GUŁag w systemie represji w ZSRR w latach 1945-1953

Spis treści

Uwagi wstępne
Polityka karna
Zmiany strukturalne i organizacyjne
Liczba więźniów
Więźniowie jako siła robocza

Uwagi wstępne

Termin "GUŁag" najczęściej jest używany jako nazwa ukształtowanego w

ZSRR systemu obozów pracy (koncentracyjnych), a niekiedy wręcz jako synonim
całego systemu penitencjarnego w tym kraju. W rzeczywistości GUŁag (Gławnoje
uprawlenije łagieriej) to nazwa centralnej instytucji nadzorującej system miejsc
odosobnienia obejmujący nie tylko poprawcze obozy pracy, ale także poprawcze
kolonie pracy, więzienia tranzytowe (przesyłowe) oraz inspektoraty robót
poprawczych odbywanych bez pozbawienia wolności. Instytucji tej przez znaczną
część jego istnienia podlegała także zbiorowość zesłańców - specjalnych
przesiedleńców (osiedleńców) - zaludniających liczne specjalne osiedla. W
omawianym tu okresie specjalne osiedlenia pozostawały już poza zakresem
działania GUŁagu. Na mocy rozkazu NKWD ZSRR z 12 stycznia 1944 r. Wydział
Osiedleń Roboczych i Specjalnych (Otdieł trudowych i spiecposielenij) GUŁag
przemianowany został na Wydział Osiedleń Specjalnych (Otdieł spiecposielenij -
OSP) GUŁag NKWD ZSRR, a 17 marca tego samego roku wyprowadzono go ze
struktury GUŁag. Powołana latem 1945 r. komisja mająca dokonać przeglądu
struktur i etatów w organach NKWD proponowała wprawdzie, by zlikwidować
Wydział Osiedleń Specjalnych NKWD przekazując jego kompetencje operacyjne
odpowiednim komórkom operacyjnym, a kompetencje administracyjno-
gospodarcze - GUŁagowi, jednak postulatów tych nie zrealizowano. 16 listopada
1950 r. Wydział Osiedleń Specjalnych NKWD przeniesiono do Ministerstwa
Bezpieczeństwa Państwowego (Ministierstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti -
MGB) ZSRR jako jego Zarząd (Uprawlenije) IX. Już jednak 14 marca 1953 r.
komórka ta powróciła do MWD ZSRR jako Wydział "P", 30 października 1954 r.
przemianowany na 4 Wydział Specjalny (Spiecotdieł) MWD ZSRR. Jakkolwiek
więc od 1941 r. sprawy osiedleń specjalnych pozostawały poza kompetencjami

1

GUŁag, to istniały obszary przenikania się problematyki obozowej i zesłańczej.
Wynikało to np. z regulacji prawnych nakazujących automatyczne kierowanie na
zesłanie pewnych kategorii osób po odbyciu kary pozbawienia wolności czy z
okresowego zatrudniania specjalnych osiedleńców w straży obozowej. Przede
wszystkim jednak trzeba mieć na względzie fakt, iż specjalni osiedleńcy stanowili
wcale nie mały odsetek siły roboczej pracującej na rzecz obozów, funkcjonowali
więc w tym samym systemie gospodarczym co więźniowie.

W okresie powojennym w rozmaitych ogniwach radzieckich systemów

obozowych lub w bezpośredniej styczności z nimi znalazły się miliony obywateli
ZSRR i innych państw uczestniczących w zakończonym konflikcie wojennym.
"Kontyngenty" jeńców wojennych, internowanych, zmobilizowanych do batalionów
pracy, repatriantów poddawanych weryfikacji jakkolwiek nie były kategoriami
więźniów i podporządkowane były odrębnym instytucjom administracyjnym, pod
wieloma względami nie różniły się od więźniów GUŁagu, dzieliły z nimi los
niewolniczej siły roboczej, a nawet współdziałały w wykonywaniu określonych
zadań i niejednokrotnie współzamieszkiwały te same obozy.

W latach wojny miliony radzieckich obywateli znalazły się poza granicami

ZSRR - a przede wszystkim poza kontrolą polityczną i ideologiczną władz - jako
robotnicy przymusowi, więźniowie, jeńcy wojenni, członkowie formacji niemieckich
lub kolaboranckich. Zbiorowość obywateli ZSRR szacowano na 6,8 mln osób,
spośród których w momencie zakończenia wojny przy życiu pozostało ok. 5 mln.
Władze ZSRR, doprowadziwszy do zawarcia z USA, Wielką Brytanią i Francją
dwustronnych umów o obowiązkowej repatriacji i stanowczo nastając na
rygorystyczne ich wyegzekwowanie, nie były w stanie izolować tak wielkiej masy
swych powracających obywateli od reszty społeczeństwa. Nie zrezygnowały z tego
jednak wobec repatriantów uznanych z jakichś powodów za szczególnie
niebezpiecznych czy podejrzanych, równocześnie podejmując wysiłki
propagandowe i polityczne, mające na celu neutralizację ewentualnych "zgubnych"
wpływów pozostałych.

24 sierpnia 1944 r. Państwowy Komitet Obrony ZSRR przyjął postanowienie

O organizacji przyjęcia wracających do ojczyzny obywateli ZSRR wygnanych siłą
przez faszystowskich okupantów z radzieckich republik nadbałtyckich, zachodnich
obwodów BSRR, USRR i innych czasowo okupowanych obwodów ZSRR. Na jego
podstawie odpowiednie decyzje podejmowały w sierpniu tegoż roku władze
poszczególnych republik związkowych, a NKWD przystąpił do tworzenia obozów i
punktów filtracyjnych. Charakterystyczne było wykorzystanie w tym celu już
istniejących instytucji, powstałych w toku wojny w celu filtracji żołnierzy radzieckich,
którzy przeszli przez niewolę niemiecką, bądź znaleźli się w okrążeniu przeciwnika:
na podstawie postanowienia Państwowego Komitetu Obrony ZSRR z 27 grudnia
1941 r. i rozkazu NKWD z 28 grudnia 1941 r. były tworzone obozy specjalne NKWD
służące właśnie owej filtracji. Początkowo obozy te znajdowały się w gestii Zarządu
do spraw Jeńców Wojennych i Internowanych NKWD, jednak 19 lipca 1944 r.

2

rozkazem NKWD zostały podporządkowane GUŁagowi (Wydziałowi Obozów
Specjalnych GUŁag). Podporządkowanie to nie trwało wszelako długo, 28 sierpnia
1944 r. wydany został bowiem rozkaz NKWD, na którego mocy Wydział Obozów
Specjalnych GUŁag został przekształcony w samodzielny Wydział Obozów
Specjalnych (Otdieł spiecłagieriej) NKWD ZSRR i jemu właśnie powierzono
prowadzenie filtracji obywateli radzieckich powracających z niewoli do ojczyzny. 20
lutego 1945 r. wydział ten został przemianowany na Wydział Obozów Kontrolno-
Filtracyjnych (Otdieł prowieroczno-filtracyonnych łagieriej - OPFŁ) NKWD ZSRR. W
styczniu 1945 r. Rada Komisarzy Ludowych ZSRR określiła zasady przyjmowania
repatriantów oraz tryb repatriacji jeńców wojennych. Wprowadzono następujące
zasady selekcji repatriantów: 1) byli jeńcy wojenni szeregowi i podoficerowie
kierowani być mieli do armijnych obozów i punktów zborno-przesyłowych, a po
przeglądzie dokonanym przez organy kontrwywiadu wysyłani do zapasowych
formacji poszczególnych frontów Armii Czerwonej, 2) byłych jeńców wojennych
oficerów należało kierować do specjalnych obozów NKWD, przemianowanych na
obozy kontrolno-filtracyjne (prowieroczno-filtracyonnyje łagieria - PFŁ), 3) byli jeńcy
wojenni i cywile, którzy służyli w niemieckich formacjach budowlanych, własowcy,
policjanci i inne osoby podejrzane trafiać winny także do obozów specjalnych
NKWD, 4) ludność cywilna miała być kierowana do punktów zborno-przesyłowych
poszczególnych frontów i do pogranicznych punktów filtracyjnych NKWD, a po
dokonaniu przeglądu mężczyźni powinni być wysyłani do formacji zapasowych
Armii Czerwonej, a pozostali do miejsc stałego zamieszkania (z wyłączeniem
Moskwy, Leningradu i Kijowa), 5) dzieci-sieroty postanowiono kierować do domów
dziecka w poszczególnych republikach związkowych. Osoby zaliczone do kategorii
drugiej i trzeciej tworzyły tzw. specjalny kontyngent(spieckontingient) NKWD.

Do 1 marca 1946 r. repatriowano 4199488 osób: z terytoriów pozostających

pod kontrolą zachodnich aliantów oraz ze Szwajcarii - 2352686 osób, w tym
960039 byłych jeńców wojennych, natomiast ze strefy działań Armii Czerwonej i ze
Szwecji - 1846802 osoby, w tym 579436 byłych jeńców wojennych. Do tego
momentu do miejsc zamieszkania skierowano 2427906 repatriantów,
zmobilizowano do Armii Czerwonej 801152 osób, a do batalionów roboczych
608095 osób, do specjalnego kontyngentu NKWD włączono 272867 osób,
natomiast pozostali repatrianci pozostawali nadal w punktach kontrolno-
filtracyjnych. Z informacji dotyczących nieco tylko wcześniejszego momentu - 10
stycznia 1946 r., kiedy specjalny kontyngent NKWD obejmował 227266 osób -
wynika, iż znaczną jego część (106974 osoby) umieszczono w 11 ITŁ, jakkolwiek
formalnie nie byli to więźniowie. 1 marca 1946 r. specjalny kontyngent liczył 339618
osób. Połowa 1946 r. przyniosła faktyczne zakończenie masowej repatriacji. W
związku z tym na początku 1947 r. Wydział Obozów Kontrolno-Filtracyjnych NKWD
ZSRR został zlikwidowany, a podległe mu obozy przekazano GUŁagowi.

Inną kategorią, która otarła się o system GUŁag byli jeńcy wojenni. Obozy

jenieckie nie były częścią systemu obozowego GUŁagu, lecz tworzyły oddzielną

3

strukturę organizacyjną. Już w 1939 r., po agresji radzieckiej na Polskę, utworzono
Zarząd do spraw Jeńców Wojennych i Internowanych (Uprawlenije po diełam
wojennoplennych i internirowanych - UPWI) NKWD, w styczniu 1945 r.
przekształcony w Zarząd Główny do spraw jeńców Wojennych i Internowanych
(Gławnoje uprawlenije po diełam wojennoplennych i internirowanych - GUPWI). W
omawianym tu okresie, a więc już po zakończeniu wojny, GUPWI administrował
ogromną masą jeńców wojennych różnych narodowości, głównie Niemców i
Japończyków, a także - wprawdzie mniej liczną - rzeszą internowanych różnych
kategorii. Nie znaczy to wszakże, iż do struktur podległych GUŁagowi nie trafiali
jeńcy wojenni, jednakże nie dlatego, że byli jeńcami, ale z uwagi na przypisanie im
(zasadne czy nie) określonych przestępstw. Od tej sytuacji należy wyraźnie
odróżnić kierowanie jeńców wojennych do obozów podległych GUŁagowi w
charakterze siły roboczej. Jakkolwiek ich faktyczne położenie materialne i socjalne
oraz charakter wykonywanej pracy nie różniły się w istotny sposób od więźniów
ITŁ, to jednak nie uzyskiwali oni statusu więźniów i nie przechodzili pod
administrację GUŁagu. Wedle danych z 1 stycznia 1946 r. w ITŁ przebywało 170
tys. jeńców wojennych. W niektórych kompleksach obozowych stanowili znaczący
odsetek siły roboczej: 2,4 % w obozach Dalstroju, 2,7 % w Workutłagu, 4,5 % w
Wostocznom ITŁ, 8,4 % w Unżłagu, 17,7 % w Wiatłagu. Na niektórych budowach
NKWD jeńcy wojenni stanowili nawet kilkadziesiąt procent siły roboczej:
Czelabmetalurgstroj - 25,6 %, Tagilstroj - 28,4 %, Niżnieamurskie stroitielstwo nr
500 - 55,9 %. W 1951 r. powrócono do pierwotnej nazwy UPWI, co oznaczało
obniżenie rangi tego zarządu. Jednocześnie jego szefem został zastępca
naczelnika GUŁagu A.S.Kobułow, w wyniku czego faktycznie nastąpiło
podporządkowanie UPWI GUŁagowi i taka sytuacja przetrwała do reorganizacji
systemu w marcu 1953 r.

Odrębną grupę stanowili tzw. internowani i zmobilizowani Niemcy. 16 grudnia

1944 r. Państwowy Komitet Obrony ZSRR nakazał "zmobilizować i internować", a
następnie skierować do pracy w ZSRR wszystkich zdolnych do pracy Niemców
(mężczyzn w wieku 17-45 lat i kobiety w wieku 18-30 lat) znajdujących się na
terytorium Rumunii, Jugosławii, Węgier, Bułgarii i Czechosłowacji. 3 lutego 1945 r.
podobne postanowienie zostało podjęte w odniesieniu do obszarów Rzeszy
zajętych przez Armię Czerwoną. Zgodnie z nim należało zmobilizować ok. 500 tys.
zdolnych do pracy Niemców w wieku 17-50 lat i skierować ich na Białoruś, Ukrainę i
do Rosji, gdzie zorganizowani w bataliony robocze mieli być wykorzystywani przy
odbudowie kraju.

W sumie liczba deportowanych do ZSRR była znacznie mniejsza niż

zakładano, zwłaszcza że już w kwietniu 1945 r. akcja została przerwana. Spośród
internowanych i aresztowanych na podstawie postanowienia PKO z 3 lutego 1945
r. do ZSRR trafiło ok. 148,5 tys. osób, w tym tylko niespełna 97,5 tys. Niemców,
natomiast na podstawie postanowienia z 16 grudnia 1944 r. - niemal 112 tys. osób.
Ludzie ci formalnie nie byli więźniami, a administracyjnie podlegali GUPWI, w

4

którego ramach utworzony został odrębny Zarząd do spraw Zmobilizowanych i
Internowanych Niemców. Sformowani w tzw. bataliony robocze oddawani byli do
dyspozycji resortów gospodarczych. Niejednokrotnie wykorzystywani byli przy tych
samych pracach, które prowadzili więźniowie, a nawet kwaterowano ich na terenie
tych samych obozów.

Polityka karna

W latach 1945-1953 radzieckie prawo karne opierało się na podstawach

ukształtowanych jeszcze w latach 20. i 30. Ich trzon stanowiły kodeks karny
Rosyjskiej FSRR z 1926 r. z późniejszymi zmianami (zwłaszcza z 1934 r., kiedy to
wprowadzono do art. 58 paragrafy 1а-1g, które stały się podstawami prawnymi
masowych represji w następnych dwóch dekadach) oraz Isprawitielno-trudowoj
kodieks z 1933 r. W pierwszych latach powojennych utrzymywana była moc wielu
przepisów specjalnych, wprowadzonych w okresie tzw. Wielkiej Wojny
Ojczyźnianej, wprowadzano też w życie nowe rozwiązania modyfikujące (głównie
zaostrzające) regulacje kodeksowe w odniesieniu do określonych grup przestępstw
lub kategorii przestępców.

Za punkt wyjścia analizy polityki karnej w okresie powojennym można przyjąć

uchwalony 7 lipca 1945 r. dekret amnestyjny Prezydium Rady Najwyższej ZSRR.
Głosił on:
1) uwolnienie od kary wszystkich

- skazanych na pozbawienie wolności do lat 3 oraz na lżejsze kary,
- skazanych na podstawie dekretu z 26 grudnia 1941 r.,
- skazanych za niektóre przestępstwa wojskowe;

2) zmniejszenie o połowę kar wyższych niż 3 lata pozbawienia wolności za
wyjątkiem wyroków za: działalność kontrrewolucyjną, grabież własności
socjalistycznej, bandytyzm, umyślne zabójstwo, rozbój i fałszowanie pieniędzy.

Trafne wydaje się przypuszczenie, iż ogłoszenie amnestii było politycznym

gestem pod adresem społeczeństwa, manifestacją dobrej woli władz w obliczu
zwycięsko zakończonej wojny, a zarazem wynikało z pilnej potrzeby stworzenia
miejsca dla setek tysięcy nowych represjonowanych - zwłaszcza repatriantów i
jeńców wojennych - w sytuacji, gdy dramatycznie brakowało materialnych
możliwości stworzenia dla takiej masy ludzi nowych obiektów obozowych i
wykorzystania ich jako niewolniczej siły roboczej. Stan wyniszczonej wojną
gospodarki radzieckiej nie pozwalał na rozwój placówek karnych i wzrost
dostarczonej przez nie produkcji, a w związku z tym władze nie były w tym
momencie ekonomicznie zainteresowane w drastycznym zwiększaniu liczby
więźniów. Dodać wszakże należy, iż była to sytuacja przejściowa i już w 1947 r.
pojawiły się symptomy zmiany w tym zakresie.

5

Istotne znaczenie dla charakterystyki polityki karnej w drugiej połowie lat 40.

miało zniesienie przez dekret z 26 maja 1947 r. kary śmierci. Posunięcie to, o
wyraźnie politycznym charakterze, przyniosło poważne konsekwencje dla życia
wewnątrz obozów. Ułatwiło ono bowiem więźniom kryminalnym (tzw. błatnym)
terroryzowanie - często tolerowane, a niekiedy inspirowane przez administrację
obozową - pozostałych więźniów, zwłaszcza politycznych. Zagrożenie karą śmierci
stanowiło wobec ich poczynań hamulec, jakim nie mogła być perspektywa
zwiększenia o kolejne lata zasądzonego już wyroku. Rezygnacja z "najwyższego
wymiaru kary" była przy tym niespójna z równoczesnym wzmożeniem represyjności
systemu, obserwowanym właśnie w 1947 r. Toteż już 12 stycznia 1950 r. karę
śmierci przywrócono w odniesieniu do oskarżonych o przestępstwa
kontrrewolucyjne i przeciwko państwu (w latach 1950-1953 według oficjalnych
danych rozstrzelano ok. 4 tys. osób osądzonych za takie przestępstwa). Na
początku lat 50. sytuacja w obozach pogorszyła się do tego stopnia, iż władze
uznały za konieczne wprowadzenie najostrzejszych środków: dekret z 13 stycznia
1953 r. o zwalczaniu przestępczości wśród więźniów przywrócił karę śmierci za
bandytyzm w obozach. Tylko w 1953 r. na jego podstawie na rozstrzelanie skazano
52 osoby. 30 kwietnia 1954 r. przywrócono karę śmierci także wobec winnych
umyślnego zabójstwa.

Decyzje o poddaniu karze pozbawienia wolności w ZSRR mogły zapaść w

formie wyroku sądowego, bądź postanowienia organu pozasądowego. System
sądownictwa tworzyły oprócz sądów powszechnych i wojskowych rozmaite sądy
specjalne, w tym sądy obozowe. Zakresy działania poszczególnych instytucji
sądowych wzajemnie się przenikały, przy czym dostrzegalna była tendencja do
przekazywania sądom wojskowym i specjalnym spraw, które w istocie nie powinny
należeć do ich kompetencji. Szczególnie wyraźnie widać to w odniesieniu do
sądownictwa wojskowego. W latach 1945-1953 nadal odgrywało ono wielką rolę w
realizacji polityki karnej państwa radzieckiego, a jego aktywność koncentrowała się
przede wszystkim na przestępstwach kontrrewolucyjnych i pospolitych, podczas
gdy przestępstwa wojskowe stanowiły przedmiot wyrokowania w daleko mniejszym
stopniu.

Tab.1. Liczba osądzonych przez trybunały wojskowe w latach 1945-1952.

Rodzaj
przestępstwa

Liczba osądzonych w roku:
1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952

Ogółem

357007 307717 209816 137335 105534 75250 57772 47469

w tym:

Przestępstwa
kontrrewolucyjne

135056 107981 59017 52017 58966 36826 33559 17961

Przestępstwa
wojskowe

69059 67230 42298 19302 21515 19766 11936 15521

Przestępstwa

152892 132506 108232 66016 25053 18658 12227 13987

6

pospolite
w tym:

Zagarnięcie
mienia
socjalistycznego

14770 17077 24372 18927 11399 7198 4083 4648

Samowolne
porzucenie pracy
(dekret z 26 XII
1941 r.)

69216 64310 52708 23716 -

-

-

-

Źródło: Istorija stalinskogo GUŁAGA. Koniec 1920-ch - pierwaja połowina

1950-ch godow. Sobranije dokumientow w siemi tomach, red. Ju.N.Afanasjew i in.,
Moskwa 2004, t.1: Massowyje riepriessii w SSSR, red. N.Wiert, S.Mironienko, sost.
I.A.Zjuzina, s.618.

Z tab.1. wynika, iż przestępstwa kontrrewolucyjne stanowiły w całym

rozpatrywanym okresie 38,6 % wszystkich spraw osądzonych przez trybunały
wojskowe (w 1945 r., 37,8 %, a w kolejnych latach: 35,1 %, 28,1 %, 37,9 %, 55,9
%, 48,9 %, 58,1 %, 37,8 %). Przestępstwa pospolite stanowiły przedmiot 40,8 %
wyroków trybunałów wojskowych w latach 1945-1952 (w 1945 r. - 42,8 %, w 1946 r.
- 43,1 %, a w latach kolejnych 51,6 %, 48,1 %, 23,7 %, 24,8 %, 21,2 % i 29,5 % w
1952 r.). Tak więc sądy wojskowe w latach 1945-1952 zajmowały się głównie
rozpatrywaniem spraw o przestępstwa kontrrewolucyjne i pospolite (wśród tych
ostatnich najliczniejszą grupę do 1948 r. włącznie stanowiły czyny określone w
dekrecie z 26 grudnia 1941 r.). Wymownie świadczy to o tendencjach panujących w
radzieckim wymiarze sprawiedliwości, a staną się one jeszcze wyraźniejsze, gdy
uwzględnić pozasądowy tryb orzekania kar.

Od 1948 r. liczba wyroków sądowych systematycznie spadała, a zarazem

zwiększała się rola sądownictwa powszechnego, czego wyrazem był rosnący
odsetek orzekanych przez nie wyroków.

Tab.2. Liczba skazanych wyrokami sądowymi w latach 1945-1952

Rok

Liczba skazanych

Ogółem

W tym wyrokami sądów
powszechnych

1945

2742146

2297215

1946

2922484

2508935

1947

2934810

2601688

1948

2384098

2136495

1949

2224661

2022613

1950

1974233

1813925

1951

1566963

1450872

7

1952

1590329

1496340

Źródło: Istorija stalinskogo GUŁAGA..., t.1: Massowyje..., s.620.

Jeśli wziąć pod uwagę wymiar ferowanych kar, to okaże się, iż:
- zdecydowanie wzrastał udział wyroków skazujących na pozbawienia

wolności (z niespełna 27 % w 1945 r. do ponad 41 % w 1952 r.), a malał odsetek
skazań na prace poprawcze bez pozbawienia wolności (z 65,5 % do 41,1 %),

- wydatnie wzrósł odsetek kar pozbawienia wolności powyżej 5 lat.
Grzywny, choć stosowane coraz częściej, pozostawały marginalną formą

karania. Uwzględnienie wyroków sądów specjalnych i decyzji organów
pozasądowych proporcje te jeszcze wyraźniej zmieniało na korzyść wysokich
wyroków pozbawienia wolności.

Tab.3. Wymiar kary orzeczony w latach 1945-1952 przez sądy radzieckie (z

wyłączeniem wyroków sądów specjalnych i decyzji amnestyjnych).

Rok

Liczba
skazanych

W tym:

Kara
śmierci

Kara pozbawienia wolności
powyżej
10 lat

5-10 lat 1-5 lat do 1 roku

Roboty
poprawcze

Grzywna

1945 2059869 389

111

29000 246099 274462 1350632 50755

1946 2294772 611

161

44391 347230 394372 1317362 71660

1947 2439390 442

16260 236144 485469 471235 1058779 68906

1948 2001943 -

51111 260403 251754 367962 886209 90503

1949 1925525 -

61919 222132 212833 378017 850230 95864

1950 1747422 -

56971 184483 184858 287936 822188 102433

1951 1420802 -

47830 156326 189394 194139 602528 111481

1952 1447435 -

51034 169690 217583 153354 594572 134902

Źródło: Istorija stalinskogo GUŁAGA..., t.1: Massowyje..., s.616-617.

W okresie powojennym nadal utrzymany został charakterystyczny dla

radzieckiego systemu karno-represyjnego pozasądowy tryb orzekania kar.
Organem realizującym ten tryb było Kolegium Specjalne (Osoboje sowieszczanije -
OSO) przy NKWD (NKGB). Utrzymane zostały w mocy przepisy wprowadzone w
okresie wojny, w tym m.in. postanowienie Państwowego Komitetu Obrony z 17
listopada 1941 r., które przyznało OSO przy NKWD ZSRR prawo stosowania w
sprawach o przestępstwa kontrrewolucyjne i specjalnie niebezpieczne
przestępstwa przeciwko porządkowi rządzenia kar aż do kary śmierci włącznie,
przy czym postanowienia te były ostateczne. W latach 1945-1953 Prezydium Rady
Najwyższej ZSRR i Rada Ministrów ZSRR wydały akty prawne wprowadzające

8

zmiany w zakresie kompetencji i zasad funkcjonowania OSO. 21 lutego 1948 r.
OSO uzyskało prawo kierowania na zesłanie do oddalonych rejonów ZSRR byłych
niebezpiecznych przestępców przeciw państwu, którzy odbyli już karę pozbawienia
wolności. Zasadę tę zastosowano także wobec tych, którzy po zakończeniu wojny
zdążyli wyjść na wolność przed wprowadzeniem tych przepisów - byli ponownie
zatrzymywani i na podstawie dokumentów zgromadzonych w toku poprzedniego
postępowania OSO podejmowało decyzję o skierowaniu na zesłanie. Z kolei dekret
O odpowiedzialności karnej za ucieczki z miejsc przymusowego osiedlenia osób
wysiedlonych w oddalone rejony Związku Radzieckiego w okresie Wojny
Ojczyźnianej z 26 listopada 1948 r. powierzył OSO karanie uciekinierów. OSO
miało także prawo skazywać na pozbawienie wolności poprzez umieszczenie w
obozie pracy na okres do 8 lat za uchylanie się od pracy osób przebywających w
miejscach specjalnego (przymusowego) osiedlenia. Ponadto OSO dysponowało
prawem podejmowania decyzji o wysiedleniu (przesiedleniu) określonych grup
ludności. Dotyczyło to: 1) członków rodzin uczestników podziemia
niepodległościowego na Ukrainie, Litwie, Łotwie i w Estonii; "elementów
antyspołecznych i pasożytniczych", zajmujących się żebractwem, które na
podstawie dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 23 lipca 1951 r. podlegały
zesłaniu (specjalnemu przesiedleniu) na okres 5 lat; członków rodzin osób
skazanych za zdradę ojczyzny.

Przyznanie OSO tak rozległych kompetencji w nader różnych sprawach

powodowało niską - nawet jak na radzieckie standardy i oczekiwania - jakość pracy
tej instytucji i liczne błędy w zakresie stosowania obowiązujących przepisów.
Budziło to wątpliwości i zastrzeżenia także w kierownictwie aparatu
bezpieczeństwa, skądinąd chętnie korzystającego z postępowania pozasądowego.
13 lutego 1950 r. minister bezpieczeństwa państwowego po raz pierwszy skierował
na ręce Stalina raport zwracający uwagę na niebezpieczne tendencje rysujące się
w pracy OSO, w tym wypadku na "hurtowe", powierzchowne rozpatrywanie spraw
uciekinierów ze specjalnych osiedli. W 1951 r. MGB co najmniej dwukrotnie, w lipcu
i w grudniu, podejmowało próby zreformowania zasad działania OSO,
przygotowując odpowiednie projekty aktów prawnych, jednakże mimo przedłożenia
ich Stalinowi nie osiągnięto żadnych efektów. Dopiero po śmierci Stalina, 12
sierpnia 1953 r. Prezydium KC KPZR zatwierdziło postanowienie o likwidacji OSO,
a 1 września Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało odpowiedni dekret. Skargi
i wnioski wcześniej skazanych przez organy pozasądowe podlegały zbadaniu przez
Prokuraturę ZSRR, a na jej wniosek rozpatrzeniu przez Sąd Najwyższy. Wszystkie
śledztwa prowadzone przez organy MWD musiały od tego momentu trafiać do
sądów.

We wrześniu 1945 r. szefowie prokuratury, Sądu Najwyższego ZSRR i

ministerstwa sprawiedliwości wystąpili z wnioskiem postulującym uchylenie
wprowadzonych w czasie wojny norm prawnych określających odpowiedzialność
za porzucenie pracy i naruszenie dyscypliny pracy (dekret z 26 grudnia 1941 r.) i

9

powrót do reguł zapisanych w dekrecie z 26 czerwca 1940 r. Jednakże przez trzy
lata po zakończeniu wojny przepisy owe nadal funkcjonowały. Był to nader
poważny problem. Wedle danych 22 ministerstw kierujących gałęziami przemysłu,
na które rozciągały się postanowienia dekretu z 26 grudnia 1941 r., tylko w
pierwszej połowie 1947 r. porzuciło pracę 233172 pracowników (w II kwartale
więcej niż w I). Wszyscy oni powinni trafić na wiele lat do obozów. Również
pracownicy przedsiębiorstw transportowych na mocy przepisów wprowadzonych w
1943 r. odpowiadali za nieobecność w pracy i za samowolne opuszczenie
przedsiębiorstw na zasadach analogicznych do przedsiębiorstw przemysłu
wojennego. W stosunku do nich właśnie w pierwszej kolejności zniesiono regulacje
z czasów wojny. 2 maja 1948 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przyjęło dekret
O zniesieniu stanu wojennego w transporcie kolejowym, rzecznym i morskim. 31
maja 1948 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR uchyliło przepisy z 26 grudnia
1941 r. W związku z dekretami z 2 i 31 maja 1948 r. z obozów zwolniono ponad 111
tys. więźniów. Nadal jednakże łamanie dyscypliny pracy i porzucanie
przedsiębiorstw było jednym z najpowszechniejszych przestępstw. W 1950 r.
skazani na mocy dekretu z 26 czerwca 1940 r. stanowili połowę populacji więźniów.
Dopiero 14 lipca 1951 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR uchwaliło dekret
zmieniający zasady odpowiedzialności robotników i urzędników za
nieusprawiedliwione nieobecności w pracy. Dekret ten znosił odpowiedzialność
karną za te nieobecności - z wyjątkiem wielokrotnych (tzn. powyżej 2 w ciągu 3
miesięcy) i długotrwałych (tzn. trwających powyżej 3 dni) - i zastępował ją
odpowiedzialnością dyscyplinarną (pozbawienie premii w części lub w całości,
pozbawienie części dodatku za wysługę lat, postawienie przed sądem koleżeńskim,
zwolnienie z pracy z wpisem do książeczki pracy). Utrzymano wszakże możliwość
sądowego karania absencji wielokrotnej i długotrwałej. Sąd mógł orzec w takim
wypadku karę do 6 miesięcy robót poprawczych w miejscu pracy z potrąceniem do
25 % wynagrodzenia. Dekret ów po nowemu określał wymiar odpowiedzialności za
porzucenie pracy. Odtąd groziła za to kara do 6 miesięcy robót poprawczych z
potrąceniem do 25 % wynagrodzenia albo 2-4 miesięcy pozbawienia wolności. Ta
nowa regulacja prawna spowodowała drastyczny spadek spraw sądowych w tym
zakresie. O ile w II półroczu 1950 r. nieusprawiedliwiona nieobecność w pracy była
przedmiotem 302115 spraw sądowych, to w II półroczu 1951 r. - 46339. W II
półroczu 1950 r. sądy rozpatrzyły 242221 spraw o porzucenie pracy, w II półroczu
następnego roku - 106026. Dekret z 1951 r. nie dotyczył członków kooperatyw
(arteli) przemysłowych i leśnych, którzy nadal podlegali rygorom przepisów z 1940
r.

Tab.4. Skazani w latach 1945-1952 za porzucenie pracy, nieusprawiedliwioną

absencje oraz spóźnienia do pracy na mocy przepisów z lat 1940-1941

Rok

Liczba skazanych
za absencję i
spóźnienie

za porzucenie
pracy

z dekretu z 26 XII
1941

10

1945 941733

117334

92733

1946 861340

143600

74746

1947 684441

215679

31400

1948 564590

249940

-

1949 517459

267869

-

1950 513891

208962

-

1951 315275

133823

-

1952 147885

179695

-

Źródło: A.Sokolov, Forced Labor in Soviet Industry: The End of the 1930s to

the Mid-1950s. An Overview, [w:] P.R.Gregory and V.Lazarev (ed.), The Economics
of Forced Labor. The Soviet Gulag, Stanford 2003, s.28.

Zjawiskiem charakterystycznym dla życia społeczno-ekonomicznego w ZSRR

była plaga zawłaszczania mienia państwowego, społecznego i prywatnego. W
znacznej mierze taka skala złodziejstwa była efektem zasad działania gospodarki
radzieckiej, powszechnego deficytu podstawowych dóbr i wyjątkowo niskiego
poziomu życia. Dla wielu obywateli kradzież stawała się sposobem przetrwania.
Rozmiary tych zjawisk wymuszały poszukiwanie rozwiązań je ograniczających, zaś
natura ówczesnego systemu politycznego dyktowała wybór metod. Za pierwszy
krok w tym kierunku, związany zresztą w dużej mierze z sytuacją aprowizacyjną w
ZSRR, można uznać postanowienie Rady Ministrów ZSRR i KC WKP(b) z 27 lipca
1946 r. nakazujące podjęcie zdecydowanej walki z kradzieżami i marnotrawstwem
zboża i surowe karanie popełnianych przestępstw, zobowiązujące prokuraturę do
zamykania śledztw w tych sprawach w ciągu 20 dni, a sądy do przeprowadzania
postępowań w ciągu 10 dni. 31 lipca Ministerstwo Sprawiedliwości przekazało
wszystkim organom sądowym dyrektywę nakazującą stosować wobec winnych
surowe kary włącznie z tymi, jakie przewidywało postanowienie Centralnego
Komitetu Wykonawczego i Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z 7 sierpnia 1932 r.
Postanowienie owo za zamachy na mienie przedsiębiorstw państwowych,
kołchozów i kooperatyw przewidywało karę śmierci lub pozbawienia wolności na co
najmniej 10 lat oraz konfiskatę majątku. Wedle niepełnych danych w okresie lipiec-
listopad 1946 r. za kradzież, marnotrawstwo i niszczenie zboża osądzonych zostało
53359 osób, z których 36672 skazano na kary pozbawienia wolności. Drakońskie
przepisy z 7 sierpnia 1932 r. zastosowano wszakże tylko wobec 1146 osób, a
spośród nich 35 osób skazano na rozstrzelanie.

Nową jakość w tym zakresie stanowił wydany 4 czerwca 1947 r. dekret O

odpowiedzialności karnej za grabież mienia państwowego i społecznego. Dekret
ustanawiał kary: 1) za grabież własności państwowej 7-10 lat łagru, 2) w warunkach
recydywy, wielkich rozmiarów przestępstwa lub(i) działania w zorganizowanej
grupie - 10-12 lat, 3) za grabież mienia kołchozowego - 5-8 lat łagru, 4) za grabież
własności kołchozowej w warunkach recydywy, wielkich rozmiarów przestępstwa

11

lub(i) działania w zorganizowanej grupie - 8-12 lat. Karze 2-3 lat łagru lub 5-7 lat
zesłania podlegał też każdy, kto wiedział o przestępstwie wymienionym w punktach
2 i 4 lub przygotowaniach do niego, ale nie powiadomił o tym organów władzy.
Jakkolwiek więc uniknęła kara śmierci, to jednak równocześnie kary za wszelkiego
rodzaju zawłaszczenie mienia państwowego i społecznego zostały wyraźnie
zaostrzone.

W związku z wydaniem tego dekretu pojawiły się wątpliwości, czy dotyczył on

także drobnych kradzieży, czy zatem wyłączał stosowanie w tym zakresie
wcześniejszych przepisów, a zwłaszcza dekretu z 10 sierpnia 1940 r. Była to
kwestia niesłychanej wagi, jako że ten ostatni dekret ustalał za drobne kradzieże
karę 1 roku pozbawienia wolności, a taką karę odbywało się w więzieniu bądź
poprawczej kolonii pracy, podczas gdy wyroki powyżej 3 lat pozbawienia wolności
odbywane były w obozie. Jak można sądzić, intencją centrum decyzyjnego było
objęcie karami przewidywanymi w dekrecie z 4 czerwca 1947 r. wszystkich
kradzieży mienia państwowego i społecznego, także drobnych. Minister
sprawiedliwości ZSRR w piśmie datowanym 25 czerwca 1947 r. postulującym
przeprowadzenie kampanii wyjaśniającej społeczeństwu nowy stan prawny
powoływał się wręcz na niepublikowane postanowienie RM ZSRR rozciągające
działanie dekretu z 4 czerwca na drobne kradzieże. 22 sierpnia 1947 r. plenum
Sądu Najwyższego ZSRR wydało dyrektywę wskazującą, iż w związku z dekretem
z 4 czerwca 1947 r. sądy nie powinny stosować przepisów z 7 sierpnia 1932 r. i z
10 sierpnia 1940 r. oraz niektórych postanowień kodeksu karnego o
odpowiedzialności za kradzieże. Przeciwko takiemu stanowisku, a ściślej wobec
wynikających z jego stosowania doświadczeń, zdecydowanie wystąpił
przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. W piśmie do Biura
Politycznego KC WKP(b) z 5 sierpnia 1948 r. wskazał, iż Sąd Najwyższy
unieważniając akty prawne rangi ustawowej popadał w kolizję z konstytucją, a
stosowanie surowych kar przewidzianych w dekrecie z 4 czerwca 1947 r. było
merytorycznie niesłuszne. Postulował uchylenie wspomnianej dyrektywy,
przekwalifikowanie wyroków za drobne kradzieże podjętych na mocy dekretu z 4
czerwca i stosowanie za ten rodzaj przestępstw kar określonych w dekrecie z 10
sierpnia 1940 r. Dyrektywa Sądu Najwyższego uchylona jednak wówczas nie
została. W efekcie nastąpił gwałtowny wzrost liczby skazanych za naruszenie
własności państwowej i społecznej. O ile w 1946 r. za kradzieże mienia
państwowego i społecznego sądy cywilne oraz sądy transportu kolejowego i
wodnego skazały 378,5 tys. osób, to w 1947 r. aż 508,6 tys. Jednakże już w 1948 r.
liczba skazanych z tego powodu zmalała do 275,1 tys. osób, a w 1949 r. do 234
tys. Równocześnie jednak rosła liczba skazanych za przestępstwa opisane w
artykułach 2 i 4 dekretu z 4 czerwca (recydywa, przestępstwa wielkich rozmiarów,
działania w zorganizowanej grupie): w II półroczu 1947 r. było to 40,8 tys. osób, w
1948 r. - 119,6 tys., w 1949 r. - 135,9 tys., a w I kwartale 1950 r. - 34,8 tys.
Oznaczało to zatem spadek liczby ukaranych w tym trybie za drobne kradzieże. W
odniesieniu do 1949 r. znamy dokładniej strukturę wyroków orzeczonych przez

12

sądy powszechne: spośród 217,2 tys. skazanych wyroki 5-10 lat dotknęły 156513
osób, na 11-15 lat skazano 33742 osoby, na 16-25 lat - 11289 osób. W tymże roku
spośród 234 tys. skazanych na mocy dekretu z 4 czerwca 23,9 % było sprawcami
przestępstw w kołchozach, w handlu 22,9 %, w instytucjach państwowych - 19,8%,
w przedsiębiorstwach przemysłowych - 16,8 %. 1 stycznia 1952 r. skazani na
podstawie dekretu z 4 czerwca 1947 r. stanowili 25,9 % więźniów obozów i kolonii,
zaś 1 stycznia 1953 r. 29,3 % wszystkich więźniów. Wspomniane uregulowania
prawne w poważnym stopniu zdeterminowały zatem liczebność i strukturę więźniów
w omawianym okresie.

W końcu kwietnia 1951 r. Prokurator Generalny ZSRR, minister

sprawiedliwości i przewodniczący Sądu Najwyższego zwrócili się do Stalina z
pismem wskazującym, iż na podstawie dekretu z 4 czerwca 1947 r. obok
poważnych przestępstw osądzane były także drobne kradzieże, popełnione przez
oskarżonych po raz pierwszy w życiu, a niezwykle surowe wyroki dotykały m.in.
kobiety obarczone licznymi dziećmi, inwalidów wojennych, wyrostków i starców. W
piśmie podawano przykłady ukarania za kradzież 2 kg pszenicy 10 latami łagru, 2
kg ziemniaków czy 1 kg ryżu - 7 latami. W związku z tym postulowano stosowanie
w odniesieniu do popełnianych po raz pierwszy drobnych kradzieży przepisów
dekretu z 10 sierpnia 1940 r., przewidujących karę 1 roku pozbawienia wolności. Po
niemal 4 latach stosowania dekretu O odpowiedzialności karnej za grabież mienia
państwowego i społecznego kierownictwo organów sprawiedliwości doszło zatem
do konkluzji sformułowanych przez przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej
już w 1948 r.

Wyrazem zaostrzania polityki karnej był także - jakkolwiek stosowany na

znacznie mniejszą skalę - dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 9 czerwca
1947 r. O odpowiedzialności za ujawnianie tajemnicy państwowej i za utratę
dokumentów zawierających tajemnicę państwową. Wydatnie podwyższał on
wymiar kar stosowanych wcześniej za tego rodzaju przestępstwa. Wprowadzony w
warunkach wojny podobny dekret z 15 listopada 1943 r. przewidywał za ujawnienie
tajemnicy państwowej przez osobę urzędową 5 lat pozbawienia wolności, a w
szczególnie ciężkich przypadkach - 10 lat. Nowy dekret z 1947 r. ustalał natomiast
dla osób urzędowych karę 8-12 lat obozu, dla żołnierzy - 10-20 lat, a dla zwykłych
obywateli 5-10 lat. Szczególnie surowo karano za przekazanie za granicę wyników
odkryć naukowych: groziło za to 10-15 lat obozu.

Jeszcze w 1943 r. w radzieckim prawodawstwie przywrócono pojęcie katorgi:

19 kwietnia Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przyjęło dekret O wymiarze kary dla
zdrajców ojczyzny i o wprowadzeniu dla tych osób robót katorżniczych jako
wymiaru kary. Tylko do maja 1945 r. skazano na ten rodzaj kary ponad 29 tys.
osób. W związku z tym utworzono najpierw specjalne oddziały obozowe dla
katorżników w workuckim i północno-wschodnim ITŁ, a następnie odrębne obozy
dla katorżników. W końcu 1944 r. przebywało w nich już ok. 6 tys. więźniów, a 1
września 1947 r. - 60 tys. Wiosną 1945 r. Nikita Chruszczow wystąpił z inicjatywą

13

wprowadzenia kary 15-20 lat robót katorżniczych do wszystkich artykułów kodeksu
karnego przewidujących karę śmierci. Motywował to potrzebą zwiększenia
możliwości wyboru przez sąd środka represyjnego, zwłaszcza wobec perspektywy
zastosowania najwyższego wymiaru kary. Przeciw takiemu rozwiązaniu
zaprotestował NKWD. Wskazywano na niewielki odsetek wyroków śmierci i
stosowanie tej kary tylko w szczególnie uzasadnionych wypadkach, a zarazem
podkreślano wątpliwości polityczne wynikające z wprowadzenia wyjątkowo ciężkiej
kary w momencie zwycięskiego zakończenia wojny. Istotnym argumentem NKWD
była stosunkowo niewielka produktywność katorżników: spośród 29 tys. skazanych
na ten rodzaj kary do maja 1945 r. aż 10 tys. nie nadawało się do pracy nie tylko
katorżniczej, ale jakiejkolwiek. Znamienna była sformułowana przy tym uwaga, iż
że warunki pracy katorżniczej w istocie wykluczają dotrwanie do końca wyroku 15-
20 lat. Tym samym przyznano, iż wyroki ferowane na mocy wspomnianego dekretu
z 19 kwietnia 1943 r. były faktycznie równoznaczne z wyrokami śmierci, o ile miały
być wykonywane w całości.

Stosowanie kary katorgi zostało jednak rozszerzone, choć w inny sposób. Na

początku 1948 r. podjęta została inicjatywa tworzenia specjalnych obozów i więzień
dla szczególnie niebezpiecznych przestępców politycznych, którzy mieliby
równocześnie uzyskać status katorżników. Wprawdzie akty prawne regulujące
status owych specjalnych obozów ostatecznie nie zawierały tego ostatniego zapisu,
jednak faktycznie status więźniów obozów specjalnych był zbliżony do
katorżniczego. Natomiast 28 listopada 1948 r. został uchwalony dekret Prezydium
Rady Najwyższej O odpowiedzialności karnej za ucieczki z miejsc obowiązkowego i
stałego osiedlenia osób wysiedlonych w oddalone rejony Związku Radzieckiego w
okresie Wojny Ojczyźnianej. Potencjalnie dotyczył on ogromnej rzeszy osób, jako
że statusem specjalnych osiedleńców objętych było w tym momencie ponad 2,5
mln osób. Ten akt prawny ustalał jednolitą karę za ucieczki z miejsc przymusowego
osiedlenia w wymiarze 20 lat robót katorżniczych. Należy przy tym zaznaczyć, iż
pojęcie ucieczki było rozumiane bardzo szeroko i faktycznie obejmowało każde
oddalenie się poza specjalne osiedle bez zgody jego komendanta. Dekret
przewidywał także karę 5 lat pozbawienia wolności dla osób ukrywających zbiegów,
pozwalającym im na powrót do poprzednich miejsc zamieszkania czy też
okazujących im pomoc w zagospodarowaniu się tam. Tylko w pierwszym roku
obowiązywania tego dekretu na jego podstawie skazano ok. 10 tys. osób.

Literatura przedmiotu w znacznym stopniu koncentruje się na intensywności

ścigania przestępstw politycznych jako mierniku represyjności systemu
radzieckiego. Dostrzegając istotny rys radzieckiego systemu represyjnego w
definiowaniu, ściganiu i karaniu tzw. przestępstw kontrrewolucyjnych, nie można
wszelako tracić z pola widzenia faktu, iż był to mimo wszystko tylko jeden - choć
ważny - z elementów charakteryzujących ten system.

Tab.5. Liczba skazanych za przestępstwa kontrrewolucyjne przez wszystkie

rodzaje sądów i OSO w latach 1945-1952.

14

Rok

Liczba
skazanyc
h ogółem

Skazani przez OSO

Skazani przez sądy
liczba
skazanyc
h

w tym:

liczba
skazanyc
h

odsetek
skazanyc
h ogółem
[%]

sądy powszechne sądy wojskowe

liczba
skazanyc
h

odsetek
skazanyc
h przez
sądy [%]

liczba
skazanyc
h

odsetek
skazanych
przez sądy
[%]

1945 179272 26581

14,8

152691 8363

5,5

135056 88,5

1946 138146 8320

6,0

129826 12932

10,0

107981 83,2

1947 89839

13393

14,9

76446

9463

12,4

59017

77,2

1948 86490

17257

20,0

69233

9995

14,4

52017

75,1

1949 115149 38460

33,4

76689

10822

14,1

58966

76,9

1950 72598

19419

26,8

53179

10124

19,0

36826

69,3

1951 56689

9076

16,0

47613

9728

20,4

33559

70,5

1952 28056

958

3,4

27098

5799

21,4

17961

66,3

Źródło: Istorija stalinskogo GUŁAGA..., t.1: Massowyje..., s.618, 621-622,

632-634.

Z zestawienia tego wynika, że ogólna liczba skazanych za przestępstwa

kontrrewolucyjne w omawianym okresie systematycznie malała - z wyjątkiem
skokowego wzrostu w 1949 r. - i w 1952 r. była sześciokrotnie niższa niż w 1945 r.
Spadała także liczba wyroków sądowych, a równocześnie w ich orzekaniu coraz
większą, choć ciągle drugoplanową, rolę odgrywały sądy powszechne. W ferowaniu
wyroków za tego rodzaju przestępstwa dominowało sądownictwo wojskowe, przy
czym odsetek wyroków przez nie wydanych wykazywał także trend spadkowy, w
przeciwieństwie do odsetka wyroków przyjmowanych przez sądy specjalne, który w
1952 r. był dwukrotnie wyższy niż w 1945 r. Ogółem w latach 1945-1952 zapadły
wyroki sądowe w odniesieniu do 632775 osób (w tym 501383, tj. 79,6 % w sądach
wojskowych). W tym samym czasie decyzje OSO dotknęły 133464 osoby, co
oznacza iż spośród 766239 skazanych za przestępstwa kontrrewolucyjne w tym
okresie aż 17,4 % ukarano w trybie pozasądowym. Dynamika decyzji OSO i ich
udziału w ogólnej liczbie wyroków za przestępstwa kontrrewolucyjne jest jednak
odmienna niż w przypadku sądów. W 1946 r. wystąpiło gwałtowne skurczenie się
aktywności OSO w tym zakresie, jednakże od następnego roku liczba decyzji tego
organu skazujących za przestępstwa kontrrewolucyjne zwiększała się do 1949 r., w
którym nastąpił niezwykły wręcz jej wzrost: o 122,9 %. Decyzje OSO stanowiły
wówczas aż 1/3 wszystkich wyroków za przestępstwa kontrrewolucyjne. Od 1950 r.
nastąpił szybki spadek liczby tych decyzji i ich znaczenia dla całokształtu poczynań
represyjnych.

15

W odniesieniu do przestępstw kontrrewolucyjnych można zatem mówić o

tendencji słabnięcia represyjności systemu w okresie powojennym. Wyłomem w
tym zakresie był rok 1949, gdy wyraźnie wzrosła liczba skazań za te przestępstwa,
głównie za sprawą decyzji podejmowanych w trybie pozasądowym. Wiązać to
należy zapewne z falą represji w 1948 r. Od jesieni 1948 r. w rezultacie tajnej
dyrektywy MGB ZSRR i prokuratora generalnego rozpoczęły się ponowne
aresztowania osób, które wyszły na wolność po zakończeniu wojny. Wszystkim im
przedstawiano zarzuty z tych samych artykułów kodeksu karnego, których
dotyczyły poprzednie wyroki. Śledztwa były prowadzone w trybie uproszczonym, a
głównym dowodem były wypisy z archiwalnych dokumentów śledczych o przeszłej
działalności antyradzieckiej. 21 lutego 1948 r. Dekretem Prezydium Rady
Najwyższej ZSRR postanowiono "wszystkich odbywających kary w specjalnych
obozach i więzieniach szpiegów, dywersantów, terrorystów, trockistów,
prawicowców, mienszewików, eserów, anarchistów, nacjonalistów, białych
emigrantów i uczestników innych antyradzieckich organizacji i grup i osób
stanowiących niebezpieczeństwo z uwagi na swoje antyradzieckie związki i wrogą
działalność" po odbyciu kary kierować na zesłanie pod nadzorem organów
bezpieczeństwa w wyznaczone przez MGB rejony kraju: w rejon Kołymy na
Dalekim Wschodzie, w rejony Kraju Krasnojarskiego i obwodu nowosybirskiego
rozciągnięte 50 kilometrów na północ od magistrali transsyberyjskiej, do Kazaskiej
SRR z wyłączeniem obwodów ałamaackiego, guriewskiego,
południowokazachstańskiego, aktiubińskiego, wschodniokazachstańskiego i
semipałatyńskiego. MGB zostało zobowiązane do skierowania na zesłanie także
przestępców państwowych wyliczonych kategorii zwolnionych już po odbyciu kary z
obozów pracy poprawczej i więzień od czasu zakończenia wojny. Do 1
października 1949 r. na podstawie tego dekretu na zesłanie skierowano 21825
osób, w tym 11408 zwolnionych z miejsc uwięzienia po zakończeniu wojny.
Wyrazem tendencji stalinowskiej polityki represyjnej było utworzenie w 1948 r.
nowej kategorii obozów - obozów specjalnych (osobyje łagieria - OŁ). Ich
przeznaczeniem miało być wyizolowanie z ogólnych łagrów i skupienie pod
specjalnym nadzorem i w warunkach zaostrzonego reżimu więźniów skazanych za
przestępstwa polityczne uznawane za "szczególnie niebezpieczne" dla państwa
radzieckiego. O procesie tworzenia tych obozów będzie mowa dalej.

Zmiany strukturalne i organizacyjne

W latach 1940-1941 dokonana została reforma zarządzania systemem

obozowym w ZSRR, która zadecydowała o ważnych cechach tego systemu w
latach powojennych i odzwierciedlała istotne funkcje przypisywane mu przez
ośrodek decyzyjny ze Stalinem na czele. Na podstawie dotychczasowych
wydziałów produkcyjnych GUŁagu zostały zorganizowane wyspecjalizowane
zarządy obozów obsługujących określone gałęzie gospodarki. 1 stycznia 1945 r. w

16

strukturze NKWD istniały następujące zarządy produkcyjne: Zarząd Główny
Budownictwa Lotniczego, Zarząd Główny Budownictwa Przemysłowego, Zarząd
Główny Obozów Przemysłu Górniczego i Metalurgicznego, Zarząd Główny Obozów
Budownictwa Kolejowego, Zarząd Główny Dróg Bitych (GUSZOSDOR), Zarząd
Obozów Przemysłu Drzewnego, Zarząd Budownictwa Specjalnego oraz Zarząd
Główny Budownictwa Dalekiej Północy (Dalstroj).

Dalstroj, zajmujący się kompleksowo zagospodarowywaniem i eksploatacją

Dalekiej Północy i basenu Kołymy, posiadał skomplikowaną strukturę wewnętrzną.
Na jego rzecz (a ściślej na rzecz działających w jego obrębie zarządów
produkcyjnych) pracowali przede wszystkim więźniowie Północno-Wschodniego
ITŁ, a od 1948 r. także Obozu Specjalnego nr 5, ale na peryferiach obszaru
podporządkowanego Dalstrojowi wykorzystywano także pracę więźniów innych ITŁ.
W latach 1949-1952 liczba jednostek obozowych na obszarze działania Dalstroju
sięgała 26. W marcu 1953 r. Dalstroj przekazano Ministerstwu Hutnictwa, a jego
jednostki obozowe - GUŁagowi.

Zarząd dróg pozostawał w kompetencjach NKWD od 1935 r., kiedy temu

resortowi przekazano Centralny Zarząd Dróg Bitych i Gruntowych oraz Transportu
Samochodowego. Od tego momentu na szeroką skalę przy budowie dróg
rozpoczęto wykorzystywać pracę więźniów. Po zakończeniu wojny więźniów niemal
całkowicie zastąpili jeńcy wojenni, w związku z czym zlikwidowano wszystkie ITŁ
obsługujące GUSZOSDOR, a nieliczni więźniowie pracujący nadal na budowach
tego zarządu byli podporządkowani lokalnym UITŁK-OITK. Od 1948 r. ponownie
jednak na niektórych budowach zaczęli pojawiać się więźniowie, którzy do końca
1949 r. całkowicie zastąpili jeńców wojennych. W związku z tym znów powstały ITŁ
obsługujące budowy GUSZOSDOR. W marca 1953 r. - wraz z przekazaniem
GUSZOSDOR do resortu transportu samochodowego i dróg - obozy te zostały
przejęte przez GUŁag, a po miesiącu zamknięte.

W styczniu 1940 r. powstał Zarząd Główny Budowy Kolei, który od 1941 r.

znany jest jako Zarząd Główny Obozów Budowy Kolei (GUŁŻDS). Po
zahamowaniu w latach wojny części budów prowadzonych przez ten zarząd, po
wojnie ruszyły one pełną parą, m.in. budowa Magistrali Bajkalsko-Amurskiej (BAM).
Obozy podległe temu zarządowi wykonywały też prace budowlane i montażowe
niezwiązane z budownictwem kolejowym. Struktura GUŁŻDS zmieniała się i była
dość skomplikowana, dlatego też trudno dokładnie określić liczbę jednostek
obozowych mu podległych. W 1949 r. było ich prawdopodobnie 10.

Zarząd Główny Obozów Przemysłu Górniczego i Metalurgicznego (GUŁGMP)

istniał od 1941 r. W latach wojny i w okresie powojennym obok więźniów znaczną
część siły roboczej pracującej na rzecz przedsiębiorstw tego zarządu stanowili
ludzie przypisani do innych "specjalnych kontyngentów": zmobilizowani do pracy,
specjalni osiedleńcy, jeńcy wojenni. W 1949 r. podlegało mu 7 ITŁ. W latach 1948-
1953 w gestii tego zarządu znajdowały się m.in. trzy obozy specjalne. Po likwidacji
GUŁGMP w marcu 1953 r. podległe mu obozy "zwyczajne" przeszły pod

17

administrację GUŁagu, a obozy specjalne podporządkowano Zarządowi
Więziennictwa MWD ZSRR.

Zarząd Główny Obozów Budownictwa Przemysłowego (Gławpromstroj) istniał

od lutego 1941 r. i początkowo nadzorował 17 ITŁ. W latach wojny i pierwszych
latach powojennych na budowach prowadzonych przez ten zarząd zatrudnieni byli
obok więźniów także liczni przedstawiciele innych "kontyngentów". Od 1946 r.
część obozów Gławpromstroju pracowała na rzecz projektu atomowego,
więźniowie innych budowali obiekty wojskowe, fabryki, osiedla mieszkaniowe,
przedsiębiorstwa przemysłu naftowego. 1 stycznia 1945 r. ten zarząd nadzorował
13 ITŁ, dwa lata później - 16, 1 stycznia 1950 r. 19, a 1 stycznia 1953 r. - 40, z
których połowa powstała w 1952 r. W marcu 1953 r. Gławpromstroj przekazano
Ministerstwu Przemysłu Maszynowego, a kontrolowane przezeń ITŁ - GUŁagowi.

Od 1941 r. działał Zarząd Obozów Przemysłu Drzewnego, w marcu 1947 r.

przekształcony w Zarząd Główny Obozów Przemysłu Drzewnego. W styczniu 1945
r. dysponował on 10 obozami, dwa lata później - 13, a 1 stycznia 1953 r. - 14. W
kwietniu 1953 r. wszystkie te obozy przekazano pod nadzór GUŁagu, a zarząd
zlikwidowano. Odtworzony został rok później.

W grudniu 1945 r. Zarząd Budownictwa Specjalnego został włączony do

Zarządu Głównego Budowy Lotnisk, który działał do lutego 1946 r., kiedy
prowadzone przezeń budowy wraz z personelem wolnonajemnym, sprzętem i
wyposażeniem zostały przekazane Ludowemu Komisariatowi Budowy
Przedsiębiorstw Przemysłu Ciężkiego. GUAS dysponował dwoma ITŁ.

6 września 1946 r. powołany został do życia Specjalny Zarząd Główny

(Gławspieccwietmiet). Początkowo nie dysponował on własnymi obozami i na jego
rzecz pracowali więźniowie podlegli UITŁK-OITK, jednak już w końcu 1946 r.
powstał pierwszy obóz podporządkowany temu zarządowi, w 1947 r. dalsze ITŁ (w
1949 r. było ich 9), a w strukturach UITŁK-OITK wydzielono odrębne oddziały
obozowe (łagotdielenija) do obsługi podległych mu przedsiębiorstw.

W listopadzie 1947 r. utworzony został Zarząd Główny Obozów Budownictwa

Hydrotechnicznego (Gławgidrostroj). Początkowo podporządkowano mu 1 ITŁ i 1
obóz jeniecki, później liczba kontrolowanych przezeń łagrów wzrosła do 5. W
listopadzie 1949 r. utworzono Zarząd Główny Obozów Budowy Wołżańsko-
Dońskiego Kanału Wododziałowego. Nastąpiło to poprzez połączenie
Gławgidrostroju i Wołgodonstroju - istniejącego od 1948 r. zarządu budowy i ITŁ
Wołżańsko-Dońskiej Drogi Wodnej. Początkowo Gławgidrostroj dysponował 6
obozami, w 1952 r. - 4. W połowie 1951 r. z Głagidrowołgodonstroju wyodrębniony
został Kujbyszewgidrostroj (z jednym ITŁ). W lipcu 1952 r. Głagidrowołgodonstroj
przekształcony został w Zarząd Główny Obozów Budowy Wołżańsko-Bałtyckiej
Drogi Wodnej (Gławgidrowołgobałtstroj), któremu podporządkowano odrębne
dotychczas centralne zarządy utworzone w lutym 1951 r. związku z budową
kolejnych odcinków Wołżańsko-Bałtyckiej Drogi Wodnej: Szeksangidrostroj i

18

Wytiegorgidrostroj. W marcu 1953 r. zlikwidowano zarówno
Gławgidrowołgobałtstroj, jak i Kujbyszewgidrostroj, a pozostające w ich gestii ITŁ
trafiły pod zarząd GUŁagu.

W kwietniu 1949 r. powstał Zarząd Główny MWD ZSRR ds. Poszukiwań i

Eksploatacji Złóż oraz Budowy Przedsiębiorstw Metali Kolorowych i Rzadkich w
Kraju Krasnojarskim - "Jenisiejstroj", a od lipca 1949 r. tworzono pierwsze obozy
do jego obsługi. W sumie utworzono ich 10 (dalsze znajdowały się w fazie
organizacji w chwili likwidacji). Na mocy uchwały Rady Ministrów ZSRR z 18 marca
1953 r. "Jenisiejstroj" przekazano Ministerstwu Hutnictwa, a jego obozy
podporządkowano bezpośrednio GUŁagowi.

W kwietniu 1950 r. utworzono Zarząd Główny Przemysłu Mikowego

(Gławsluda), który początkowo nie dysponował własnymi obozami, a w latach
1951-1953 nadzorował 1 ITŁ. Po likwidacji zarządu w marcu 1953 r., obóz ten
przejął GUŁag, a w kwietniu tegoż roku tworzące go jednostki przeszły pod
administrację UITŁK MWD Jakuckiej ASRR.

We wrześniu 1950 r. powstał Sriedazgidrostroj, którego celem była budowa

Kanału Turkmeńskiego oraz zapory i elektrowni na Amu-Darii. Dla jego obsługi
utworzono jeden ITŁ. Sriedazgidrostroj zlikwidowano w marcu 1953 r., a podległy
mu obóz przekazany został GUŁagowi. Podobne były losy Stalingradgidrostroju,
powołanego dla kierowania budową stalingradzkiej elektrowni wodnej. Nadzorował
dwa ITŁ, które w marcu 1953 r. przeszły w gestię GUŁagu.

W październiku 1951 r. został utworzony Zarząd Główny Obozów Budowy

Rafinerii Ropy Naftowej i Zakładów Syntetycznych Paliw Ciekłych
(Gławspiecnieftiestroj), dla którego podstawą był dotychczasowy Zarząd Budowy
Przedsiębiorstw Przemysłu Naftowego wchodzący w skład Gławpromstroju.
Początkowo dysponował on 6 ITŁ, później liczba ta wzrosła do 11. W marcu 1953 r.
został zlikwidowany, a jego obozy przeszły pod bezpośredni zarząd GUŁagu.

Można zatem powiedzieć, iż do 1952 r. rozwijany był system zainicjowany w

latach 1940-1941, polegający na rozbudowie zarządów produkcyjnych NKWD
(MWD) i systemu podporządkowanych im obozów. W marcu 1953 r. nastąpiła
zasadnicza reorganizacja: zarządy produkcyjne zostały przeniesione do
odpowiednich resortów gospodarczych, a obsługujące je obozy przekazano
GUŁagowi, po czym w części zlikwidowano.

GUŁag pozostawał w tym okresie tylko jednym z centralnych ogniw NKWD

administrujących systemami obozowymi. Bezpośrednio podlegały mu obozy
zajmujące się rolnictwem, rybołówstwem, wytwarzaniem przedmiotów codziennego
użytku, więzienia tranzytowe (przesyłowe), a także wchodzące w skład ministerstw
spraw wewnętrznych poszczególnych republik oraz zarządów spraw wewnętrznych
krajów i obwodów wydziały poprawczych kolonii pracy (Otdieł isprawitielno-
trudowych kołonij - OITK) i zarządy poprawczych obozów i kolonii pracy
(Uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij - UITŁK), nadzorujące

19

poszczególne kolonie i oddziały obozowe (łagoddielenija). GUŁag zachował
wszakże określone kompetencje w stosunku do całości systemu. Regulujący
całościowo zasady działania GUŁag rozkaz MWD z 15 lipca 1949 r. wymieniał
następujące zadania i kompetencje GUŁag:

- wykonywanie wyroków sądowych i postanowień OSO przy MWD i przy

MGB o pozbawieniu wolności i zesłaniu na roboty katorżnicze oraz wyroków
sądowych w stosunku do osób skazanych na roboty poprawcze bez pozbawienia
wolności,

- organizacja ITŁ, OŁ, ITK, więzień tranzytowych i inspektoratów prac

poprawczych,

- doboru kadr kierowniczych i wolnonajemnych sektora obozowego w ITŁ i

ITK oraz prowadzenie wśród nich pracy politycznej,

- organizowanie straży (ochrony) w obozach, koloniach, więzieniach

tranzytowych i miejscach wykonywania robót poprawczych, ustanawianie zasad
wykonywania służby i prowadzenie działalności politycznej i wychowawczej wśród
personelu zmilitaryzowanej ochrony i nadzoru,

- nadzór nad działalnością wszystkich ITŁ, ITK i więzień tranzytowych w

zakresie ochrony, reżimu przetrzymywania więźniów, rejestru więźniów, pracy
operacyjnej, pracy kulturalnej i wychowawczej, kontrola wykonywania rozkazów i
instrukcji MWD w odniesieniu do wykorzystania siły roboczej więźniów,

- kontrola właściwego rozmieszczenia więźniów w miejscach uwięzienia,

warunków bytowych, zaopatrzenia w żywność, odzież i przedmioty codziennego
użytku,

- organizowanie obsługi sanitarnej i medycznej uwięzionych oraz kadry

nadzorczej i ochrony,

- prowadzenie pracy operacyjnej w obozach, koloniach i więzieniach

tranzytowych,

- resocjalizacja więźniów poprzez włączenie ich do pracy społecznie

użytecznej, wychowanie ich w duchu niezłomnego wykonywania radzieckich praw i
zasad funkcjonowania społeczeństwa socjalistycznego,

- kierowanie działalnością gospodarczą ITK i bezpośrednio

podporządkowanych GUŁagowi ITŁ,

- kontrola - w porozumieniu z zarządami produkcyjnymi MWD - prawidłowości

produkcyjnego wykorzystania uwięzionych i ich masowego kształcenia
zawodowego.

- nadzór nad działalnością inspektoratów robót poprawczych.
Na skutek powierzania po wojnie GUŁagowi nowych zadań gospodarczych

tworzono nowe obozy. Także niektóre obozy podległe wcześniej zarządom
produkcyjnym przekazywano pod administrację UITŁK.

20

1 lipca 1944 r. w systemie obozowym NKWD istniało 56 ITŁ zarządzanych

centralnie, 69 regionalnych OITK i UITŁK, którym podporządkowanych było 910
obozów i 424 kolonie oraz 1549 miejskich i rejonowych inspektoratów robót
poprawczych. 5 stycznia 1945 r. system obejmował 53 ITŁ oraz 78 OITK i UITŁK
zarządzających 667 obozami i 475 koloniami. Do 1947 r. w tej strukturze nie
nastąpiły istotne zmiany. 1 września 1947 r. system GUŁag obejmował 54 ITŁ, 79
OITK i UITŁK oraz 57 więzień przesyłowych. Już wtedy jednak w fazie organizacji
pozostawało aż 13 nowych ITŁ i 2 UITŁK-OITK. Wzbierająca fala represji
przynosiła bowiem napływ do obozów i kolonii gigantycznej liczby więźniów (tylko w
latach 1947-1948 - 2569283 osób). Dla ich przyjęcia konieczne było organizowanie
nowych placówek obozowych. W efekcie już 1 stycznia 1948 r. MWD dysponowało
63 ITŁ i 1016 obozami i koloniami podporządkowanymi OITK i UITŁK. Zmiana
liczby ITŁ nie odpowiadała jednak gwałtownemu zwiększeniu się w 1947 r. liczby
więźniów (przyrost o 37 %). 1 stycznia 1949 r. liczba ITŁ wyniosła 67, a liczba
placówek podporządkowanych UITŁK-OITK - 1734, a więc rozwój ITŁ nadal
postępował powoli i uruchamiano obozy, które w fazie organizacji były jeszcze w
1947 r. Natomiast niezwykłe było tempo tworzenia obozów i kolonii
podporządkowanych lokalnym ogniwom GUŁag. One właśnie w tym czasie
wchłonęły znaczną część nowych ofiar represji. Dopiero w 1949 r. wystąpił skokowy
wzrost liczby ITŁ (o 28,4 %), podczas gdy liczba placówek podporządkowanych
terenowym ogniwom GUŁag zmniejszyła się wówczas aż o 41 %. 1 stycznia 1950
r. istniało 86 ITŁ, 9 OŁ oraz 1019 obozów i kolonii podporządkowanych OITK-
UITŁK. 1 stycznia 1951 r. działały 104 ITŁ, 9 OŁ i 1171 kolonii i obozów OITK-
UITŁK. W następnych latach liczba obozów wydatnie wzrosła i 1 stycznia 1953 r. w
skład systemu obozowego wchodziło aż 146 ITŁ, a 33 zarządom UITŁK i 49 OITK
podporządkowanych było 2555 obozów i punktów obozowych, 687 ITK, 52
więzienia tranzytowe.

Od 1944 r. w ramach systemu podporządkowanego GUŁagowi tworzone były

odrębne obozy dla specjalnych kategorii ("kontyngentów") więźniów. Już w styczniu
1944 r. powstał specjalny obóz dla tzw. folksdojczów. W 1946 r. utworzono cztery
tzw. obozy zdrowotne dla więźniów niezdolnych do pracy. Niewiele ponad miesiąc
(od 19 lipca do 28 sierpnia 1944 r.) w strukturach GUŁag pozostawały obozy
specjalne NKWD służące filtracji osób, które znalazły się w niewoli niemieckiej,
przebywały w niemieckim okrążeniu lub uczestniczyły w niemieckich instytucjach
okupacyjnych. Obozy te - którym nadano nazwę kontrolno-filtracyjnych -
podporządkowane były następnie Wydziałowi Obozów Kontrolno-Filtracyjnych
NKWD ZSRR, ale w 1947 r., po jego likwidacji, przekazano je ponownie GUŁagowi.
9 sierpnia 1948 r. GUŁagowi został podporządkowany także Wydział Obozów
Specjalnych MWD w Niemczech zarządzający specjalnymi obozami w radzieckiej
strefie okupacyjnej, które powstały w 1945 r. jako miejsce przetrzymywania osób
zatrzymanych w toku tzw. oczyszczania z "wrogich elementów" zaplecza
działających armii. Wedle końcowego sprawozdania Wydziału w okresie od 15
maja 1945 r. do 1 marca 1950 r. przewinęło się przez te obozy (łącznie z

21

więzieniami specjalnymi) w sumie 157,8 tys. osób, w tym 34,7 tys. obywateli ZSRR.
Większość tych ostatnich wysłano do ZSRR (28 tys. jako skazanych, 5,4 tys. jako
członków tzw. specjalnego kontyngentu). W obozach zmarło 42,9 tys. osób, w tym
67 obywateli ZSRR. 15 sierpnia 1948 r. w obozach specjalnych w Niemczech
pozostawało 35390 osób, w tym 13076 skazanych i 22314 internowanych. 1
października 1948 r. liczba przetrzymywanych w obozach zmniejszyła się do 28377
osób.

31 grudnia 1948 r. ówczesny szef MWD Krugłow podpisał rozkaz o

utworzeniu w ITŁ i UITŁK specjalnych oddziałów i punktów obozowych o
zaostrzonym reżimie, w których - "w celu wzmocnienia walki z przestępczością
więźniów" - przetrzymywani winni być: więźniowie skazani za bandytyzm i rozbój z
bronią w ręku, recydywiści, więźniowie, którzy w toku odbywania wyroków zostaną
skazani za bandytyzm, umyślne zabójstwo, rozbój i ucieczkę, a także więźniowie
skazani za bandytyzm i rozbój, jeśli złośliwie dezorganizują dyscyplinę obozową i
dyscyplinę pracy. Skierowaniu do tych specjalnych placówek podlegali tylko
więźniowie skazani na 3 i więcej lat pozbawienia wolności. Osadzeni tam mieli
wykonywać ciężką pracę fizyczną pod wzmocnioną strażą, zakazane było ich
rozkonwojowywanie, w strefach zamieszkania mieli znajdować się pod wzmożonym
nadzorem, a za wykroczenia groziły im surowe kary. W wyniku realizacji tego
rozkazu przy wielu obozach powstały specjalne placówki zaostrzonego reżimu o
pojemności 1,5-10 tys. więźniów każda.

Szczególne znaczenie i szczególnie zła sławę zyskały jednak obozy

specjalne (osobyje łagieria - OŁ) dla więźniów politycznych, do tworzenia których
przystąpiono w 1948 r. Pomysł utworzenia obozów o zaostrzonym reżimie dla
więźniów uznanych za szczególnie niebezpiecznych przestępców państwowych
wyszedł najprawdopodobniej od Stalina, skoro powołując się na jego wytyczne
ministrowie bezpieczeństwa państwowego i spraw wewnętrznych 27 stycznia 1948
r. przedłożyli mu wspólny projekt uchwały KC WKP(b) o utworzeniu obozów i
więzień o zaostrzonym reżimie dla szczególnie niebezpiecznych przestępców
państwowych i o skierowaniu tychże po odbyciu kary na przymusowe osiedlenie w
oddalonych rejonach kraju. Dokument przewidywał, że w obozach specjalnych
więźniowie nie będą mogli korzystać z żadnych ulg, a zdolni do pracy zatrudniani
będą wyłącznie przy ciężkich pracach fizycznych. Dokument przewidywał także
przeniesienie wszystkich więźniów politycznych na status katorżników. Niespełna
miesiąc później, 21 lutego 1948 r. Rada Ministrów ZSRR przyjęła formalną
uchwałę, która zobowiązała MWD ZSRR do utworzenia w ciągu 6 miesięcy obozów
specjalnych o łącznej pojemności 100 tys. więźniów oraz trzech więzień
specjalnych o pojemności 5 tys. więźniów W ciągu 8 miesięcy mieli być do nich
przemieszczeni już odbywający wyroki szpiedzy, dywersanci, terroryści, trockiści,
prawicowcy, mienszewicy, eserowcy, anarchiści, nacjonaliści, biali emigranci i inni
członkowie organizacji i grup antyradzieckich, a także osoby stwarzające
zagrożenie z uwagi na swoje antyradzieckie związki i wrogą działalność. Uchwała

22

wyraźnie zakazywała umieszczania tam skazanych za inne przestępstwa. W 1948
r. i w pierwszej połowie roku następnego miały zostać dodatkowo utworzone
kolejne obozy specjalne w rejonach budowy magistrali bajkalsko-amurskiej o
łącznej pojemności 45 tys. więźniów. Więźniów obozów specjalnych wyłączono z
prawa do ewentualnego skrócenia wyroku i korzystania z innych ulg. Zdolni do
pracy więźniowie mieli być kierowani do ciężkich robót fizycznych. Specjalne miały
być także straż obozów i nadzór wewnętrzny. Pierwszą powierzono nie
zmilitaryzowanej ochronie, lecz wojskom konwojowym MWD. Do nadzoru
wewnętrznego w obozach kierować miano tylko wyselekcjonowanych pracowników
zasługujących na polityczne zaufanie. Prowadzenie działań operacyjnych wewnątrz
obozów powierzono MGB, które miało w tym celu stworzyć specjalny aparat. MGB
było także odpowiedzialne za kierowanie więźniów do tych obozów i więzień.
Zwolnienia po odbyciu wyroków musiały być uzgadniane miedzy MWD i MGB, przy
czym to ostatnie w "nieodzownych wypadkach" miało prawo powstrzymać
zwolnienie takiego więźnia. Zwolnieni po odbyciu kary musieli być kierowani na
zesłanie do określonych krajów i obwodów. Obozy specjalne były utrzymywane na
koszt budżetu państwa, a dochody uzyskiwane z zatrudnienia więźniów miały być
w połowie pozostawiane do dyspozycji obozów, a w połowie przekazywane do
budżetu. Tego samego dnia Prezydium Rady Najwyższej wydało dekret O
skierowaniu szczególnie niebezpiecznych przestępców państwowych po odbyciu
wyroku na zesłanie do oddalonych miejscowości ZSRR.

W uchwale RM ZSRR z 21 lutego 1948 r. jako lokalizację pierwszych obozów

specjalnych wskazywano: Kołymę (30 tys. więźniów), Norylsk (6 tys.), Komi ASRR
(6 tys.), Tatarską ASRR (10 tys.), Mordwińską ASRR (20,3 tys.), obwód wołogodzki
(10 tys.), obwód iwanowski (12 tys.), rejon Karagandy (6 tys.), natomiast następne
obozy (dla 45 tys. więźniów) miały powstać w rejonach budowy magistrali
bajkalsko-amurskiej w obwodzie irkuckim i w Kraju Chabarowskim. 28 lutego 1948
r. minister spraw wewnętrznych ZSRR wydał rozkaz O organizacji obozów
specjalnych MWD. Rozkaz ów nakazywał utworzenie specjalnych obozów: nr 1 w
rejonie Inty (Komi ASRR) dla 25 tys. więźniów, nr 2 w rejonie Norylska dla 15 tys.
więźniów, nr 3 w Mordwińskiej ASRR dla 20 tys. więźniów, nr 4 w rejonie
Karagandy dla 10 tys. więźniów, nr 5 w rejonie Kołymy o łącznej pojemności 30 tys.
więźniów. Stan umożliwiający przyjęcie takiej liczby więźniów obozy te miały
osiągnąć już do sierpnia-września 1948 r. W dużej mierze wynikało to z faktu, iż
powstawały na bazie wydzielonych obiektów istniejących już systemów obozowych
MWD. Do połowy 1949 r. miały powstać kolejne obozy specjalne o łącznej
pojemności 45 tys. więźniów, zlokalizowane w rejonie Bracka. Oznaczało to
utrzymanie niezmienionej docelowej pojemności sumarycznej obozów specjalnych,
ale częściowo zmieniono ich lokalizację, a przede wszystkim wielkości. Obozy
specjalne utworzone w 1948 r. włączone zostały do systemu podległemu
GUŁagowi. 10 maja 1948 r. rozkaz MWD poszczególnym obozom nadał nazwy-
kryptonimy: OŁ nr 1 nazywał się odtąd Mineralnyj (Minłag), OŁ nr 2 - Gornyj
(Gorłag), OŁ nr 3 - Dubrawnyj (Dubłag), OŁ nr 4 - Stiepnyj (Stiepłag), OŁ nr 5

23

Bieriegowyj (Bierłag). Na mocy rozkazu MWD z 7 sierpnia 1948 r. utworzony został
w rejonie Workuty obóz specjalny nr 6 (Riecznoj - Rieczłag) dla 10 tys. więźniów (w
1949 r. miał osiągnąć stan 25 tys. więźniów), a na mocy podobnego rozkazu z 7
grudnia - obóz specjalny nr 7 (Oziernyj - Ozierłag) dla 45 tys. więźniów w obwodzie
irkuckim.

Niektóre obozy specjalne przekazane zostały zarządom produkcyjnym, np.

OŁ nr 5 (Bierłag) wszedł w skład Dalstroju, OŁ nr 6 (Rieczłag) już w grudniu 1948 r.
podporządkowano naczelnikowi Workuckiego ITŁ, co oznaczało poddanie go
kompetencji Głównego Zarządu Obozów Przemysłu Górniczego i Metalurgicznego,
pod nadzorem którego znalazły się też obozy specjalne nr 1 (Minłag), nr 2 (Gorłag),
podczas gdy OŁ nr 7 (Ozierłag) trafił do systemu kierowanego przez Główny
Zarząd Obozów Budowy Kolei. 1 stycznia 1951 r. w obozach specjalnych
podporządkowanych zarządom produkcyjnym było dwukrotnie więcej więźniów
(140609), niż w OŁ podległych GUŁagowi (69652 więźniów).

Proces tworzenia obozów specjalnych nieoczekiwanie napotkał komplikacje.

Na mocy wspólnego rozkazu MWD, MGB i Prokuratora Generalnego ZSRR z 16
marca 1948 r. powołane zostały do życia komisje do spraw selekcji więźniów
kierowanych do specjalnych obozów i więzień. Centralna komisja dokonująca
selekcji więźniów, którzy mieli trafić do tychże obozów ustaliła, iż kategorie
więźniów objęte postanowieniem rządu już 1948 r. liczyły w sumie około 175 tys.
osób, zatem znacznie przekraczały przewidywany limit. W wyniku poczynań
represyjnych i nowych skazań liczba ta nadal rosła i do 1 marca 1949 r. zwiększyła
się o dalsze 24722 osoby. Jednocześnie wydzielanie i przystosowywanie obiektów,
w których zlokalizowano obozy specjalne przebiegało wolniej niż planowano, m.in.
z powodu kłopotów zaopatrzeniowych. W rezultacie do 1 stycznia 1949 r. do
obozów specjalnych trafiło 101 tys. osób. l marca 1949 r. stan tych obozów wynosił
106573 osób, czyli o ponad 38 tys. mniej niż przewidywał limit i zarazem
obejmował tylko nieco ponad 50 % więźniów podlegających postanowieniu RM
ZSRR z 21 lutego 1948 r.

W latach 1949-1952 zapadały decyzje o uruchomieniu kolejnych obozów. W

1949 r. powstały w obwodzie karagandyjskim: OŁ nr 8 (Piesczanłag) z limitem
więźniów początkowo 15 tys., w listopadzie 1950 r. podniesionym do 35 tys. oraz
OŁ nr 9 (Ługłag) z limitem 15 tys. więźniów, który po 2 latach włączono do OŁ nr 8.
W kwietniu 1951 r. utworzono OŁ nr 10 (Kamyszłag) w obwodzie kiemierowskim z
początkowym limitem 15 tys. więźniów podniesionym w 1952 r. do 25 tys. W
kwietniu 1952 r. na bazie oddziału OŁ nr 8 powstał OŁ nr 11 (Dalłag) w obwodzie
pawłodarskim w Kazachstanie, z limitem 5 tys. więźniów. Wreszcie w końcu
października 1952 r. powołany został do życia w rejonie Askino w Komi ASRR OŁ
nr 12, który projektowano jako ogromny obóz z limitem 35 tys. więźniów (w tym 10
tys. ogólnego kontyngentu), a który funkcjonował ledwie kilka miesięcy, osiągając
stan niespełna 1,2 tys. więźniów. W sumie powstało zatem 12 obozów specjalnych.
Już postanowienie o utworzeniu Piesczanłagu w sierpniu 1949 r. połączone było ze

24

zwiększeniem ogólnego limitu więźniów obozów specjalnych do 160 tys. osób.
Postanowienie RM ZSRR z 11 października 1950 r. zwiększyło tę liczbę do 250
tys., w związku z czym ustanowione zostały nowe limity dla poszczególnych
obozów: dla OŁ nr 1 - 28000, dla OŁ nr 2 - 20000, nr 3 - 23000, nr 4 - 34000, nr 5 -
35000, nr 6 - 30000, nr 7 - 45000, nr 8 - 17000, nr 9 - 18000 osób. Wraz z
poleceniem utworzenia OŁ nr 12 ogólny limit więźniów OŁ został ponownie
zwiększony i ostatecznie osiągnął 275 tys. więźniów.

l stycznia 1950 r. w obozach specjalnych znajdowało się około 185 tys.

więźniów, l stycznia 1951 r. - 215185, l stycznia 1952 r. - 257 tys., 31 grudnia 1952
r. 222552, l lutego 1953 r. - 234 tys. Szczytowym momentem rozwoju tej kategorii
obozów i większości poszczególnych placówek był rok 1951 (stany z 1 stycznia
1952 r.). Największe stany poszczególnych obozów to: OŁ nr 1 - 34,5 tys., OŁ nr 2 -
20,2 tys., OŁ nr 3 - 25,5 tys., OŁ nr 4 - 23 tys., OŁ nr 5 - 31,5 tys., OŁ nr 6 - 35,5
tys., OŁ nr 7 - 37 tys., OŁ nr 8 - 39,6 tys. (po połączeniu z OŁ nr 9), OŁ nr 9 - 12,7
tys. (1 IX 1951 r.), OŁ nr 10 - 10,8 tys., OŁ nr 11 - 3,1 tys., a OŁ nr 12 - 1,2 tys. (1 III
1953 r.).

Rozwój OŁ powodował znaczny wzrost zapotrzebowania na straż obozową i

konieczność uzupełnienia stanowiących ją wojsk konwojowych NKWD (MWD).
Rada Ministrów ZSRR poleciła Ministerstwu Wojny zmobilizować i skierować do
wojsk konwojowych 15 tys. poborowych rocznika 1931 zdolnych do pełnienia
służby.

Skład więźniów obozów specjalnych ulegał rozszerzeniu w stosunku do

pierwotnie ustalonych kategorii skazanych. W obozach w Komi znaleźli się
"powstańcy", "kontrrewolucjoniści", "członkowie niemieckich organizacji
wojskowych" i inni. Nie został także dotrzymany zakaz umieszczania w obozach
specjalnych więźniów spoza "kontyngentu specjalnego". Zapewne w jakiejś mierze
wynikało to z zakazu powierzania niektórych stanowisk produkcyjnych tego rodzaju
więźniom i wynikającej stąd konieczności sprowadzania więźniów z "kontyngentu
ogólnego". Warto wszakże zauważyć, iż według rozkazu MWD z 25 października
1952 r. w Obozie Specjalnym nr 12 o limicie 35 tys. więźniów, z kontyngentu
specjalnego miało rekrutować się tylko 25 tys. skazanych, zaś 10 tys. miejsc
wypełnić mieli więźniowie z kontyngentu ogólnego, a faktycznie ci ostatni stanowili
całość tam więzionych.

Tab.6. Struktura i rozmieszczenie "specjalnego kontyngentu" w obozach

specjalnych 1 stycznia 1952 r.

25

Obóz

Ogółem

W tym:

Szpie-
dzy

Dywer-
sanci

Terro-
ryści

Troc-
kiści

Prawi-
cowcy
Miensze-
wicy
Eser-
owcy
Anar-
chiści

Nacjona-
liści

Biali
emi-
granci

Człon-
kowie
organi-
zacji
anty-
radziec-
kich

Elemen-
ty
niebez-
pieczne

Mineralnyj 30292 4012 284 1020 347 129

11688 46

4398 8367

Gornyj

20218 1884 237 606 84 16

9546

24

2542 5279

Dubrawnyj 24235 1088 397 699 278 142

7068

223 4708 9632

Stiepnoj

22488 1460 229 714 62 23

10682 42

3067 6209

Bieriegowoj 31989 2954 559 1266 109 11

13574 11

3142 10363

Riecznoj

35459 2539 480 1429 164 12

14683 43

2292 13617

Oziernyj

32342 2350 671 1527 198 28

7625

379 5105 14441

Piesczanyj 38854 2008 688 1203 211 56

13987 116 8014 12571

Kamyszewyj 8251 174 118

471 57 5

3973

5

558

2890

Ogółem

244128 3663 3663 8935 1510 41

93026 884 33826 83369

Źródło: A.N.Diugin, Nieizwiestnyj GUŁAG. Dokumienty i fakty, Moskwa 1999,

s.47.

Postanowienia uchwały RM ZSRR z 21 lutego 1948 r. co do opracowania

przez MWD i MGB instrukcji określających reżim obozowy nie zostały wykonane:
we wrześniu 1950 r. MWD skierowało do MGB w celu uzgodnienia projekt takiej
instrukcji, ale do sfinalizowania tych prac, jak się wydaje, nie doszło.

Liczba więźniów

Prowadzenie rejestrów więźniów i gromadzenie danych statystycznych było

jednym z podstawowych zadań GUŁag w całym okresie jego istnienia.
Rozbudowana sprawozdawczość, ujmująca różne aspekty działalności systemu
obozowego, dostarczała wielu informacji i była podstawą różnorodnych analiz
prowadzonych przez wyspecjalizowane komórki centralnego zarządu. Mimo to, a
może właśnie dlatego, w dokumentach wielokrotnie pojawiają się dane trudne do
jednoznacznego zinterpretowania, a więc i do porównania w dłuższych okresach.
Dlatego też przy analizie poszczególnych zagadnień wypada odwoływać się do
danych odnoszących się do tego samego momentu czy przedziału czasu, a mimo
to odmiennych, pochodzących bowiem z dokumentów różnych ogniw GUŁag, czy

26

wytworzonych dla różnych celów. W efekcie np. niejednokrotnie jako stany liczebne
więźniów w określonym dniu pojawiają się różniące się między sobą dane. Nie
zawsze można ustalić, czy podawana liczba więźniów odnosi się do osób
przetrzymywanych we wszystkich instytucjach podległych GUŁagowi (czy zatem
obejmuje więzienia, obozy kontrolno-filtracyjne itp.), więźniów przebywających "w
transporcie" i wszystkie kategorie pozbawionych wolności (np. katorżników), czy
tylko więźniów poprawczych obozów i kolonii pracy (ITŁ i ITK). Prowadzić to zaś
może do sporych różnic. Na przykład w notatce sprawozdawczej z listopada 1946 r.
podawano, iż ogólna liczebność kontyngentów MWD przetrzymywanych w obozach
i koloniach 1 listopada tegoż roku wynosiła 1801376 osób, ale wśród nich było
1573388 "więźniów", 59002 "katorżników", 59613 osób specjalnego kontyngentu
obozów kontrolno-filtracyjnych oraz 109373 osoby należące do kontyngentu
specjalnych osadników (Niemcy i "własowcy"). Uwzględnienie (lub
nieuwzględnienie) poszczególnych kategorii w zestawieniach ogólnych mogło
poważnie rzutować na ich ostateczny kształt, a nie zawsze wiadomo, jak w istocie
było. Regułą są różnice co do liczby więźniów i liczebności poszczególnych ich
kategorii między bieżącymi sprawozdaniami, a zestawieniami długookresowymi, w
których występować powinny - przynajmniej teoretycznie - dane skorygowane już
po sporządzeniu okresowych informacji sprawozdawczych. Jednakże także w
zestawieniach wieloletnich zdarzają się różnice danych.

Można przyjąć, że 1 stycznia 1945 r. w systemie obozów i kolonii GUŁag

znajdowało się 1460677 więźniów. Wedle informacji z 27 maja 1946 r. podanych
przez zastępcę ministra spraw wewnętrznych W.Czernyszowa, 1 lipca 1945 r.
liczba przetrzymywanych we wszystkich miejscach odosobnienia NKWD wynosiła
1853 tys. osób. W rezultacie amnestii zwolniono 650 tys. osób. Według stanu na 1
października 1945 r. w miejscach odosobnienia pozostawało 1291 tys. osób, a 1
kwietnia 1946 r. - 1585 tys. osób. W odniesieniu do daty 1 stycznia 1946 r.
rozbieżności źródłowe są szczególnie duże: podawany stan więźniów waha się od
1110593 do 1703095 osób. Cytowane wyżej pismo Czernyszowa pozwala wyliczyć
ten stan na 1397,5 tys. osób. Rok po ogłoszeniu amnestii w obozach i koloniach
GUŁag przetrzymywano 1462965 więźniów, tj. przywrócony został stan z
początków 1945 r. Według informacji w marcu 1948 r. przekazanej przez szefa
MWD S.Krugłowa Stalinowi 1 stycznia 1948 r. w ITŁ i ITK przetrzymywano 2199535
więźniów, co oznaczało wzrost w ciągu roku o 27,8%. W 1948 r. system obozowy
wchłonął 1078324 nowych więźniów. W związku ze zniesieniem kary śmierci i
zaostrzeniem odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciw własności
socjalistycznej, za kradzieże i rozboje, zwiększyła się liczba więźniów
odbywających długoterminowe kary pozbawienia wolności. Jeśli wziąć pod uwagę
liczbę odbywających wyroki powyżej 10 lat pozbawienia wolności, to ich liczba
wzrosła z 108503 osób 1 stycznia 1948 r. do 274413 1 stycznia roku następnego.
Podobna informacja, dotycząca stanu z 1 stycznia 1950 r., wskazywała, że w
systemie obozów i kolonii przetrzymywano 2558275 osób, co oznaczało wzrost o

27

193590 osób w okresie od 1 stycznia 1949 r. Wzrost ów wynikał w dużej mierze z
stosowania dekretów z 4 czerwca 1947 r.

Tab.7. Liczba więźniów GUŁag w latach 1945-1954 według sumarycznych

rejestrów ruchu więźniów za lata 1945-1947, 1949-1951 i 1952-1954.

Liczba
więźniów

Rok
1945 1946

1947

1949

1950

1951

1952

1953

1954

Ogółem
(stan na 1
stycznia)

146067
7

1110593

170350
6

235668
5

256135
1

254076
0

250978
8

223796
1

1325003

Przyrost
liczby
więźniów
[%]

.

-24,0 +53,4 +8,6

+8,7

-0,8

-1,2

-10,8 -40,8

Przybyło
nowych
skazanyc
h

.

.

.

101012
3

800335 636756 596080 457734 421995

Zmarło 81069 30795 68164 29706 24686 23666 20851 10129 -
Odsetek
zmarłych
[%]

5,6

2,8

4,0

1,3

1,0

0,9

0,8

0,4

0,0

Zwolniono 1062411 35555 848335 618405 727547 613434 601899

158705
2

629143

Źródło: Istorija stalinskogo GUŁAGA..., t.4: Nasielenije GUŁAGA:

czislennost’ i usłowija sodierżanija, red. A.B.Biezborodow, W.M.Chrustalew,
s.134-136.

Pod względem liczebności więźniów szczytowy okres rozwoju całego

systemu obozów i kolonii to rok 1950, a zwłaszcza I kwartał tegoż roku, kiedy to
(wg stanu na 1 kwietnia) zarejestrowano 2614203 więźniów. W tymże roku
rozpoczął się proces redukcji ogólnej liczby więźniów. 1 stycznia 1951 r. w obozach
i koloniach przebywało 2528146 więźniów. Proces zmniejszania się ogólnej liczby
więźniów nasilił się w 1952 r., a zwłaszcza w roku 1953, doprowadzając 1 stycznia
1954 r. do stanu 1325003 osób uwięzionych (spadek w stosunku do 1 stycznia
1952 r. o 40,8 %, a w stosunku do stanu maksymalnego o 49,3 %). Należy
wszakże zaznaczyć, iż wskazane tendencje spadkowe wynikały ze zmniejszania
się liczby więźniów w OITK-UITŁK, w ITŁ liczba więźniów rosła bowiem nadal aż do
1952 r., kiedy to osiągnęła stan 1727970 osób. W pierwszych latach po
zakończeniu wojny większość więźniów GUŁagu przetrzymywana była w
poprawczych koloniach pracy (ITK): w 1945 r. było to 51,0 % więźniów, w 1946 r. -
56,2 %, w 1947 r. - 53,0 %. W 1948 r. tendencja ta się odwróciła (49,6 % w

28

koloniach, 50,4 % w obozach), a więc nastąpił powrót do sytuacji sprzed 1945 r.,
kiedy to przewaga leżała po stronie obozów. Przewaga ta następnie
systematycznie rosła aż do 70 % w 1952 r. Szczególnie gwałtowny rozwój ITŁ miał
miejsce w 1947 r. (przyrost liczby więźniów w okresie 1 I 1947 - 1 I 1948 o 37 %), w
1950 r. (przyrost o 16,4 %) i w 1952 r. (przyrost o 11,6 %). Wskazana asymetria
dynamiki zmian liczby więźniów w ITŁ i ITK wymaga odrębnego wyjaśnienia i może
być, jak się wydaje, łączona z problematyką ekonomicznej efektywności
wykorzystywania więźniów jako siły roboczej, o czym będzie jeszcze mowa dalej.

Wspomniane wyżej rozbieżności informacji statystycznych dotyczą także

struktury więźniów w zależności od wysokości odbywanej kary, przy czym w tym
wypadku wynikają zapewne - przynajmniej częściowo - ze sposobu zaliczania do
określonych przedziałów więźniów skazanych na wyroki o wielkościach
granicznych. Nie ulega jednak wątpliwości, że w omawianym okresie wyraziście
zarysowała się tendencja do zwiększania się odsetka więźniów odbywających
wyroki długoletniego pozbawienia wolności, co miało bez wątpienia wielorakie
skutki przede wszystkim dla charakteru zbiorowości łagrowych i być może jest
istotną wskazówką wyjaśniającą skłonność tych ostatnich do wzniecania buntów.

1 stycznia 1948 r. w obozach i koloniach więziono 108503 osób z wyrokami

powyżej 10 lat pozbawienia wolności, natomiast rok później takich więźniów było
już 274413, czyli ich liczba wzrosła o 165910 osób. Przyrost ten stanowił aż 88,5 %
przyrostu ogólnej liczby więźniów w 1948 r., co zdaje się potwierdzać szczególne
znaczenie roku 1948 w polityce represyjnej ZSRR okresu powojennego. W 1949 r.
liczba więźniów tej kategorii również wydatnie się zwiększyła, ale już "tylko" o 33,6
% (do 366489 osób). Wiązać te procesy można z faktem, że ogólny wzrost liczby
więźniów wynikał przede wszystkim z represjonowania winnych przestępstw
przeciwko własności socjalistycznej i mieniu osobistemu obywateli. A ponieważ
znaczna część wyroków za te przestępstwa wynosiła 10 lat i więcej, przeto liczba
więźniów odbywających taki wymiar kary pozbawienia wolności wzrosła. 1 stycznia
1950 r. było wśród nich 82445 osób odbywających wyroki powyżej 20 lat.

Tab.8. Struktura więźniów według wysokości wyroku w latach 1948-1953.

Wielkość wyroku

Odsetek więźniów [%] wg stanu na:
1 I 1948 1 X 1948 1 I 1950 1 I 1951 1 I 1953

do 1 roku

7,4

3,9

4,4

2,9

1,3

1-3 lat

21,3

18,4

11,2

8,8

7,9

3-5 lat

20,2

19,8

18,2

16,3

10,7

5-10 lat

45,9

47,0

51,2

53,9

49,3

10-15 lat
15-20 lat
ponad 20 lat

5,2

6,7
2,4
1,8

10,9

7,6
3,6
3,8

15,0

9,2
4,1
4,8

18,1

16,9
6,3
7,6

30,8

Źródło: Istorija stalinskogo GUŁAGA..., t.4: Nasielenije..., s.117,120, 129.

29

W radzieckim systemie karnym i penitencjarnym istotnym elementem było

wyodrębnianie kategorii więźniów odbywających wyroki za tzw. przestępstwa
kontrrewolucyjne. Jak powiedziano wyżej, w 1948 r. doszło do stworzenia osobnych
obozów dla więźniów tej kategorii, uznanych za szczególnie niebezpiecznych dla
państwa. Odsetek tych więźniów jest zatem ważnym parametrem charakterystyki
systemu represyjnego.

Tab.9. Odsetek więźniów odbywających karę za przestępstwa

kontrrewolucyjne w latach 1945-1953 [%].

Rok (stan na 1 stycznia)
1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953

ITŁ, ITK,
punkty obozowe
UITŁK

29,0 35,3

a)

34,1 25,8 22,3 22,7 22,9 23,3 21,9

Obozy

41,2 59,2

54,3 38,0 34,9 .

31,0 28,7 26,9

a)

1 lipca

Źródło: Istorija..., t.4: Nasielenije..., s.131; Diugin, op.cit., s.55.

Poza okresem 1945-1946, kiedy pojawiła się fala związana z "rozliczeniami

wojennymi", skazani za przestępstwa kontrrewolucyjne nie stanowili większości
więźniów ITŁ, a w skali całego systemu penitencjarnego ich odsetek poza
wymienionym dwuleciem wynosił 22-29 %. Wbrew obiegowym poglądom
więźniowie skazani za przestępstwa kontrrewolucyjne przebywali nie tylko w ITŁ,
ale także w placówkach podległych terenowym ogniwom GUŁag. Jednakże ich
odsetek w ITŁ był znacznie wyższy, z czego wynika, że to właśnie obozy (od 1948
r. zwłaszcza obozy specjalne) były miejscami koncentracji tej kategorii więźniów.
Warto także odnotować wyraźną tendencję spadkową odsetka więźniów tej
kategorii występującą od 1945 do 1948 r. i słabą tendencję wzrostową w latach
1949-1951. Pierwszy z tych trendów wynikał wszakże nie tyle z malejącej
bezwzględnej liczby więźniów skazanych za przestępstwa kontrrewolucyjne, lecz
ze wzrostu liczby odbywających karę pozbawienia wolności za inne rodzaje
przestępstw, zwłaszcza w obozach. Liczebność skazanych za przestępstwa
kontrrewolucyjne odbywających karę w ITŁ wzrastała do 1951 r. włącznie (niewielki
spadek odnotowano w 1947 r.), tyle że w latach 1945-1948 był to wzrost wolniejszy
niż w przypadku pozostałych więźniów łagrów. Dlatego odsetek tej kategorii
więźniów w ITŁ w latach 1945-1952 spadał.

Tab.10. Struktura więźniów GUŁag wg przesłanek wyroków skazujących -stan

na 1 stycznia 1951 r.

30

Rodzaj przestępstwa

Liczba
więźniów

W tym:

w
obozach

w
koloniach

Ogółem

2528146

1533767 994379

w tym:

1. Przestępstwa kontrrewolucyjne

579918

475976

103942

w tym:

1.1. Zdrada ojczyzny

334538

285288

49250

1.2. Szpiegostwo

18337

17786

591

1.3. Terroryzm

7515

7099

416

1.4. Zamiary terrorystyczne

2329

2135

194

1.4. Dywersja

3250

3185

65

1.5. Szkodnictwo

1165

1074

91

1.6. Sabotaż kontrrewolucyjny (z
wyłączeniem skazanych za odmowę pracy
w obozach i za ucieczki z miejsc
uwięzienia)

4494

3523

971

1.7. Kontrrewolucyjny sabotaż - odmowa
pracy w obozach

10160

8724

1436

1.8. Kontrrewolucyjny sabotaż - ucieczki z
miejsc uwięzienia

22687

19708

2979

1.9. Udział w antyradzieckich
porozumieniach, organizacjach i grupach

46582

39266

7316

1.10. Agitacja antyradziecka

99401

61670

37731

1.11. Udział w ruchach powstańczych i
bandytyzm polityczny

12947

12515

432

31

1.12. Członkowie rodzin zdrajców ojczyzny 3256

2824

432

1.13. Element społecznie niebezpieczny

2846

2756

90

1.14. Inne przestępstwa kontrrewolucyjne

10371

8423

1948

2. Przestępstwa kryminalne

1948228

1057791 890437

w tym:

2.1. Rozkradanie własności socjalistycznej
(dekret z 7 sierpnia 1932)

72293

42342

29951

2.2. Z dekretu z 4 czerwca 1947 r. "O
wzmocnieniu ochrony osobistej własności
obywateli"

394241

242688

151553

2.3. Z dekretu z 4 czerwca 1947 r. "O
odpowiedzialności karnej za grabież mienia
państwowego i społecznego"

637055

371390

265665

2.4. Spekulacja

73205

31916

41289

2.5. Bandytyzm i napady z bronią w ręku
poza miejscami uwięzienia

65816

53522

12294

2.6. Bandytyzm i napady z bronią w ręku w
okresie odbywania kary

12047

11026

1021

2.7. Umyślne zabójstwo poza miejscami
uwięzienia

37808

22950

14858

2.8. Umyślne zabójstwo w miejscach

3635

3041

594

2.9. Nielegalne przekroczenie granicy

1920

1089

901

2.10. Przemyt

368

207

161

2.11. Kradzież bydła

15112

8438

6674

2.12. Złodzieje - recydywiści

6911

3883

3028

2.13. Przestępstwa majątkowe

61194

35464

25730

32

2.14. Chuligaństwo

93477

32718

60759

2.15. Naruszenie przepisów o dokumentach
osobistych

40599

7484

33115

2.16. Ucieczki z miejsc uwięzienia i
zesłania

22074

12969

9105

2.17. Samowolny wyjazd z miejsc
przymusowego osiedlenia (dekret z 26
listopada 1948)

3328

1504

1824

2.18. Ukrywanie zbiegów z miejsc
przymusowego osiedlenia i udzielanie im
pomocy

1021

989

32

2.19. Element szkodliwy społecznie

416

343

73

2.20. Dezercja

39129

29457

9672

2.21. Samookaleczenie

2131

1527

604

2.22. Morderstwo

512

429

83

2.23. Inne przestępstwa wojskowe

19648

13033

6615

2.24. Bezprawne posiadanie broni

12932

6221

6711

2.25. Przestępstwa urzędnicze i
gospodarcze

128618

47630

80988

2.26. Porzucenie przedsiębiorstwa i
nieusprawiedliwiona absencja (dekret z 26
czerwca 1940)

26485

881

25604

2.27. Naruszenie innych dekretów
Prezydium Rady Najwyższej ZSRR

35518

11921

23597

2.28. Inne przestępstwa kryminalne

140665

62729

77936

Źródło: W.N.Ziemskow, Gułag (istoriko-socyołogiczeskij aspiekt), "Socyołogiczeskije
issledowanija" 1991, nr 7, s.10-11.

33

Tab.11. Struktura więźniów GUŁag wg przesłanek wyroków skazujących -

stan 1 stycznia 1952 r.

Powód skazania

Ogółem

W tym:

Obozy Kolonie

Ogółem

2503075 1713905 789170

w tym:

1. Przestępstwa kontrrewolucyjne

582522 492188 90334

w tym:

1.1. zdrada ojczyzny

280946 236839 44107

1.2. szpiegostwo

19117

19321

296

1.3. terror

8893

8564

329

1.4. dywersja

3780

3725

55

1.5. nacjonalizm

96511

95377

1134

1.6. inne przestępstwa kontrrewolucyjne

172275 128362 43913

2. Inne przestępstwa

1920553 1221717 698836

w tym:

2.1. art. 2 dekretu o ochronie własności osobistej z 4
VI 1947 r.

115142 87202

27940

2.2. inne art. dekretu o ochronie własności osobistej
z 4 VI 1947 r.

328173 223400 104773

2.3. art. 2 dekretu o własności socjalistycznej z 4 VI
1947 r.

168988 121074 47924

2.4. inne art. dekretu o własności socjalistycznej z 4
VI 1947 r.

478522 322892 155630

2.5. przepisy z 7 VIII 1932 r.

65149

41655

23494

2.6. bandytyzm

50169

43322

6847

2.7. rozbój

19925

16575

3350

2.8. przestępstwa majątkowe

32466

20030

12436

2.9. przestępstwa urzędnicze i gospodarcze

106727 49117

57610

2.10. inne

555282 296450 258832

34

Źródło: A.N.Dugin, op.cit., s.46.

Więźniowie jako siła robocza

W latach 30. i 40. nastąpiła transformacja NKWD w jeden z najpotężniejszych

resortów gospodarczych w ZSRR, którego podstawą było wykorzystywanie na
masową skalę przymusowej siły roboczej. Masowe represje i niebywale rozwinięty
system penitencjarny w tym sensie służyły rozwojowi gospodarki, a NKWD odegrał
istotną rolę w procesie stalinowskiej industrializacji, nadając jej swoiste piętno. Ten
stan rzeczy miał dalekosiężne konsekwencje także dla celów przypisywanych
systemowi penitencjarnemu. W latach 30. prymat w tym zakresie zyskała
gospodarcza eksploatacja więźniów, a ich reedukacja i resocjalizacja znalazły się
na dalekim planie, jeśli w ogóle w praktyce były brane pod uwagę jako istotny cel
działania. Ekonomiczne aspekty działalności systemu obozowego zostały
wmontowane w mechanizmy centralnego planowania i zarządzania
gospodarczego. Realizacja zadań planu stała się zasadniczym parametrem oceny
tego systemu jako całości i poszczególnych jego ogniw.

Ekonomiczna rola GUŁag wynikała z rodzajów pracy, którą mogli wykonywać i

wykonywali więźniowie. Zarazem właśnie przymus pracy stanowił o słabości tego
systemu i tkwiących w nim ograniczeniach. Wydaje się, iż szczególną rolę GUŁag
odegrał w rozwoju przemysłu drzewnego, wydobyciu i przetwórstwie metali
nieżelaznych, budownictwie i innych działach gospodarki, gdzie potrzebne były
znaczne nakłady pracy. Zmniejszenie się liczby więźniów w latach wojny i
powojenna amnestia wyraźnie ograniczyły potencjał gospodarki pozostającej w
gestii NKWD: niedobór robotników w drugiej połowie 1945 r. wynosił 750 tys. osób.
W związku z tym kierownictwo NKWD sceptycznie zapatrywało się na gospodarcze
perspektywy resortu. Jednakże wzrost represyjności systemu i związany z tym
szybki wzrost liczby więźniów umożliwił nie tylko wzrost gospodarczej aktywności
NKWD-MWD, ale także przekazanie znacznych ilości siły roboczej do innych
ministerstw. Na początku rozpatrywanego tu okresu zaistniała wyjątkowa sytuacja
w podziale więźniów między centralnie zarządzanymi obozami (ITŁ), a placówkami
podlegającymi zarządom terytorialnym. Jeśli uznać za słuszne spostrzeżenie, że
swego rodzaju specjalnością obozów była "szybka realizacja w rejonach o słabo
rozwiniętej infrastrukturze wielkich projektów inwestycyjnych, których rangę
określały raczej względy wojskowo-strategiczne lub polityczne niż ekonomiczne i
które mogły być realizowane przy użyciu niewykwalifikowanej siły roboczej", to
okres bezpośrednio po wojnie, zwłaszcza lata 1945-1946, nie sprzyjał rozwojowi

35

obozów, zrujnowane państwo bowiem nie dysponowało wówczas możliwościami
realizacji szerokiego programu tego rodzaju inwestycji. Toteż większość skazanych
w tym okresie trafiała do placówek podległych terytorialnym ogniwom GUŁag, które
nastawione były raczej na wykorzystywanie siły roboczej więźniów w zależności od
lokalnych potrzeb. W końcu lat 40. sytuacja się zmieniła i - podobnie jak przed
wojną - obozy stały się ponownie głównym rezerwuarem siły roboczej więźniów.
Warto przy tym odnotować, iż znaczna część więźniów przetrzymywanych w
placówkach UITŁK-OITK w tym okresie to osoby należące do "kontyngentu
łagrowego" (tj. skazane na wyroki powyżej 3 lat pozbawienia wolności, które
należało odbywać w obozach). 1 lipca 1946 r. dotyczyło to aż 506289 spośród
806193 więźniów tych placówek. Stanowiło to przesłankę przyszłego rozwoju
nowych ITŁ.

Sprawą niezwykle ważną było zwiększenie efektywności niewolniczej pracy

więźniów. W okresie przedwojennym instrumentem motywacyjnym było zaliczanie
dniówek roboczych, w których robotnicy wykonali nałożone normy jako 2 dni
wyroku. Jednakże dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 15 czerwca 1939 r.
praktyki tej formalnie zakazał. Kierownictwo MWD po wojnie dążyło do
przywrócenia takiego rozwiązania, widząc w nim skuteczny instrument skłaniający
więźniów do wydajnej pracy. Postanowienia Rady Ministrów ZSRR z lat 1946-1947
pozwoliły stosować zaliczanie jednego dnia pracy więźnia wykonującego normy
dniówkowe za 2-3 dni wyroku. Rozwiązania takie stosowano m.in. w obozach
Dalstroju, przy wyrębie lasów w obozach pracujących na rzecz resortu przemysłu
drzewnego, na budowach i w przedsiębiorstwach wielu resortów. W związku z
masowym charakterem tych praktyk Biuro Rady Ministrów wystąpiło w lutym 1948
r. z propozycją zakazania ich, co ostatecznie uzyskało ramy prawne w formie
postanowienia Rady Ministrów z 20 marca tegoż roku. Faktycznie jednak od tego
rozwiązania nie odstąpiono. 21 czerwca 1948 r. wspólnym rozkazem MWD i
Prokuratora Generalnego ZSRR "w celu podniesienia wydajności pracy więźniów i
zapewnienia wykonania planów produkcyjnych" Dalstroju wprowadzono w
tamtejszych obozach instrukcję, na mocy której wszystkim pracującym więźniom
(także skazanym na katorgę) niezależnie od podstawy i wysokości wyroku
zaliczano każdy dzień pracy według następujących zasad: przy wykonaniu
miesięcznej normy w granicach 100-110 % - jako 1,5 dnia kary, przy wykonaniu
normy w 111-120 % - 1,75 dnia, przy wykonaniu normy w 21-135 % - 2 dni, przy
wykonaniu normy w 136-150 % - 2,5 dnia, przy wykonaniu normy powyżej 150 % -
3 dni. W następnych latach zasadami tymi objęto więźniów ITŁ i obozów
specjalnych w rejonach Workuty, Norylska, północnego zarządu GUŁŻDS i
niektórych innych obozów. We wrześniu 1950 r. system ów obejmował ponad 27 %
więźniów i później nadal był rozszerzany.

W celu zwiększenia efektywności gospodarczej resortu kierownictwo MWD

czyniło wysiłki na rzecz przedterminowego zwalniania więźniów i zatrudniania ich
jako formalnie wolnonajemnych pracowników na konkretnych budowach czy w

36

przedsiębiorstwach. Na wniosek MWD Rada Ministrów ZSRR przyjęła specjalne
postanowienie przywiązujące więźniów, którzy odbyli wyrok do dotychczasowych
miejsc pracy w przedsiębiorstwach MWD. Było jednak oczywiste, że wydajność
pracy takich "wolnonajemnych" pracowników nie mogła być wysoka. Zwiększająca
się rola pracowników wolnonajemnych umożliwiała rozszerzanie się
efektywniejszych metod pracy, wymagających wyżej kwalifikowanej siły roboczej.
Wykorzystywano także wojskowe oddziały budowlane, jednak i w tym wypadku
wydajność pracy nie była wysoka.

Dążeniem do wzrostu efektywności gospodarczej było także dyktowane

wprowadzenie na wniosek MWD wynagrodzenia za pracę więźniów. 13 marca
1950 r. MWD zgłosiło postulat wprowadzenia płacy roboczej we wszystkich
obozach i koloniach za wyjątkiem obozów specjalnych. Wkrótce jednak i te ostatnie
zostały objęte tym systemem. Rozszerzono też znacznie pracę więźniów poza
obozem bez straży (rozkonwojowanych). W listopadzie 1948 r. Rada Ministrów
ZSRR postanowiła, że robotnicy GUŁag będą otrzymywali wynagrodzenie, lecz
tylko w wysokości 30 % odpowiednich płac wolnych pracowników. W rezultacie
stopniowego rozszerzania tego systemu w 1953 r. otrzymywało wynagrodzenia 62
% więźniów. Wśród pozostałych znajdowali się niezdolni do pracy, odmawiający
pracy i pewne inne kategorie więźniów. Średnie miesięczne wynagrodzenie więźnia
wynosiło wówczas 324 ruble, z których do wypłaty po potrąceniu kosztów
utrzymania pozostawało 129 rubli.

Na początku lat 50. ujawniać się począł ostry kryzys gospodarki łagrowej.

Poszczególne zarządy produkcyjne gospodarowały siłą roboczą nieracjonalnie,
eksploatowały ją nie bacząc na względy ekonomiczne i stale domagały się dopływu
nowych więźniów. "Wielkie budowy socjalizmu" w coraz większym stopniu
wymagały już nie tylko znacznych ilości siły roboczej, ale w coraz większym stopniu
winna to być siła wykwalifikowana, a tej nie były stanie zapewnić obozy. W latach
1951-1952 ani jeden z wielkich kompleksów obozowych nie wykonał planów
produkcyjnych. "Wielkie budowy socjalizmu" oddawana były do eksploatacji z
ogromnymi brakami i znacznie później niż zakładano.

Jak można sądzić na podstawie znanych dziś źródeł, to właśnie niewydolność

gospodarcza systemu obozowego była głównym czynnikiem skłaniającym
kierownictwo ZSRR do rewizji zasad działania tego systemu. Zmiana poglądów na
politykę represyjną, publicznie ujawniona wraz ze śmiercią Stalina, była przede
wszystkim skutkiem konstatacji niskiej efektywności masowo wykorzystywanej
pracy przymusowej. Wpisywała się w "liberalizację" całego systemu, popularnie
zwaną "odwilżą", ale raczej w ograniczonym stopniu czerpała z niej motywację,
czego dobitnym przejawem był charakter amnestii w 1953 r., preferującej więźniów
kryminalnych.

37