5. Przemiany ekonomiczne w ZSRR, w latach 1922-1941.
a) stan gospodarki na rok 1921:
Komunizm wojenny - nazwa realizowanej w latach 1918-1921 polityki gospodarczej. Komunizm wojenny był pierwszą próbą ustanowienia tzw. gospodarki planowej, która wbrew oczekiwaniom bolszewików nie była w stanie zlikwidować chaosu gospodarczego, do którego doprowadziła polityka Rządu Tymczasowego oraz zatrzymać drastycznego spadku produkcji przemysłowej i rolnej. Bolszewicy doprowadzili do śmierci z głodu miliony ludzi. Niemożność kierowania gospodarką rodzącego się dopiero państwa sowieckiego oraz powstanie w Kronsztadzie zmusiły władze do przywrócenia elementów gospodarki rynkowej w ramach tzw. NEP-u.
Dekretem z dnia 15 grudnia 1917 roku powołano do życia Najwyższą Radę Gospodarczą, która odegra kluczową rolę od czerwca 1918 roku, kiedy to zrezygnowano z państwowego kapitalizmu na rzecz komunizmu wojennego. Komunizm wojenny był konsekwencją zawarcia przez rząd traktatu pokojowego w Brześciu. Wtedy to tzw. lewicowi komuniści z Nikołajem Bucharinem i Osinskim na czele postanowili w kwietniu 1918 roku przegłosować Lenina i zmienić politykę gospodarczą.
Komunizm wojenny okazał się jednak porażką i po niespełna 30 miesiącach jego trwania radziecka gospodarka uległa zupełnemu załamaniu. W Rosji panował głód, nie udało się zapobiec dalszemu spadkowi produkcji przemysłowej i rolnej, wprowadzenie centralnego planowania nie zapobiegło pogłębieniu się chaosu gospodarczemu. Coraz częściej dochodziło do buntów, ponad 200% inflacja (hiperinflacja) spowodowała odrzucenie pieniądza jaka środka płatniczego.
W 1921 roku gospodarka była w ruinie. Emigracja, epidemie i zbrodnie wojenne zdziesiątkowały społeczeństwo, a w czasie działań wojennych szczególnie dotknięty został Donbas, region Baku, gdzie wydobywano ropę naftową, Ural, Syberia, gdzie zniszczono wiele kopalń. Ze względu na brak surowców przemysł upadł, nie były modernizowane linie produkcyjne. Całkowita produkcja przemysłowa spadła aż 5-krotnie, a wielkość produkcji metali była porównywalna z czasami Piotra I. Nie lepiej sytuacja wyglądała w rolnictwie, gdzie spadek produkcji wyniósł 40%, głównie z braku towarów przemysłowych. Wykształceni Rosjanie masowo emigrowali, co spowodowało zmniejszenie potencjału intelektualnego i kadr zdolnych do kierowania scentralizowanym systemem gospodarki.
Chłopi sprzeciwiali się coraz bardziej obowiązkowym kontyngentom, nie tylko odmawiali ich przekazywania, ale wystąpili do walki zbrojnej na Ukrainie, Kubaniu, rejonie Wołgi i Donu, domagając się nie tylko zmian w polityce rolnej, ale zniesienia dyktatury RPK(b). Bunty zostały spacyfikowane przez Armię Czerwoną. Niezadowolenie przeniosło się także do armii. 1 marca 1921 roku wybuchło powstanie garnizonu w Kronsztadzie, gdzie powołano Tymczasowy Komitet Rewolucyjny, który domagał się "rad bez komunistów", uwolnienia z więzień eserów i mienszewików, przywrócenia wolności słowa, zgromadzeń, zrzeszeń, przywrócenia wolności gospodarczej i zniesienia kontyngentów oraz zezwolenia na posiadanie ziemi przez rolników. Ostatecznie także w Kronsztadzie sytuację opanowano do 18 marca 1921 roku, zdobywając garnizon szturmem.
b) Przyczyny, istota, cele, skutki NEP.
Wprowadzenie NEPu:
W związku z utratą przez bolszewików poparcia społecznego potrzebna była zmiana polityki wewnętrznej państwa radzieckiego i realizacje przynajmniej niektórych obietnic. Już od 1920 roku Lew Trocki domagał się zniesienia kontyngentów w rolnictwie. Ostatecznie w 1921 roku, chcąc uniknąć obalenia rządu i utrwalić swą władzę, na X Zjeździe Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) uchwalono przedstawioną przez Lenina nową doktrynę polityki gospodarczej - NEP.
Na X Zjeździe Partii (8-16 marca 1921) Lenin przed 1 1343 delegatami powiedział, że Rosja jest krajem głęboko rolniczym i nie posiada odpowiedniej bazy przemysłowej, a tym samym nie spełnia kryteriów, by móc zbudować socjalizm. Wyjaśniając NEP, mówił, że duże zakłady produkujące energię elektryczną, węgiel, żelazo itd. zostaną pod zarządem i kontrolą państwa.
Ostatecznie na podstawie decyzji podjętej przez X Zjazd Partii Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rad przyjął dekret z dnia 23 marca 1921 roku, który znosił kontyngenty w rolnictwie i wprowadzał podatek żywnościowy. Dekret zapoczątkował NEP, który wprowadzał elementy rynku do scentralizowanej gospodarki planowanej. Nowa Polityka Ekonomiczna była traktowana od początku przez bolszewików jako doktryna tymczasowa, mającą na celu stworzenie warunków dla socjalizmu. Choć Lenin podkreślał: "NEP - poważnie i na długo". I choć uznano, że Rosja nie była gotowa do budowy socjalizmu, to jednak sprzeciwiono się wysuniętej przez mienszewików koncepcji oddania władzy burżuazji.
Założenia NEP-u:
NEP był częściowym powrotem do gospodarki rynkowej, jednak podstawowe dziedziny przemysłu pozostały nadal własnością państwa. Odwołano zasady komunizmu wojennego:
- zniesiono system państwowego rozdzielania towarów
- przywrócono rynek towarowo-pieniężny,
- obowiązkowe dostawy towarów rolnych zastąpiono podatkiem żywnościowym,
- zezwolono na własność prywatną w tych gałęziach, które znajdowały się poza państwowym monopolem,
- w przemyśle państwowym wprowadzono zasady racjonalnej polityki gospodarczej.
NEP w rolnictwie
Zapoczątkowanie zmian
Zmianę polityki gospodarczej rozpoczęto od rolnictwa. Pierwszą decyzją, jaką przewidywał NEP, było zniesienie kontyngentów i zastąpienie ich podatkiem żywnościowym, początkowo płaconym w naturze, później jednak w pieniądzu w wysokości 20, a później 10% wartości produkcji (opodatkowanie było progresywne). Był on niższy, poza tym jego pobór rozpoczynał się przed wiosną, co miało ułatwić rolnikom oszacowanie, ile pozostanie do ich własnej dyspozycji. Także nadwyżki nie zostały opodatkowane i pozostawały do pełnej dyspozycji chłopstwa. Wolno je było sprzedawać na wolnym rynku.
Jednocześnie 30 października 1922 roku wszedł w życie Kodeks Rolny Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, który uchylił dekret o ziemi, co ułatwiło użytkowanie ziemi przez chłopów - kolektywnie, indywidualnie, społecznie. Jednocześnie należy zauważyć, iż mogli ją tylko użytkować, ponieważ Kodeks nie uchylił zasady unarodowienia ziemi, co wprowadzał dekret o ziemi. Zniósł jednak zakaz korzystania z pracy najemnej na roli.
Skutki i dalsza polityka władz w rolnictwie[edytuj]
Wszytko to razem poprawiło funkcjonowanie rolnictwa w Rosji. Zwiększyła się liczba średniaków kosztem najbogatszych i najbiedniejszych rolników, także zaopatrzenie w żywność się poprawiło. Ogólnie rzecz biorąc NEP wywarł bardzo pozytywny skutek na stan wsi, szczególnie uwzględniając fakt, że pojawiły się zachęty motywujące rolników do pracy.
Jednocześnie potrzebowano pieniędzy na odbudowę przemysłu, utrzymanie armii i wsparcie rewolucji w innych częściach świata. Środki z podatku żywnościowego (a 80% mieszkańców było zatrudnionych w rolnictwie) nie wystarczały, ponieważ i chłopstwo nie było najbogatsze, progresja też niewiele dawała. Dlatego od połowy lat 20 aktywnie pozyskiwano środki z innych źródeł, czyli kredytów i zaniżania cen produktów rolnych, przy zawyżaniu cen produktów przemysłowych (pochodzących głównie z sektora państwowego), mimo gorszej jakości, co wywołało efekt tzw. nożyc cen. Rolnicy mając to na uwadze często nie sprzedawali własnych wyrobów ponad to, co potrzebne było do zapłacenia podatków. Jesienią 1923 roku wywołało to kryzys sprzedaży wyrobów przemysłowych, ponieważ odmówili kupna za zawyżone ceny. Kolejny kryzys przyszedł jesienią 1924-wiosną 1925 roku. Określono go jako kryzys zbioru, ponieważ zebrano około 2/3 zaplanowanej produkcji rolnej. Ostatni kryzys miał miejsce w roku 1927-1928, który okazał się gorszy od tego z lat 1924-25, ponieważ zebrano jeszcze mniejsze zbiory.
Było jasne, że gospodarka doszła do sprzeczności, czynniki ideologiczne nie pozwalały na szybszy rozwój rolnictwa niż przemysłu, jednocześnie o powrocie do komunizmu wojennego już nie mogło być mowy, aby nie dochodziło do powstań chłopskich, opanowanych z taką trudnością w początkach lat 20. W konsekwencji doprowadzało to do tego, że w kierownictwie partyjnym już od 1925 roku pojawiały się pomysły poradzenia sobie z nepmanami na wsi i rozkułaczenia wsi, czyli jej kolektywizacji.
NEP w przemyśle[edytuj]
Rozpoczęcie wprowadzania nowej polityki gospodarczej w przemyśle rozpoczęto uchwałą XII Zjazdu RKP(b), odbytego w kwietniu 1923 roku, która stwierdzała: "Utworzenie państwa przemysłowego - to pytanie o los władzy radzieckiej, który jest losem proletariatu". Dlatego w przemyśle zaszła dużo radykalniejsza transformacja niż w rolnictwie.
Na początku zniesiono gławki (główne zarządy przedsiębiorstw państwowych), będące filarem komunizmu wojennego, a przedsiębiorstwa łączono w trusty. Przedsiębiorstwa państwowe zyskały także pełną niezależność finansową i gospodarczą, a nawet prawo do wydawania własnych długoterminowych obligacji. Do końca 1922 roku około 90% wszystkich przedsiębiorstw zostało połączone w 421 trustów. Zmieniła się też forma własności, 40% z nich pozostało pod kontrolą i zarządem władz centralnych, a 60% skomunalizowano (usamorządowiono). Trusty same decydowały, co i ile produkować. Zmieniła się także organizacja logistyki, trusty już nie były ograniczone tylko do realizacji publicznych zamówień, ale także mogły realizować zamówienia rynkowe. Jednocześnie w trakcie realizacji uniezależnienia się od państwa publicznych przedsiębiorstw uchwalono zasadę, że za długi państwowych przedsiębiorstw Skarb Państwa nie jest odpowiedzialny.
Także władze Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej straciły część swoich uprawnień, Rada straciła prawo do ingerencji w bieżące sprawy przedsiębiorstw i trustów, stała się centralnym organem koordynacyjnym oraz zmniejszono ilość jej członków.
Wszystkie te zmiany dążyły do powrotu działalności gospodarczej przedsiębiorstw państwowych opartej na kalkulacjach ekonomicznych. Przedsiębiorstwa (po wypłaceniu obowiązkowych składek do budżetu państwa), uzyskały prawo do określania celów gospodarczych, określania sprzedaży, dysponowania zyskiem i pokrywania strat. Przedsiębiorstwa stały się odpowiedzialne za wyniki własnej działalności.
Nie mniej niż 20% zysku (później bariera ta zostanie obniżona do 10%) zostało obowiązkowo skierowane do tworzenia kapitału rezerwowego (zobacz też: kapitały własne), dopóki nie osiągnie on połowy wartości kapitału autoryzowanego (później postanowiono, że bariera to zostanie zmniejszona do 1/3 kapitału autoryzowanego). Kapitał rezerwowy był tworzony na finansowanie inwestycji przedsiębiorstwa oraz na pokrywanie ewentualnych strat z wyniku finansowego. Wielkość premii, którą można było przyznać kierownikowi, była uzależniona od uzyskanego zysku przedsiębiorstwa.
W dekrecie rządu radzieckiego z 1923 roku, możemy znaleźć określenie:
Trusty - państwowych przedsiębiorstw przemysłowych, którym państwo zapewnia autonomię we własnych działaniach ... , które działają na zasadach komercyjnych w celu uzyskania zysków
Ciągle powstawały także syndykaty, czyli dobrowolne zrzeszenia trustów, oparte o współpracę z zakresu zbytu, dostaw, kredytowania i operacji handlu zagranicznego. Do końca 1923 roku 80% trustów zsyndykalizowano, a na początku 1928 roku było 23 syndykatów, które działały w prawie we wszystkich branżach, skupiając w swoich rękach większość handlu hurtowego. Zarząd syndykatu był powoływany na spotkaniu przedstawicieli trustów, a każdy z członków syndykatu, na zasadach umowy, sam określał, w jakiej części jego działalność zostanie zintegrowana z działalnością syndykatu.
Trzeba podkreślić że produkcja wyrobów gotowych, zakupu surowców, materiałów, sprzętu i handlu została oparta na zasadach rynkowych, dlatego NEP określano także mianem socjalistycznego rynku. Rozwinęła się także szeroka sieć giełd towarowych, targów, przedsiębiorstw handlowych.
Zostały przywrócone pieniężne płace, zniesiono wiele ograniczeń i zwiększono przychody przedsiębiorstw. Zostały zniesione "armie pracy". Zmieniła się także organizacja pracy, związki budowano w oparciu o bodźce materialne, przy faktycznej likwidacji przymusu pracy (co było podstawą komunizmu wojennego). Między rokiem 1924 a 1929 bezwzględna liczba bezrobotnych wzrosła z 1,2 do 1,7 milionów ludzi, lecz stopa bezrobocia w tym okresie spadła z 20 do 12% (jest to efektem wzrostu ogólnej liczby pracowników w danym okresie z 5,8 do 12,4 miliona osób).
W okresie realizacji NEP-u można także zauważyć duży przepływ kapitału ludzkiego z całego świata. Na przykład w 1922 roku została utworzona amerykańsko-rosyjska korporacja o nazwie Rosyjsko-Amerykańska Korporacja Przemysłowa (Русско-американская индустриальная корпорация - РАИК), która zatrudniała robotników amerykańskich, posiadała sześć zakładów włókienniczo-odzieżowych w Petersburgu i cztery w Moskwie.
Spółdzielczość
NEP wiązał się także ze wzrostem współpracy we wszystkich formach. Na wsi powstawały spółdzielnie, które w 1927 zrzeszały tylko 2% rolników i produkowały 7% ogólnej produkcji rolnej, a pod koniec lat 20. stanowiły ponad połowę wszystkich gospodarstw. Pod koniec 1928 roku w spółdzielniach było zrzeszonych 28 milionów chłopów (to 13 razy więcej niż w 1913 roku we wszystkich formach współpracy).
Nie tylko w rolnictwie preferowano spółdzielczość, także handel detaliczny w 60-80% był zorganizowany w formie spółdzielczej i tylko 20-40% własności w tej dziedzinie gospodarki to własność państwowa. Jednocześnie tylko 13% produkcji przemysłowej było wytworzone przez spółdzielnie przemysłowe (1928). Ustawodawstwo kredytowe, ubezpieczeniowe ułatwiało działalność spółdzielnią.
Kapitał zagraniczny w okresie NEP-u
W okresie NEP-u umożliwiono także działalność przedsiębiorstw międzynarodowych. Opierała się ona na dzierżawieniu zakładów w formie koncesji. W latach 1926-1927 zawarto 117 umów tego rodzaju, objęte były nimi przedsiębiorstwa zatrudniające łącznie 18 tysięcy osób, produkujących niespełna 1% całkowitej produkcji przemysłowej ZSRR. Jednak w niektórych branżach udział zagranicznego kapitału był znaczny (przedsiębiorstwa dzierżawione w formie koncesji i spółki akcyjne, gdzie część kapitału należała do cudzoziemców), między innymi: w produkcji ołowiu i srebra - 60%, rudy manganu - 85%, złota - 30%, w produkcji odzieży i przedmiotów sanitarnych - 22%.
Nie zawsze jednak przyznawano koncesje w dobrej wierze, niektórym zagranicznym inwestorom oferowano je na bardzo korzystnych warunkach. Koncesjonariusz przywoził zagraniczny sprzęt i nowe technologie do zakładu. Oczywiście wszystkich warunków umowy przestrzegano, ale po pewnym czasie władze stosowały różnego rodzaju sztuczki, które uniemożliwiały wykonanie koncesji. Jako że nie wykonywano umowy, zostawała ona rozwiązywana, a sprowadzone nowe maszyny oraz siedziba przedsiębiorstwa stawały się własnością państwa radzieckiego. Tak twierdził w swoich pamiętnikach Borys Bażanow, ówczesny sekretarz Biura Politycznego RKP(b).
Reforma monetarna
Powrót do regulacji rynkowych w okresie Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP) wymagał odbudowy pieniądza i bankowości. Pieniądz odbudowano drogą trzech kolejnych denominacji. W 1922 r. wprowadzono rubla "wzór 1922", na który wymieniono dotychczasowe (carskie, kierenki i sowznaki (ale nie ruble emitowane przez Białych Rosjan w czasie wojny domowej) w relacji 1:10 tys. W 1923 r. wprowadzono rubla "wzór 1923", na który wymieniono wcześniejsze znaki pieniężne w relacji 1:100 rubli "wzór 1922" lub 1:1 mln rubli wcześniejszych.
Jednocześnie poczynając od końca 1922 r., wprowadzono do obiegu czerwońce. Były to banknoty o nominale 10 złotych, przedrewolucyjnych rubli o parytecie złota (1 czerwoniec = 7,74 g. czystego złota). Stopniowo ich udział w obiegu wzrastał. W 1924 r. wymieniono na czerwońce wszystkie dotychczasowe znaki pieniężne w relacji 1 rubel złoty "wzór 1924" = 50 tys. rubli "wzór 1923" = 5 mln rubli "wzór 1922" = 50 mld rubli sprzed roku 1922, przy czym uchwalono także zakaz pokrywania deficytu budżetowego przez emisję pieniądza. Odtąd banknot o nominale 1 czerwońca stanowił równowartość 10 rubli.
W odróżnieniu od zwykłych rubli był jednak na żądanie zagranicy wymieniany na złoto i na inne waluty (1 dolar USA = 1,92 rubla). Rozwiązanie takie podyktowane było rozwojem handlu zagranicznego w tym okresie i koniecznością posiadania waluty skoordynowanej z ówczesnym międzynarodowym systemem walutowym. Wymienialność pozostawała jednak wyłącznie zewnętrzna, ponieważ obywatelom radzieckim nie wolno było bowiem posiadać obcych walut.
System bankowy
Centralnym bankiem był Bank Państwowy (Gosbank), utworzony w 1921 r. rozpoczął udzielania kredytów na zasadach komercyjnych, dla przemysłu i handlu. W latach 1922-1925 powstało kilka wyspecjalizowanych banków, których większościowym właścicielem był Gosbank, a pozostałe akcje należały do syndykatów, spółdzielni, prywatnych przedsiębiorstw krajowych i zagranicznych.
Bankom przypisywano konkretne sektory gospodarki i regiony kraju, między innymi istniały banki zajmujące się handlem i przemysłem prywatnym, spółdzielniami a także powstały kasy oszczędnościowe dla obywateli. Dzięki temu wyspecjalizowaniu odsetek kredytowych w ogólnej inwestycji w całym systemie wynosił 2/3 1 października 1923 roku, a tego samego czasu w 1926 już 48%.
Powstało wiele banków, już w 1923 roku istniało ich 17, a w październiku 1926 roku było już 61 niezależnych banków. Między innymi jesienią 1922 r. powstały: Bank Przemysłowy, Bank Handlu Zagranicznego i Bank Spółdzielni i w 1925 r. Bank Budownictwa Mieszkaniowego.
Polityka cenowa[edytuj]
Pomimo nożyc cen w późniejszym okresie państwo dążyło do wywarcia presji na producentów w celu poszukiwaniu innych rozwiązań niż podnoszenie cen, aby zwiększyć zyski, a osiągnąć to np. dzięki poprawie efektywności.
W tym celu już pod koniec 1923 roku prowadzono kampanię, która po wprowadzeniu czerwońców w 1924 roku rozpoczęła kompleksowe regulacje cen, a kompetencje Komisji Handlu Wewnętrznego przekazano Narkomowi Handlu Krajowego (odpowiednik Ministerstwa Handlu Krajowego). Dzięki temu w okresie od października 1923 do maja 1924 roku ceny hurtowe spadły o 26% i w dalszym okresie spadały nadal.
Ale regulacja cen, prowadzona wyłącznie odgórnie przez biurokrację, bez udziału producentów i braku demokracji w podejmowaniu decyzji, stawała się powodem coraz większych napięć na socjalistycznym rynku.
Śmierć NEP-u
W października 1928 uchwalono pierwszy pięcioletni plan rozwoju gospodarki narodowej na lata 1929-1934. Ta pietlatka została przyjęta, jednak odrzucała całkowicie założenia Państwowego Komitetu Planowania Gospodarczego (Gosplan), zawyżając możliwe do uzyskania wyniki. W czerwcu 1929 roku rozpoczęto kolektywizację wsi (której nawet nie było w założeniach piatletki uchwalonych przez Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rady).
W wyniku masowego terroru udało się zgromadzić chłopów w kołchozach i sowchozach. Stalin kolektywizację nazwał wielkim przełomem, a w listopadzie tego samego roku Komitet Centralny Partii na posiedzeniu plenarnym zatwierdził nowe, ulepszone i przyśpieszone plany kolektywizacji i industrializacji, co w efekcie oznaczało zakończenie Nowej Ekonomicznej Polityki.
Wyniki NEP-u
W okresie NEP-u ekonomiczne mechanizmy zostały oparte na zasadach rynkowych. Posunięcia te przyniosły bardzo szybko ożywienie gospodarcze, odrodzenie handlu i rynku, wzrost produkcji rolnej i przemysłowej oraz stabilizację finansową państwa. W ciągu 5 lat (1921-26) wskaźnik produkcji przemysłowej wzrósł trzykrotnie (a w latach 1927 i 1928 wzrósł odpowiednio o 13 i 19%), rolnej dwukrotnie (a ogólna produkcja rolnicza była większa o 13% w porównaniu z rokiem 1913), ogólnie rzecz biorąc w okresie 1921-1929 średnioroczny wzrost dochodu narodowego wyniósł 18%. Wszystko to sprzyjało likwidacji zniszczeń wojennych, poprawie gospodarki i postrzegania ZSRR za granicą - zwiedzione normalizacją kraje Europy Zachodniej zniosły blokadę gospodarczą ZSRR.
Warto podkreślić, że NEP wykorzystywał nieznane jeszcze (czy niestosowane na tak szeroką skalę) formy. W przemyśle oparto się na trustach i ich syndykalizacji, w rolnictwie zastosowano na szeroką skalę spółdzielczość, bankowość i handel zagraniczny oparto na publicznej własności. Dzięki zmianie zasadniczych celów, zasad i metod polityki gospodarczej NEP udowodnił, że ekonomiczne funkcje państwa mogą prowadzić do zwiększenia wydajności i wzrostu gospodarczego.
Ostatecznie jednak dorabiających się prywatnych właścicieli oskarżano o kontrrewolucję i związki z kapitałem zachodnim. Doszło do masowych aresztowań. Po 1929 roku nastąpiła stopniowa likwidacja NEP i przejście do gospodarki planowej w ramach realizacji założeń pierwszej pięciolatki. Choć niektórzy ekonomiści szacują, że pod koniec lat 20. dochód narodowy na głowę mieszkańca był niższy o 19% niż w Stanach Zjednoczonych.
Warto zauważyć, że NEP był wzorowany na pierwotnej, leninowskiej polityce ekonomicznej, tj. "kapitalizmie państwowym" zakładającym nacjonalizację banków, przymusową syndykalizację oraz monopol państwowy w dziedzinie ekonomicznych stosunków zagranicznych oraz w poszczególnych gałęziach przemysłu ciężkiego. Lenin nie wspominał o nacjonalizacji rolnictwa, wycofaniu pieniądza i zniesieniu własności prywatnej w takim stopniu, jak zostało to przeprowadzone w latach komunizmu wojennego 1918-21. Lenin w sprawach ekonomicznych był raczej konserwatystą, a koncepcja jego opierała się w dużej mierze na systemie racjonowania zastosowanym np. w Niemczech w czasie I Wojny Światowej (patrz: W.Lenin "O podatku żywnościowym - znaczenie Nowej Polityki Ekonomicznej"). Jednak na głosowaniu w kwietniu 1918 r. Lenin został przegłosowany przez lewicę bolszewicką, z Bucharinem i Osinskim na czele, i na skutek utraty popularności po ratyfikacji Traktatu Brzeskiego, oraz w nadziei na zapobiegnięcie rozłamu w partii Lenin musiał ustąpić. Skutkiem 30 miesięcy funkcjonowania komunizmu wojennego była całkowita ruina gospodarki sowieckiej, co udowodniło wyższość taktyki Lenina.
W ZSRR powstał na początku lat 30. unikalny system gospodarowania, którego teoretyczną podstawą była idea Marksa o zarządzaniu gospodarką "jak jedną fabryką" bez udziału rynku. Jednak w systemie tym przedsiębiorstwa (państwowe lub spółdzielcze) były ubezwłasnowolnione i zarządzane z centrum. Pieniądz nie został całkowicie wyeliminowany, ale odgrywał drugorzędną rolę. Kierunki polityki gospodarczej wyznaczały władze centralne, preferując wydatki wojskowe, prestiżowe projekty (m.in. program kosmiczny) oraz przemysł środków produkcji; minimalizowano natomiast wydatki na konsumpcję.
System określano jako "gospodarkę planową" lub "nakazowo-rozdzielczą", to znaczy gospodarka miała działać według całościowego planu, który wyznaczał poszczególnym przedsiębiorstwom zadania i przydzielał środki na ich realizację. Głównym narzędziem był plan roczny (plany pięcioletnie piatiletki miały głównie orientacyjno-prognostyczny charakter). Sporządzenie planu realizował Państwowy Komitet Planowania Gospłan, a jego rozwinięcia dokonywały branżowe ministerstwa (w latach 1957-1965 lokalne rady gospodarcze tzw. sownarchozy). System ten jednak był od początku nieefektywny, a w miarę komplikowania się więzi gospodarczych i powiększania asortymentu produkcji zdolność do zbudowania spójnego i optymalnego planu stawała się coraz mniejsza. Narastające problemy i niepowodzenie reform spowodowało dekompozycję całego systemu, która w latach 80. przybrała formę permanentnego kryzysu.
W praktyce w żadnym kraju gospodarka planowa nie funkcjonowała zgodnie z założeniami. W praktyce ujawniały się następujące jej wady:
niezdolność do precyzyjnego zmierzenia wszystkich czynników popytowych prowadzi do uśredniania, przybliżeń lub błędnych założeń w prognozach
błędne prognozy prowadzą do złego planowania produkcji i marnowania zasobów
planowanie jest narażone na naciski polityczne lub ideologiczne
prowadzi często do usztywnienia polityki gospodarczej
jest trudna do realizacji w państwie demokratycznym
często powoduje niedobór towarów na rynku i w rezultacie ich reglamentację
środki prowadzące do celów często „po drodze” powodują znaczne straty finansowe
Sowchoz (ros. Совхоз skrótowo od Советское хозяйство, ukr. Радгосп) - państwowe przedsiębiorstwo rolne, charakterystyczne dla gospodarki ZSRR. W Polsce ich odpowiednikiem były PGR-y.
Sowchozy, w odróżnieniu od kołchozów, były tworzone z ziemi zarekwirowanej od dawnych wielkich właścicieli ziemskich w ramach reformy rolnej, a nie od indywidualnych, drobnych rolników. Cały majątek sowchozów należał zatem od początku tylko do państwa, zaś status zatrudnionych w nich ludzi miał charakter pracowników najemnych.
Kołchoz (ros. Колхоз) - formalnie rolnicza spółdzielnia produkcyjna, rodzaj przedsiębiorstwa rolniczego charakterystycznego dla byłego ZSRR.
Kołchozy powstawały w wyniku zwykle przymusowego przejęcia ziemi od indywidualnych rolników na rzecz państwa, w ramach kolektywizacji rolnictwa. W odróżnieniu od sowchozów uprawiana ziemia należała formalnie wciąż do rolników tworzących spółdzielnię, ale była przekazana w bezterminowe użytkowanie wspólnocie spółdzielczej. Od tradycyjnych spółdzielni funkcjonujących w innych krajach kołchozy różnią się tym, że wspólnota nie ma prawa się rozwiązać i żaden jej członek nie ma prawa z uczestnictwa w niej zrezygnować. Po wprowadzeniu w ZSRR obowiązku posiadania dokumentów osobistych (paszport wewnętrzny) w 1932 roku aż do 1976 r. nie wydawano ich chłopom, co uniemożliwiało lub utrudniało im odejście z kołchozu (chłop mógł tylko wyjechać czasowo na podstawie tymczasowych dokumentów, które były ważne tylko w wyszczególnionych miejscach i dniach).
Członkowie kołchozu są zatem sprowadzeni praktycznie do roli pracowników etatowych, którzy dostają miesięczne wynagrodzenie za pracę i mają prawo do domu mieszkalnego oraz do uprawiania działki przydomowej. Kołchozy wciąż istnieją na Białorusi.
Homo sovieticus:
człowiek podporządkowany kolektywowi (organizacji partyjnej),
dla jego postawy charakterystyczna jest ucieczka od wolności i odpowiedzialności,
koniunkturalizm, oportunizm,
agresja wobec słabszych, uniżoność wobec silniejszych,
brak samodzielnego myślenia oraz działania,
oczekiwanie że "ktoś coś załatwi",
zniewolony intelektualnie,
pozbawiony osobowości i godności,
całkowicie podporządkowany władzy.
Charakterystyka totalitaryzmu:
W systemach totalitarnych życie ludzi podporządkowane jest wszechobecnej kontroli ze strony władzy. Wyznacza ona standardy i normy zachowania, określa status socjalny obywateli, ustala kierunki, obszary i granice aktywności publicznej oraz kształtuje wzorce życia osobistego. Stosowane są: terror i ludobójstwo, na przykład w obozach koncentracyjnych w hitlerowskich Niemczech lub łagrach w stalinowskim ZSRR. Obywatele są silnie uzależnieni od władzy. W skrajnych przypadkach władza wpływa nawet na przyrost naturalny jak w Chinach.
Władza wpływa na świadomość społeczną, posługując się propagandą i indoktrynacją. Są one zgodne z ideologią panującą w danym państwie - na przykład komunizmem. Tej ideologii są podporządkowywane programy szkolne i proces nauczania na wszystkich etapach, w tym nawet na poziomie przedszkolnym we współczesnej Korei Północnej. Obowiązuje państwowa cenzura w uzależnionych od władzy środkach masowego przekazu, a także we wszystkich dziedzinach kultury na przykład w filmie, teatrze czy literaturze.
Życie polityczne obywateli i formy ich uczestnictwa w życiu publicznym zostają określone przez władzę. Nie istnieje polityczny pluralizm. Obywatele są instrumentem władzy, potrzebnym do potwierdzenia jej planów i działań. Zakazana jest działalność wszelkiej opozycji. Prawa i wolności obywateli są łamane i zawieszane. Wybory nie odbywają się, a jeśli są organizowane, to mają charakter całkowicie dekoracyjny, ponieważ dominująca siła polityczna decyduje o tym, kto bierze w nich udział i ustala wyniki.
W państwie totalitarnym władza zmierza do całkowitej kontroli gospodarki na przykład przez wprowadzenie w faszystowskich Niemczech systemu korporacyjnego czy uspołecznienie środków produkcji i planowanie gospodarcze w państwach komunistycznych. W ten sposób w państwach socjalistycznych rozwinęła się klasa robotnicza w wielkich państwowych zakładach oraz chłopstwo związane z uspołecznionymi przedsiębiorstwami (kołchozy, sowchozy) w ZSRR.
Władzę sprawuje jedna partia masowa (na przykład NSDAP) kierowana przez jedną osobę otaczaną kultem (Hitler, Mussolini, Stalin).
Charakterystycznymi cechami państw totalitarnych są autokratyzm (w szczególności zasada wodzostwa), kontrolowanie przez aparat władzy wszystkich dziedzin życia i ingerencja w przekonania, poglądy, zachowania obywateli, a także rozbudowana propaganda (m. in. fałszująca obraz rzeczywistości) i pełna kontrola nad siłami zbrojnymi, policją i wymiarem sprawiedliwości - wykorzystywanymi jako elementy systemu terroru i represji przeciwko społeczeństwu.
Dwaj współcześni politolodzy, Zbigniew Brzeziński i Carl Friedrich, wyróżnili pięć cech, które występując jednocześnie w danym państwie, świadczą o jego totalitaryzmie[1]. Są to:
oficjalna ideologia;
masowa partia pozostająca pod kontrolą oligarchii;
monopol rządu na broń;
rządowy monopol dysponowania środkami masowego przekazu;
terrorystyczny system policyjny.
W późniejszych wywodach obaj politolodzy wyróżniali również szóstą cechę - scentralizowane zarządzanie[2].
Istnieje jeszcze jeden zbiór cech totalitaryzmu stworzony przez Hiszpana Juan Linza, uzupełniony przez Erica Voegelina i Alaina Besançona. Upatrują oni istoty totalitaryzmu w:
monizmie decyzyjnym partii nowego typu,
gnozie politycznej,
sterowanej masowej mobilizacji społecznej.
Norman Davies w "Europa. Rozprawa Historyka z Historią" podaje następujące cechy totalitaryzmu:
ideologia socjalistyczna: niechęć do wolnego rynku, przejmowanie kontroli nad gospodarką przez państwo
pseudonauka: twierdzenie, że ideologia opiera się na "fundamentalnych prawach nauki" (materializm historyczny, teoria "rasy panów", eugenika)
utopijne cele, np. stworzenie "nowego człowieka" i "nowego ładu" (homo sovieticus, bezklasowe społeczeństwo, czysto rasowy świat)
dualistyczne partia-państwo - stworzenie instytucji dublujących i nadzorujących istniejące, zmienianie ich w "pasy transmisyjne" służące propagandzie
zasadza wodzostwa (Führerprinzip, kult jednostki)
gangsterstwo: silne podobieństwo do metod organizacji przestępczych, np. pasożytnicza "ochrona" wspólnoty przed przemocą którą samemu się tworzy, terroryzowanie swoich członków i ofiar, fizyczna eliminacja rywali, manipulowanie prawem, szantażowanie
rozbudowana biurokracja
propaganda (wysokie wykorzystanie technik inżynierii społecznej)
"wróg dialektyczny" (dla faszyzmu był to komunizm, dla komunistów faszyzm)
psychologia nienawiści: kreowanie i podsycanie nienawiści do np. "wrogów ludu", "kułaków", "żydokomuny"
monopol w dziedzinie sztuki, estetyzacja władzy
cenzura prewencyjna, fabrykowanie informacji
ludobójstwo i przymus (eksterminacja np. Żydów i chorych psychicznie w III Rzeszy; burżuazji i trockistów w ZSRR)
kolektywizm (umacnianie więzi w kolektywie poprzez parady wojskowe, partyjne rytuały, masowe ruchy młodzieżowe itp; przeciwdziałaniu tradycyjnym jak rodzina, chrześcijaństwo itd.)
militaryzm (masowa mobilizacja obywateli do sił zbrojnych)
pogarda dla liberalnej demokracji (np. żydowskiej wg nazistów, opartej na wyzysku wg komunistów)
moralny nihilizm (dążenie do celu z pominięciem zasad etycznych)