2. Polityka karna

W myśl postanowienia CIK i SNK z 5 listopada 1934 r. NKWD uzyskał prawo

stosowania wobec osób uznanych za społecznie niebezpieczne: a) ssyłki na okres
do 5 lat do miejscowości wyszczególnionych na specjalnej liście NKWD; b) wysyłki
na okres do 5 lat z zakazem zamieszkania w stolicach, wielkich miastach i
przemysłowych ośrodkach ZSRR; c) wysyłki poza granice ZSRR; d) osadzania w
poprawczych obozach pracy na okres do 5 lat. Środki te były orzekane przez OSO
przy NKWD SSSR, działające pod przewodnictwem zastępcy ludowego komisarza
spraw wewnętrznych (w skład OSO wchodzili ponadto: zastępcy ludowego
komisarza spraw wewnętrznych ZSRR, pełnomocnik NKWD SSSR na teren
RFSRR, naczelnik Głównego Zarządu Milicji, ludowy komisarz spraw
wewnętrznych republiki, na terenie której powstała sprawa, a w posiedzeniach
OSO uczestniczył także prokurator ZSRR lub jego zastępca). W postanowieniu
podtrzymany został wymóg, aby w przypadku ssyłki oraz skierowania do obozu
orzeczenia OSO miały charakter indywidualny oraz aby określone w nich były czas
i miejsce odbywania kary.. W maju 1935 r. rozkazem Ludowego Komisarza Spraw
Wewnętrznych ZSRR w komisariatach ludowych i zarządach spraw wewnętrznych
republik, krajów i obwodów zostały utworzone "trójki", na które rozciągnięto
uprawnienia OSO. W ich skład wchodzili: szef ludowego komisariatu bądź zarządu
lub jego zastępca, naczelnik zarządu milicji i naczelnik wydziału, w którym
prowadzona była rozpatrywana sprawa. W posiedzeniach "trójki" uczestniczył
prokurator republiki, kraju czy obwodu. Wedle danych Jagody przekazanych
Mołotowowi w 1935 r. OSO przy NKWD SSSR skazało 3262 osoby za
"trockistowsko-zinowiewowską działalność kontrrewolucyjną", 9993 osoby za
agitację kontrrewolucyjną i oszczerstwa, 3376 osób za zamiary terrorystyczne i
oszczerstwa na przywódców partii i rządu, 5130 "byłych ludzi" z Leningradu, 3623
osoby za przynależność do partii i grup antyradzieckich, 7728 przestępców
kryminalnych (handlarze walutami, awanturnicy itp.). Ponadto lokalne "trójki"
osądziły 122726 złodziei, chuliganów, recydywistów..

W lipcu 1937 r. w związku z nasileniem represji w republikach, krajach i

obwodach utworzono nowe "trójki", o składzie odmiennym niż te z 1935 r. Tworzyli
je tym razem: 1) komisarz spraw wewnętrznych republiki bądź naczelnik zarządu
spraw wewnętrznych kraju lub obwodu, 2) pierwszy sekretarz komitetu centralnego

30

partii w republice związkowej lub odpowiednio - krajowego czy też obwodowego
komitetu partii i 3) republikańscy (krajowi, obwodowi) prokuratorzy). Rozpatrywane
przez te "trójki" sprawy należały do dwóch kategorii. Do pierwszej zaliczano sprawy
kończące się wyrokiem rozstrzelania, do drugiej - uwięzienia w łagrach na okres 8-
10 lat. W związku z rozkazami NKWD z 11 sierpnia 1937 r. i 20 września 1937 r.
spisy osób podlegających represjonowaniu rozpatrywane były także przez "dwójki"
złożone z ludowego komisarza spraw wewnętrznych republiki (naczelnika zarządu
spraw wewnętrznych kraju czy obwodu) wespół z prokuratorem republiki (kraju,
obwodu). Istniała także tzw. wyższa dwójka składająca się z Ludowego Komisarza
Spraw Wewnętrznych ZSRR i Prokuratora ZSRR. Na podstawie postanowienia
SNK i KC WKP (b) z 17 listopada 1938 r. O aresztach, nadzorze prokuratorskim i
prowadzeniu śledztwa Ludowy Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR rozkazem z
26 listopada 1938 r. rozwiązał "dwójki" i "trójki". Jednakże utrzymane zostały
pozasądowe funkcje Kolegium Specjalnego i Kolegium NKWD..

Wobec trudności, jakie przeżywał system penitencjarny pod koniec lat 30.,

nowy szef NKWD Ławrientij Beria zaproponował podjęcie działań sanacyjnych,
mających przede wszystkim poprawić efektywność ekonomiczną obozów. 10
kwietnia 1939 r. przekazał swój program Biuru Politycznemu KC WKP (b). Za
niezbędne uznał przede wszystkim zwiększenia odsetka więźniów zdolnych do
pracy i pracujących. Beria wskazywał, że 1 marca w obozach było 250 tys.
więźniów niezdolnych do pracy, a śmiertelność w 1938 r. wyniosła 8%. Aby tę
sytuację zmienić, konieczne było odstąpienie od zbyt niskiej normy żywieniowej
wynoszącej 1400 kalorii dziennie. Równocześnie ludowy komisarz spraw
wewnętrznych proponował zwiększenie dyscypliny pracy, likwidację
przedterminowych zwolnień, wydłużenie czasu pracy do jedenastu godzin
dziennie.. Zapewne następstwem tego przedłożenia Berii były regulacje prawne z
czerwca 1939 r.

15 czerwca 1939 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało dekret

znoszący stosowanie warunkowych zwolnień przedterminowych w odniesieniu do
więźniów obozów. Równocześnie nakazano przerwanie praktyki zaliczania jednego
dnia pracy za dwa dni wyroku. Bodźcem dla podnoszenia wydajności pracy w
obozach miało być w myśl tego dekretu poprawienie zaopatrzenia i wyżywienia,
złagodzenie reżimu obozowego wobec więźniów uzyskujących najlepsze wyniki w
pracy oraz stosowanie wobec nich nagród pieniężnych. Tylko w wyjątkowych
wypadkach, w stosunku do więźniów w długim okresie czasu uzyskujących wysokie
wskaźniki produkcyjne, na osobny wniosek naczelnika obozu najwyższy organ
ludowego komisariatu spraw wewnętrznych ZSRR, a mianowicie jego Kolegium
mogło podjąć decyzję o przedterminowym zwolnieniu warunkowym. W odniesieniu
do bumelantów, więźniów odmawiających podejmowania pracy i dezorganizujących
produkcję nakazano stosowanie surowych środków przymusu takich jak karcer,
pogorszenie warunków bytowych, zaostrzony reżim, a nawet kary sądowe do kary
śmierci włącznie. "Obozową silę roboczą" należało przy tym zaopatrywać w

31

żywność i odzież w stopniu umożliwiającym jej maksymalne wykorzystanie.. Kilka
dni później, 20 czerwca Prezydium Rady Najwyższej zniosło przedterminowe
zwolnienie warunkowe także wobec więźniów odbywających wyroki w poprawczych
koloniach pracy i więzieniach..

Szczególne znaczenie miał dekre.t z 26 czerwca 1940 r. O przyjęciu

ośmiogodzinnego dnia i siedmiodniowego tygodnia pracy oraz o zakazie
samowolnego opuszczania przez robotników zakładu pracy. Nieusprawiedliwiona
absencja bądź spóźnienie przekraczające 20 minut podlegały sankcjom karnym w
postaci 6 miesięcy prac przymusowych bez pozbawienia wolności, utraty części
zarobków bądź pozbawienia wolności na okres od 2 do 4 miesięcy. 10 sierpnia tego
samego roku przyjęto dekret podnoszący z 1 roku do 3 lat kary za brakoróbstwo w
produkcji, chuligaństwo, drobne kradzieże. Przepisy te w ciągu pierwszych 6
miesięcy ich stosowania były podstawą skazania ponad 1,5 milio.na osób, w tym
prawie 400 tys. na kary więzienia, co tłumaczy bardzo silny przyrost liczby
więźniów od lata 1940 r.

30 kwietnia 1941 r. Komitetowi Centralnemu WKP (b) i Radzie Komisarzy

Ludowych ZSRR (tj. Stalinowi i Mołotowowi) przedstawione zostały projekty dwóch
dokumentów: dekretu Prezydium Rady Najwyższej O uzupełniającym wymiarze
kary - zesłaniu na osiedlenie na 20 lat oraz postanowienia KC WKP (b) i SNK O
wprowadzeniu jako uzupełniającego wymiaru kary stosowanego przez Kolegium
Specjalne przy NKWD i organy sądowe zesłania na osiedlenie na 20 lat.
Postanowienie to przewidywało nadania OSO przy NKWD prawa: a) orzekania jako
kary uzupełniającej, wykonywanej po zakończeniu kary zasadniczej, zesłania na
osiedlenie w oddalonych miejscowościach ZSRR na 20 lat wobec osób skazanych
przez OSO na uwięzienie w ITŁ bądź więzieniach na okres 5-8 lat, b) orzekania
samodzielnej kary zesłania na osiedlenie na okres 20 lat wobec "elementów
społecznie niebezpiecznych". W art. 2 tegoż dokumentu znalazł się zapis
rozciągający jego działanie na wszystkich wcześniej skazanych przez OSO,
Kolegium OGPU i "trójki" NKWD na uwięzienie w obozach i więzieniach na 5-10 lat,
którym wyrok kończył się po 15 czerwca 1941 r. Zesłaniu na 20 lat podlegali także
skazani przez normalne sądy na pozbawienie wolności.

4.3. Więzienia

Struktura organizacyjna systemu więzień przez dłuższy czas zachowała

dwoisty charakter. Po utworzeniu NKWD SSSR dotychczasowy Wydział Więzienny
OGPU wszedł w skład Zarządu Administracyjno-Gospodarczego NKWD i
kontrolował wszystkie więzienia polityczne (tzw. politizolatory) byłego OGPU.
Natomiast więzieniami podległymi dotąd NKJu zarządzał OMZ. 11 listopada 1935 r.
politizolatory i izolatory NKWD zostały przemianowane na więzienia NKWD. 28
listopada 1936 r. Wydział Więzienny Zarządu Administracyjno-Gospodarczego

32

został przeniesiony do Głównego Zarządy Bezpieczeństwa Państwowego
(Gławnoje uprawlenije gosudarstwiennoj biezopasnosti - GUGB) NKWD, a 25
grudnia przemianowano go na 10 Wydział GUGB NKWD. 9 czerwca 1938 r. został
on zreorganizowany w samodzielny Wydział Więzienny NKWD, a 29 września 1938
r. połączono go z OMZ GUŁag tworząc Główny Zarząd Więzienny (Gławnoje
tiuremnoje uprawlenije - GTU) NKWD, w którym skoncentrowano wszystkie
instytucje więzienne w kraju. W efekcie tych zmian i reorganizacji w końcu 1939 r.
GTU były podporządkowane: centralne więzienia GUGB NKWD, dwa więzienia
GUBG dla skazanych, więzienia ogólne, więzienia wewnętrzne i cele wewnętrzne
NKWD i UNKWD, więzienia specjalnego przeznaczenia. Równocześnie część
więzień przekazano GUŁag jako punkty przesyłkowe. W lutym 1941 r., w związku z
podziałem NKWD na Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD) i Ludowy
Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB), część więzień spod
zwierzchnictwa NKWD przeszła pod zarząd 2 Wydziału NKGB, a w NKWD
zorganizowano Zarząd Więzienny (Tiuremnoje uprawlenije).

Łączna liczba uwięzionych w placówkach OMZ l stycznia 1935 r. wynosiła

293506.. 1 stycznia 1938 r., a więc w okresie wzmożonego terroru, w przebywało
tam 562838 więźniów, w tym: 4392 już skazanych, 395941 objętych śledztwem,
40350 w toku postępowania kasacyjnego, a w toku przesyłki było 122155 osób.. 1
stycznia 1939 r. w więzieniach OMZ NKWD przebywało 342131 osób, w tym:
226503 w toku śledztwa, 74489 skazanych (wśród nich jednak tylko 2997 było
skazanych na odbycie wyroków w więzieniu), 32151 w toku postępowania
kasacyjnego i 8988 w tranzycie. 1 lutego 1939 r. w więzieniach NKWD znajdowało
się 350538 osób, w tym w śledztwie pozostawało 236145 osób, w toku
postępowania kasacyjnego - 34260 osób, a w tranzycie 6044 osoby, natomiast
pozostali więźniowie mieli już wyroki, ale tylko 9722 osoby skazane były na karę
więzienia, reszta oczekiwała zaś na przeniesienie do poprawczych obozów pracy
(42462 osoby), poprawczych kolonii pracy i na zesłanie.. W ciągu roku 1939
nastąpił dość znaczny spadek liczby więźniów: 1 kwietnia było ich 281891, 1 lipca -
196854, 1 października - 178258, a 1 stycznia 1940 r. - 186278. W pierwszej
połowie 1940 r. populacja więźniów rosła, ale niezbyt szybko (do 218 tys., tj. o
17 %), natomiast w drugiej połowie roku fala represji wynikających z
wprowadzonych wówczas regulacji prawnych, o których była mowa wcześniej,
przyniosła podwojenie liczby uwięzionych: już we wrześniu przekroczyła ona 400
tys., 1 października wynosiła 413126, a 1 stycznia 1941 r. osiągnęła 470693
(przyrost w ciągu roku o 152 %, a w 2 poł. 1940 r. o 115 %), po czym zaczęła
spadać i w połowie maja 1941 r. w więzieniach przebywało niespełna 333 tys.
osób.. Według danych rejestrujących stan z 1 grudnia 1940 r. wśród 461683 osób
przetrzymywanych wówczas w więzieniach 271117 osób było już osądzonych, w
tym na podstawie dekretu z 26 czerwca 1940 r. 83223 osoby (30,7 % skazanych), a
na podstawie dekretu z 10 sierpnia 1940 r. 49733 osoby (18,3 % skazanych).,
zatem w sumie na podstawie tych dwóch aktów prawnych skazano niemal połowę

33

wszystkich osób przebywających wówczas w więzieniach, co zapewne dobrze
obrazuje strukturę represji w tym czasie.

Według stanu na 28 lutego 1941 r. w systemie podporządkowanym Zarządowi

Więziennemu NKWD działało w sumie 712 instytucji więziennych: 447 więzień
ogólnych, 101 wewnętrznych więzień NKWD, 118 wewnętrznych cel więziennych, 6
więzień tymczasowych, 3 obwodowe szpitale więzienne, 4 więzienia specjalnego
przeznaczenia, 3 więzienia w remoncie.

4.4. Obozy

W pierwszej części omawianego tu okresu, gdy sytuacja polityczna po fali

represji 1934 r. ustabilizowała się, dokonano istotnych reorganizacji, nadających
istotne cechy systemowi obozowemu w ZSRR. W maju 1935 r. obozy realizujące
najważniejsze inwestycje gospodarcze (m. in. Bajkalsko-Amurski, Białomorsko-
Baltycki, Dmitrowski i Uchtyjsko-Pieczorski) poddano bezpośredniemu
kierownictwu GUŁag (GUŁTPiMZ)., natomiast nadzór nad pozostałymi obozami
powierzono odpowiednim NKWD bądź UNKWD, w strukturze których
zorganizowane zostały Wydziały Obozów i Miejsc Uwięzienia bądź - w zależności
od specyfiki danego terenu - Wydziały Obozów, Miejsc Uwięzienia i Osiedli Pracy.
W 1936 r. lista obozów podporządkowanych bezpośrednio GUŁag rozrosła się w
wyniku umieszczenia na niej dwóch nowo utworzonych obozów Wiaziemskiego ITŁ
i Kałuskiego ITŁ, powołanych do realizacji dwóch największych inwestycji
drogowych, tj. budowy szos Moskwa-Mińsk i Moskwa-Kijów. Było to następstwem
uchwały CIK i SNK z 28 października 1935 r., która przekazała związkowemu
NKWD Centralny Zarząd Dróg Bitych i Gruntowych oraz Transportu
Samochodowego (CUDOTRANS), nadzorujący budowę, remonty i eksploatację
wszystkich dróg w kraju. Jego tere.nowe ogniwa znalazły się w gestii terytorialnych
organów NKWD..

W 1934 r. w wyniku dokonanych zmian strukturalnych GUŁag wchłonął ponad

200 tys. więźniów z 780 kolonii należących dotąd do GUITU ludowych
komisariatów sprawiedliwości. l stycznia 1935 r. w systemie GUŁag pozostawało
prawie 966 tys. więźniów, spośród których ponad 725 tys. przebywało w
poprawczych obozach pracy, a 240 tys. w koloniach, w których osadzano
skazańców z wyrokami 1-3 lat pozbawienia wolności, a więc uznanych za
stwarzających mniejsze zagrożenie społeczne.. W latach 1935-1940 liczba
więźniów podwoiła się i na początku 1941 r. sięgnęła l,93 mln. Największy przyrost
liczby więźniów nastąpił w 1937 r., trzeba jednak odnotować, iż w ogromnej
większości trafił on do kolonii pracy, a nie do właściwych obozów. W okresie od 1
stycznia 1937 r. do 1 stycznia 1938 r. liczba więźniów GUŁag ogółem wzrosła o
685201 osób (57,3 %), ale liczba przetrzymywanych w obozach o 175486 osób
(21,4 %), podczas gdy liczba więźniów kolonii aż o 509715 osób (135,8 %).. Zatem

34

74,4 % przyrostu więźniów GUŁag w 1937 r. stanowił przyrost liczby
przetrzymywanych w poprawczych koloniach pracy. Byli to zatem więźniowie o
stosunkowo niskich wyrokach, co stanowi dość ważką informację o charakterze
ówczesnych represji, zwłaszcza gdy zestawi się ją z liczbą rozstrzelanych.

Do ciekawych wniosków prowadzi natomiast obserwacja odsetka skazanych

przez pozasądowe organy NKWD i sądy. W 1934 r. na te pierwsze przypadało
42,2% skazanych więźniów GUŁag, w 1935 r. - 41,3%, w 1936 r. - 33,7%, w 1937 r.
- 30,9%, w 1938 r. - 49,8%, w 1939 r. - 59,4%, w 1940 r. - 54,5%.. Związek między
falami represji, a udziałem orzekających organów NKWD w skazywaniu jest
wyraźnie widoczny, ale też łatwo dostrzec, że ujawniał się on z pewnym
opóźnieniem, co z kolei tłumaczy dynamika liczby przetrzymywanych w
więzieniach, a zwłaszcza liczba pozostających w toku śledztwa.

Wbrew stereotypom GUŁag nie był przede wszystkim instrumentem represji

politycznych. Liczba więźniów politycznych wahała się w tym okresie granicach
12,6-34,5% populacji. Pozostali więźniowie w większości nie byli jednak pospolitymi
kryminalistami, lecz ofiarami postępującej penalizacji życia społecznego.
szczególnie przepisów chroniących własność państwową i społeczną oraz
regulujących dyscyplinę pracy.

Liczba więźniów politycznych w obozach i koloniach GUŁag NKWD 1934-

1941.

Rok
(1 I)

Liczba
więźniów
ogółem

W tym:

w
koloniach

w
obozach

uwięzieni w obozach za
przestępstwa
kontrrewolucyjne

ogółem

odsetek więźniów
obozów
[%]

1934 510307

-

510307 135190 26,5

1935 965742

240259

725483 118256 16,3

1936 1296494

457088

839406 105849 12,6

1937 1196369

375488

820881 104826 12,8

1938 1881570

885203

996367 185324 18,6

1939 1644734

355243

1289491 443262 34,4

1940 1659992

315584

1344408 444432 33,1

1941 1929729

429205

1500524 420293 28,0

35

Źródło: A. N. Dugin, Nieizwiestnyj GUŁAG. Dokumienty i fakty, Moskwa 1999,

s.54; W. N. Ziemskow, GUŁag (Istoriko-socyołogiczeskij aspiekt),
"Socyołogiczeskije issledowanija" 1991, nr 6, s.11; GUŁAG (Gławnoje uprawlenije
łagieriej) 1918-1960. Dokumienty, sost. A. I. Kokurin, I. W. Pietrow, Moskwa 2000,
s.416-420.

Według danych z 1 marca 1940 r. najliczniejszą część więźniów GUŁag

stanowiły osoby skazane na 5-10 lat pozbawienia wolności - 38,4 %, niewiele mniej
było skazanych na 3-5 lat - 35,5 %, natomiast posiadających wyrok powyżej 10 lat
było stosunkowo niewielu - 0,9 %..

W wyniku terroru rozpętanego przez władze w 1937 r. do placówek karnych

napłynęły niespotykane rzesze represjonowanych. Od l czerwca 1937 r. do l
kwietnia 1938 r. liczba więźniów wszystkich instytucji penitencjarnych zwiększyła
się o ponad 800 tys. osób, przekraczając 2 mln.. GUŁag znalazł się w obliczu
problemu wchłonięcia i "zagospodarowania" niebywałej liczby nowych więźniów. 12
sierpnia 1937 r. SNK zobowiązał NKWD do zorganizowania 7 nowych obozów
zajmujących się eksploatacją lasów, co miało sprzyjać zaspokojeniu ogromnego
zapotrzebowania na drewno w toku wielkich procesów inwestycyjnych. Zarazem
tworzenie tego typu obozów nie wymagało wielkich nakładów finansowych i
skomplikowanych przygotowań techniczno-ekonomicznych. Proces tworzenia tych
obozów przebiegał pod znakiem nieprawdopodobnego woluntaryzmu, bezcelowych
wydatków, bezmyślnego wyniszczania ludzi.. Na początku 1938 r. rozpoczęto
tworzenie 6 kolejnych obozów "leśnych". Choć przyczyny nagłego rozwoju obozów
leśnych były stosunkowo krótkotrwałe, większość utworzonych w latach 1937-1938
placówek przetrwała wszystkie późniejsze reorganizacje i reformy, pozostając
jedną z podstaw obozowego imperium.. Oprócz obozów zajmujących się wyrębem
lasu, w latach 1937-1938 utworzono jeszcze 9 innych, głównie związanych z
budownictwem przemysłowym i komunikacyjnym, jednakże nowe obozy nie były w
stanie przyjąć całego strumienia nowych więźniów. Znaczną jego część trzeba więc
było skierować do istniejących już placówek, zwłaszcza obsłu.gujących największe
obiekty przemysłowe NKWD. W związku z tym osiągnęły one rozmiary utrudniające
ich administrowanie (np. w Bajkalsko-Amurskim ITŁ l kwietnia 1938 r.
przetrzymywano 268637 więźniów. Napływ nowych więźniów w 1937 r. był tak
wielki, że mechanizm GUŁag nie był sobie w stanie z nim poradzić, co
zaowocowało spadkiem produkcji systemu obozowego: w stosunku do 1936 r.
zmniejszyła się ona aż o 13 % i także w 1938 r. pozostawała na niskim poziomie..
Gwałtownie wzrosła też umieralność więźniów. Jeśli mierzyć ją liczbą zgonów w
stosunku do średniej stanu obozów z początku i końca roku, to w 1934 r. wyniosła
ona 4,25%, w 1935 r. - 3,62%, w 1936 - 2,5%, w 1937 r. - 2,8%, w 1938 r.
gwałtownie wzrosła do 7,8%, w 1939 r. znacznie zmniejszyła się osiągając 3,8%, a
w 1940 r. była podobna - 3,3%.. Ogromna śmiertelność odnotowana w 1938 r.

36

zaniepokoiła - głównie ze względów ekonomicznych - kierownictwo NKWD, co
znalazło wyraz we wspomnianym memorandum Berii.

Sytuacja zaistniała w systemie obozowym w latach 1937-1938 nieodzownym

czyniła dokonanie reorganizacji. Przebiegała ona w dwóch etapach. Początkowo
dokonano podziału gigantycznych obozów na mniejsze, bardziej zwarte
terytorialnie i wyspecjalizowane w określonym rodzaju działalności gospodarczej,
np. Uchtyjsko-Peczorski ITŁ podzielono cztery obozy: górnictwa węgla, górnictwa
ropy naftowej i radu, kolejowy oraz leśny, zaś z Bamłagu utworzono 6 obozów
kolejowych. To ostatnie posunięcie pociągnęło za sobą powołanie do życia
Kolejowego Zarządu Budowlanego GUŁag NKWD na Dalekim Wschodzie
(ŻDSUDW), który kierował działalnością produkcyjną podległych obozów i ponosił
pełną odpowiedzial.ność za wykonanie planów. Była to zapowiedź przejścia do
drugiego etapu reorganizacji systemu obozowego. Tworzenie obozów o
określonym profilu produkcyjnym, związanych z realizacją branżowych
przedsięwzięć i planów wymagało powstania organów, które byłyby w stanie
nadzorować produkcję w obozach danej specjalności rozrzuconych po całym kraju..

1 marca 1940 r. w strukturze podporządkowanej GUŁag istniały 53 obozy, 425

poprawczych kolonii pracy (w tym 170 przemysłowych, 83 rolnicze i 172
obsługujące inwestycje i przedsiębiorstwa innych resortów), 50 kolonii dla
niepełnoletnich..

Na początku 1940 r. rozpoczął się proces zmian o podstawowym znaczeniu

dla kształtu systemu obozowego. 4 stycznia 1940 r. utworzono Zarząd Główny
Budowy Kolei NKWD, a 13 stycznia Zarząd Główny Budownictwa
Hydrotechnicznego (później przemianowane na Zarząd Główny Obozów Budowy
Kolei i Zarząd Główny Obozów Budownictwa Hydrotechnicznego).. Były to
pierwsze posunięcia nadające zarządzaniu imperium obozowym NKWD nowy
kształt. 26 lutego 1941 r. w związku z podziałem dotychczasowego NKWD na
NKWD i NKGB ogłoszono nową strukturę NKWD. Obok GUŁag istniały w niej
główne zarządy o charakterze produkcyjnym: Główny Zarząd Obozów
Budownictwa Kolejowego, Główny Zarząd Obozów Budownictwa
Hydrotechnicznego, Główny Zarząd Obozów Przedsiębiorstw Górniczo-
Metalurgicznych, Główny Zarząd Obozów Budownictwa Przemysłowego, Zarząd
Obozów Przemysłu Paliwowego, Zarząd Obozów Przemysłu Leśnego, Zarząd
Obozów Budownictwa Zakładów Kujbyszewskich, Główny Zarząd Budownictwa na
Dalekiej Północy ("Dalstroj"), Główny Zarząd Dróg Bitych. 27 marca utworzono
jeszcze Główny Zarząd Budowy Lotnisk a nieco później Zarząd Obozów Budowy
Hut Żelaza.. Reforma ta ostatecznie ukształtowała strukturę zarządzania systemem
obozowym. Pod kierownictwem GUITŁiK pozostały ITŁ specjalizujące się w
rolnictwie i produkcji artykułów po.wszechnego użytku, a także wszystkie
terytorialne wydziały i zarządy poprawczych kolonii pracy. GUŁag na potrzeby
całego systemu opracowywał regulaminy, zasady ochrony obozów, prowadził
centralną ewidencję więźniów, zajmował się dystrybucją więźniów, nadzorował

37

administrację obozów, stan sanitarny i prowadzoną tam pracę wychowawczą.
Zarządy produkcyjne odpowiadały natomiast za wykonanie planów produ.kcyjnych
przez podległe im obozy, a to stanowiło podstawowy wskaźnik oceny
poszczególnych placówek i całego systemu i oddawało faktycznie zarządom
produkcyjnym przemożny wpływ na podległe im obozy.

4.5. Zesłania

Do początków 1933 r. zbiorowość specjalnych przesiedleńców tworzyli w

zasadzie wyłącznie "rozkułaczeni" chłopi. W następnych latach sytuacja uległa
jednak zmianie. Od 1933 r., na mocy postanowienia Rady Komisarzy Ludowych z
20 kwietnia tegoż roku, na zesłanie trafiały już nie tylko ofiary "rozkułaczania", ale
także kołchoźnicy i chłopi obwiniani o sabotowanie rozmaitych kampanii (zwłaszcza
żniwnych) oraz grupy deportowane w ramach usuwania z miast tzw.
zdeklasowanego elementu (deklassirowannyj elemient) i oczyszczania obszarów
przygranicznych z ludności uznanej za niepewną bądź niepożądaną. Aby odciążyć
system penitencjarny i rozładować przeludnione więzienia i obozy, do specjalnych
osiedli (osiedli pracy) poczęto kierować także osoby skazane przez sądy i OSO na
3-5 lat pozbawienia wolności, o ile wyrok przewidywał możliwość zamiany kary na
osiedlenie w specjalnych osiedlach. Do specjalnych osiedli (osiedli pracy) kierowani
byli przy tym nie tylko odbywający kary w więzieniach i obozach, ale także ich
rodziny - dla "wzmocnienia kontyngentu".. Na zesłanie trafiali zatem nie tylko
chłopi, ale także kryminaliści, ludzie marginesu społecznego (włóczędzy, prostytutki
itp.), a w 1933 r. podjęto przymusowe wysiedlenia Cyganów (tylko z okolic Moskwy
deportowano ich wówczas niemal 5,5 tys.).. Charakterystyczne z punktu widzenia
swoistej strategii zesłań i pojmowania ich celów były wytyczne szefa OGPU
dotyczące kwalifikowania na zesłanie tzw. elementów kryminalnych i
zdeklasowanych. 16 kwietnia 1934 r. Gienrich Jagoda wydał rozkaz, aby osób tego
rodzaju pozbawionych rodzin (tzw. odinoczek) nie kierować do specjalnych osiedli,
lecz wysyłać je do obozów pracy. Również rodziny nie mające w swym składzie ani
jednej osoby zdolnej do pracy nie miały podlegać wysiedleniu do specjalnych
osiedli.. W myśl postanowienia CIK i SNK z 5 listopada 1934 r. NKWD uzyskał
prawo stosowania poprzez orzeczenia Kolegium Specjalnego (OSO) zesłań na
okres do 5 lat wobec wszystkich osób uznanych za społecznie niebezpieczne..
Rozciągnięcie kompetencji OSO na tzw. trójki w 1935 r. rozszerzało i ułatwiało
stosowanie tego środka represji na masowa skalę.

Niezależnie od indywidualnych, choć podejmowanych na masowa skalę

decyzji o zesłaniu, deportacje stosowane też były wobec całych zbiorowości. W
latach 1936-1937 SNK zadecydował o przesiedleniach ludności określonych
narodowości z obszarów przygranicznych. Akcje te objęły Polaków, Niemców,
Koreańczyków, Finów, Irańczyków. Niekiedy jednak od zasady decydowania o

38

deportacji na szczeblu rządu czyniono odstępstwa. O ile wiadomo, tzw.
oczyszczenie 22-kilometrowej strefy przygranicznej z "elementu kułackiego i
antyradzieckiego" zarządził okólnik Głównego Zarządu Robotniczo-Chłopskiej
Milicji NKWD ZSRR z 22 kwietnia 1935 r. Jego następstwem było m. in.
przesiedlenie do obwodu wołogodzkiego i Komi ASRR ok. 27 tys. Finów.. W latach
1940-1941 w głąb ZSRR popłynęły kolejne strumienie zesłańców, tym razem z
terenów inkorporowanych.

Organem centralnym NKWD powołanym do zarządzania specjalnymi

osiedlami, w których osadzano deportowanych należących do kategorii specjalnych
przesiedleńców (spiecpieriesielency) był GUŁag, w ramach którego funkcjonował
Wydział Osiedli Pracy (Otdieł trudowych posielenij), a następnie Wydział Osiedli
Pracy i Specjalnych (Otdieł trudowych i spiecyalnych posielenij).

1 września 1936 r. istniało 1845 osiedli pracy, w których mieszkały 1056633

osoby (w tym 77616 "byłych kułaków", którym przywrócono do tego momentu
prawa wyborcze). 1 października 1938 r. istniało 1798 osiedli pracy, w których
przebywały 989164 osoby.

Liczba zesłańców oraz więźniów w rejestrach NKWD w latach 1932-1940.

Rok Liczba zesłańców

Liczba więźniów
ogółem w koloniach w obozach

1934 1072546

510307 -

510307

1935 973693

965742 240259

725483

1936 1058905

1296494 457088

839406

1937 916787

1196369 375488

820881

1938 877651

1881570 885203

996367

1939 938552

1672438 355243

1317195

1940 997513

1659992 315584

1344408

Źródło: A. N. Dugin, Nieizwiestnyj GUŁAG. Dokumienty i fakty, Moskwa 1999,

s.99.

Dane zawarte w powyższym zestawieniu, sporządzonym w 1953 r., nie

wydają się kompletne i dokładne. Znane są dokumenty NKWD podające dane
statystyczne trudne do pogodzenia z zawartymi w nim. Np. wg sprawozdania z
1939 r. odnotowującego stan na 1 kwietnia istniało wówczas 1861 specjalnych
osiedli, w których mieszkało 990470 osób.. W odniesieniu do omawianego tu

39

okresu zestawienie to uwzględnia tylko stan osadzonych w tzw. osiedlach pracy
(trudposiołki), nie we wszystkich latach doliczając przy tym tych "byłych kułaków",
którzy pozostawali w specjalnych osiedlach, ale odzyskali prawa wyborcze. Inny
dokument podaje, że 1 stycznia 1938 r. istniało 1751 osiedli pracy, w których
znajdowało się 880007 osób, a ponadto 130742 osoby, którym przywrócono prawa
wyborcze do 5 grudnia 1936 r., tj. do zatwierdzenia nowej konstytucji. W sumie było
to zatem 1010749 osób.. Zaliczeniu do kategorii trudposielency i skierowaniu do
osiedli pracy podlegali: 1) "kułacy" wysiedleni z rejonów powszechnej
kolektywizacji, 2) wysiedleni za zrywanie i sabotowanie kampanii rolniczych, 3)
"element miejski" zesłany w związku z naruszeniem przepisów o paszportyzacji, 4)
uciekający ze wsi "byli kułacy" zwolnieni z przedsiębiorstw przemysłowych, 5)
wysiedleni w związku z oczyszczaniem rejonów przygranicznych, 6) skazani przez
organy OGPU i sądy na wyrok 3-5 lat uwięzienia oprócz osób uznanych za
szczególnie niebezpieczne społecznie, 7) byli kułacy po odbyciu kary pozbawienia
wolności, których rodziny zostały zesłane do osiedli pracy, 8) trudposielency, którzy
zostali skazani na pozbawienie wolności za przestępstwa popełnione w osiedlach
pracy i odbyli zasądzoną karę.. 1 kwietnia 1939 r. liczba zesłańców osadzonych w
osiedlach pracy postanowieniami sądów i organów bezpieczeństwa wynosiła 21667
osób (zaledwie 5152 osoby miały wyznaczony czas zesłania). Wśród nich 5629
osób określano jako "kontrrewolucyjnych, białogwardyjskich bandytów", 9845 było
wysiedlonych ze strefy przygranicznej, 847 to "zdeklasowane elementy", 448
zesłano za naruszenie przepisów o paszportyzacji, a 4897 za inne przestępstwa..

Pamiętając o zastrzeżeniach wobec danych z zestawienia liczby zesłańców

za lata 1934-1940 można je odnieść do liczby więźniów w tym okresie. W 1934 r.
stosunek ten wynosił 2,1:1, w następnych latach obniżał się i w końcu omawianego
okresu wynosił 0,6:1. W nieco mniejszym stopniu (z 2,1:1 do 0,7:1) zmienił się
stosunek liczby zesłańców do liczby więźniów obozów. Ci ostatni w końcu lat 30.
stali się najliczniejszą grupą wśród represjonowanych i głównym rezerwuarem siły
roboczej, którym wcześniej byli zesłańcy.

40