M I N I S T E R S T W O

O B R O N Y

N A R O D O W E J

N O R M A O B R O N N A

ICS 95.020

NO-04-A004-1

2010

Wprowadza

_

Zast

ę

puje

NO-04-A004-1:2001

Obiekty wojskowe

Systemy alarmowe

Cz

ęść

1: Wymagania ogólne

nr ref. NO-04-A004-1:2010

Zatwierdzona decyzj

ą

Nr 169/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 10 maja 2010 r.

(Dz. Urz. MON Nr 10, poz. 110)

NO-04-A004-1:2010

2

Przedmowa

Niniejsza cz

ęść

Normy Obronnej została opracowana przez Wojskowy Komitet Normalizacyjny. Cz

ęść

ta jest

pierwsz

ą

cz

ęś

ci

ą

normy wielocz

ęś

ciowej pod wspólnym tytułem: „Obiekty wojskowe - Systemy alarmowe”,

która obejmuje nast

ę

puj

ą

ce cz

ęś

ci:

- Cz

ęść

1: Wymagania ogólne,

- Cz

ęść

2: Wymagania techniczno-u

ż

ytkowe,

- Cz

ęść

3: Metody okre

ś

lania liczby urz

ą

dze

ń

,

- Cz

ęść

4: Wymagania dotycz

ą

ce urz

ą

dze

ń

zewn

ę

trznych,

- Cz

ęść

5: Wymagania dotycz

ą

ce tablicy synoptycznej,

- Cz

ęść

6: Wymagania dotycz

ą

ce systemów kontroli dost

ę

pu,

- Cz

ęść

7: Wymagania dotycz

ą

ce telewizyjnych systemów nadzoru,

- Cz

ęść

8: Eksploatacja,

- Cz

ęść

9: Wymagania dotycz

ą

ce monitorowania alarmów.

Niniejsza norma cz

ęś

ciowa zast

ę

puje NO-04-A004-1:2001 Obiekty wojskowe – Systemy alarmowe –

Wymagania ogólne.
W stosunku do poprzedniej wersji niniejsza cz

ęść

normy aktualizuje definicje oraz wprowadza zmiany

niektórych parametrów funkcjonalnych urz

ą

dze

ń

i systemów alarmowych.

Wszelkie uwagi dotycz

ą

ce normy nale

ż

y kierowa

ć

do Wojskowego Centrum Normalizacji, Jako

ś

ci i

Kodyfikacji. Norma jest dost

ę

pna w Wojskowym Centrum Normalizacji, Jako

ś

ci i Kodyfikacji.

Abstrakt

Okre

ś

lono ogólne wymagania dotycz

ą

ce systemu alarmowego obiektu wojskowego, jego warunków

instalowania, podział chronionego terenu obiektu wojskowego na poszczególne strefy ochronne oraz
wymagania w zakresie parametrów funkcjonalnych dla urz

ą

dze

ń

stosowanych w ochronie obiektów

wojskowych.

Tłumaczenie tytułu i abstraktu

Military objects – Security systems – General requirements

General requirements concerning security systems in military objects conditions of installation division of
protected military territory into particular protective zone and requirements in the field of functional
measurements have been defined.

© Niniejsza norma, ani

ż

adna jej cz

ęść

nie mo

ż

e by

ć

przedrukowywana ani kopiowana jak

ą

kolwiek metod

ą

bez

pisemnego zezwolenia Dyrektora Wojskowego Centrum Normalizacji, Jako

ś

ci i Kodyfikacji

NO-04-A004-1:2010

3

SPIS TRE

Ś

CI

1

Wst

ę

p

4

1.1

Zakres normy

4

1.2

Powołania normatywne

4

1.3

Terminy i definicje

4

2

Wymagania

6

2.1

Ochrona strefy peryferyjnej

6

2.2

Ochrona strefy zewn

ę

trznej obwodowej

6

2.3

Ochrona strefy zewn

ę

trznej bezpo

ś

redniej

6

2.4

Ochrona strefy wewn

ę

trznej

6

2.5

Parametry funkcjonalne

6

2.5.1 Parametry funkcjonalne systemów alarmowych

6

2.5.2 Parametry funkcjonalne dla urz

ą

dze

ń

stosowanych w systemach alarmowych

7

2.6

Systemy alarmowe w ochronie terenów, obiektów i mienia wojskowego

8

2.6.1 Postanowienia ogólne

8

2.6.2 Zasady budowy

8

NO-04-A004-1:2010

4

1 Wst

ę

p

1.1 Zakres normy

W niniejszym arkuszu normy podano definicje klasy systemu alarmowego, klasy urz

ą

dze

ń

alarmowych, a

tak

ż

e okre

ś

lono ogólne wymagania dotycz

ą

ce systemu alarmowego obiektu wojskowego, jego warunków

instalowania, podział chronionego terenu obiektu wojskowego na poszczególne strefy ochronne oraz
wymagania w zakresie parametrów funkcjonalnych dla urz

ą

dze

ń

i systemów alarmowych stosowanych

w ochronie obiektów wojskowych.

1.2 Powołania normatywne

1)

PN-E-08390/14 Systemy alarmowe – Wymagania ogólne – Zasady stosowania

1.3 Terminy i definicje

Na potrzeby niniejszej normy przyj

ę

to nast

ę

puj

ą

ce definicje:

1.3.1
antymasking

funkcja urz

ą

dzenia alarmowego, wykrywaj

ą

ca zakrycie jego pola detekcji

1.3.2
centrala alarmowa

urz

ą

dzenie systemu alarmowego do wytwarzania stanu alarmowania po wykryciu nienormalnych warunków,

wskazuj

ą

cych na wyst

ą

pienie niebezpiecze

ń

stwa

1.3.3
czujka alarmowa

urz

ą

dzenie wykrywaj

ą

ce bezpo

ś

rednio lub/i po

ś

rednio obecno

ść

intruza w strefie detekcji

1.3.4
klasa systemu alarmowego

poziom jako

ś

ciowy

ś

rodków technicznych i ich organizacji (urz

ą

dze

ń

instalacji przewodowej i zasad obsługi

technicznej) tworz

ą

cych system alarmowy, okre

ś

laj

ą

cy zdolno

ść

systemu do wykrywania i sygnalizowania

naruszenia ochrony obiektu w warunkach zakłóce

ń

ś

rodowiskowych (mechanicznych, klimatycznych

i elektromechanicznych) i sabota

ż

owego oddziaływania na system

1.3.5
klasa urz

ą

dzenia alarmowego

poziom techniczny urz

ą

dzenia, gwarantuj

ą

cy okre

ś

lon

ą

skuteczno

ść

jego działania, w danej klasie systemu

alarmowego

1.3.6
klawiatura

szyfrator
koder cyfrowy
urz

ą

dzenie steruj

ą

ce, stosowane do zmiany stanu systemu alarmowego poprzez wprowadzenie kodu.

W szczególno

ś

ci umo

ż

liwia wł

ą

czenie i wył

ą

czenie systemu alarmowego, mo

ż

e równie

ż

umo

ż

liwia

ć

programowanie centrali alarmowej

1.3.7
linia dozorowa

poł

ą

czenie pomi

ę

dzy central

ą

a czujk

ą

lub grup

ą

czujek

1)

Norma znajduje si

ę

w O

ś

rodku Informacji i Dokumentacji Biura PKN ul.

Ś

wi

ę

tokrzyska 14b, 00-950 Warszawa

NO-04-A004-1:2010

5

1.3.8
stan alarmu

stan systemu alarmowego lub jego cz

ęś

ci, który jest wynikiem odpowiedzi systemu alarmowego na

wyst

ą

pienie niebezpiecze

ń

stwa lub/i usterki lub/i sabota

ż

u

1.3.9
stan dozoru

stan systemu alarmowego, z którego system mo

ż

e bezpo

ś

rednio przej

ść

do stanu alarmowania po przyj

ę

ciu

sygnału alarmu z dowolnego wej

ś

cia systemu

1.3.10
strefa detekcji

obszar, w którym czujka alarmowa wykrywa obecno

ść

intruza bezpo

ś

rednio, wykorzystuj

ą

c wła

ś

ciwo

ś

ci ciała

ludzkiego lub/i po

ś

rednio wskutek oddziaływania intruza na obiekt

1.3.11
strefa ochrony peryferyjnej

wydzielony obszar terenu poza ogrodzeniem zewn

ę

trznym obiektu wojskowego

1.3.12
strefa ochrony wewn

ę

trznej

wydzielony obszar wewn

ą

trz magazynów, budynków wraz z wszystkimi otworami okiennymi, drzwiowymi,

wywietrznikami itp.

1.3.13
strefa ochrony zewn

ę

trznej bezpo

ś

redniej

rejon (obszar, teren) o szeroko

ś

ci do 15 m, bezpo

ś

rednio przyległy do poszczególnych magazynów,

budynków w obiekcie wojskowym

1.3.14
strefa ochrony zewn

ę

trznej obwodowej

obszar terenu pomi

ę

dzy zewn

ę

trznym a wewn

ę

trznym ogrodzeniem obiektu wojskowego (obwodnica) wraz

z ogrodzeniami

1.3.15
system alarmowy

zespół urz

ą

dze

ń

do wykrywania i sygnalizowania naruszenia ochrony obiektów

1.3.16
urz

ą

dzenie alarmowe naziemne

urz

ą

dzenie alarmowe zainstalowane na powierzchni lub bezpo

ś

rednio nad powierzchni

ą

ziemi b

ą

d

ź

te

ż

innego podło

ż

a

1.3.17
urz

ą

dzenie alarmowe ogrodzeniowe

urz

ą

dzenie alarmowe zainstalowane na istniej

ą

cych ogrodzeniach lub stanowi

ą

ce integraln

ą

cz

ęść

tych

ogrodze

ń

1.3.18

urz

ą

dzenie alarmowe podziemne

urz

ą

dzenie alarmowe zainstalowane pod powierzchni

ą

ziemi lub innego podło

ż

a

1.3.19
usterka

stan systemu, w którym system stwierdził brak okre

ś

lonego zasobu zewn

ę

trznego lub wewn

ę

trznego (np.

brak zasilania 230 V, niski poziom napi

ę

cia akumulatora, uszkodzenie płyty głównej itp.)

NO-04-A004-1:2010

6

2 Wymagania

2.1 Ochrona strefy peryferyjnej

W strefie peryferyjnej nie nale

ż

y instalowa

ć

urz

ą

dze

ń

alarmowych w czasie pokoju. W strefie tej utrzymuje

si

ę

pas 25 m wolny od wysokich zaro

ś

li, krzewów i traw, umo

ż

liwiaj

ą

cy wgl

ą

d w teren przyległy do

chronionego obiektu. Pasa tego nie utrzymuje si

ę

w przypadku, gdy strefa ochrony peryferyjnej obejmuje

obszar nie b

ę

d

ą

cy terenem wojskowym.

2.2 Ochrona strefy zewn

ę

trznej obwodowej

W strefie zewn

ę

trznej obwodowej nast

ę

puj

ą

cych obiektów wojskowych kategorii I tj. stanowisk dowodzenia

szczebla strategicznego i operacyjnego, stanowisk dowodzenia i naprowadzania Sił Powietrznych, baz,
składnic oraz składów, w których przechowuje si

ę

uzbrojenie, amunicj

ę

, materiały wybuchowe, bomby,

rakiety, granaty, torpedy itp. nale

ż

y stosowa

ć

, co najmniej dwa niezale

ż

ne urz

ą

dzenia lub systemy alarmowe

działaj

ą

ce

w oparciu o ró

ż

ne zjawiska fizyczne – w układzie, np.: system naziemny i system ogrodzeniowy, system

ogrodzeniowy i system podziemny, system naziemny i system podziemny lub dwa systemy naziemne.
W strefie zewn

ę

trznej obwodowej pozostałych obiektów wojskowych kategorii I powinno si

ę

stosowa

ć

pojedyncze urz

ą

dzenia lub systemy alarmowe naziemne, podziemne lub ogrodzeniowe.

Ponadto, w strefie tej nale

ż

y instalowa

ć

o

ś

wietlenie, system ł

ą

czno

ś

ci przewodowej dla sił ochronnych, a

tak

ż

e powinno si

ę

wykona

ć

stanowiska ogniowe i utrzyma

ć

pas zabronowany i drog

ę

dla patroli.

Systemy alarmowe ogrodzeniowe nale

ż

y instalowa

ć

na ogrodzeniach wewn

ę

trznych (w przypadku, gdy

wyst

ę

puj

ą

dwa ogrodzenia).

2.3 Ochrona strefy zewn

ę

trznej bezpo

ś

redniej

W strefie zewn

ę

trznej bezpo

ś

redniej nale

ż

y stosowa

ć

pojedyncze urz

ą

dzenie lub systemy alarmowe

naziemne, podziemne lub ogrodzeniowe. Przy wyborze urz

ą

dze

ń

wchodz

ą

cych w skład poszczególnych

systemów, nale

ż

y bra

ć

pod uwag

ę

ich zasi

ę

gi dostosowane do wielko

ś

ci ochranianych budynków lub

rejonów. Zainstalowane w strefie zewn

ę

trznej bezpo

ś

redniej urz

ą

dzenia powinny współpracowa

ć

z

kamerami systemu telewizji przemysłowej jako weryfikacja powstałych zdarze

ń

alarmowych.

2.4 Ochrona strefy wewn

ę

trznej

W strefie wewn

ę

trznej nale

ż

y instalowa

ć

dwa oddzielne urz

ą

dzenia, które swoje działanie opieraj

ą

na dwóch

niezale

ż

nych od siebie zjawiskach fizycznych (np. czujka ultrad

ź

wi

ę

kowa i czujka podczerwieni).

2.5 Parametry funkcjonalne

2.5.1 Parametry funkcjonalne systemów alarmowych

W zakresie parametrów funkcjonalnych systemy alarmowe, stosowane w obiektach wojskowych, powinny
spełnia

ć

wymagania według PN-93/E-08390/14, a ponadto:

-

magazyny broni, amunicji, granatów, materiałów wybuchowych oraz inne magazyny i
pomieszczenia wymagaj

ą

ce szczególnej ochrony nale

ż

y chroni

ć

systemami klasy SA-4,

wykorzystuj

ą

c urz

ą

dzenia klasy S,

-

pozostałe obiekty wojskowe nale

ż

y chroni

ć

systemami klasy SA-3, wykorzystuj

ą

c urz

ą

dzenia klasy

C.

Systemy alarmowe instalowane w obiektach wojskowych powinny:

- w przypadku linii analogowych wywoływa

ć

alarm przy odstrojeniu parametrów linii dozorowej,

wi

ę

kszym ni

ż

20%,

- w przypadku cyfrowych linii dozorowych wywoływa

ć

alarm w przypadku przerwy, zwarcia magistrali

komunikacyjnej lub braku transmisji po czasie 500 ms,

- samoczynnie kontrolowa

ć

linie dozorowe, tak pod wzgl

ę

dem przerw pr

ą

dowych, jak i zwar

ć

oraz

zachwiania parametrów linii dozorowej, w czasie nie dłu

ż

szym ni

ż

jedna sekunda,

NO-04-A004-1:2010

7

- zasygnalizowa

ć

wykryte uszkodzenia w czasie nie dłu

ż

szym ni

ż

20 sekund,

- by

ć

zasilane z wydzielonych obwodów sieci energetycznej (z najbli

ż

szej rozdzielni elektrycznej)

z własnym zabezpieczeniem minimum nadpr

ą

dowym,

- zapewnia

ć

zdalny dost

ę

p do urz

ą

dze

ń

wykorzystywanych

w systemach alarmowych

tylko przy

pomocy klawiatur (szyfratorów), lub w przypadku zastosowania systemów rozbudowanych za
pomoc

ą

dedykowanych do systemu programów komputerowych na stacjach roboczych

przeznaczonych do zarz

ą

dzania systemem,

- mie

ć

mo

ż

liwo

ść

testowania sprawno

ś

ci centrali alarmowej, podcentrali, zasilacza, akumulatora,

czujek i linii dozorowych oraz linii do sygnalizatorów akustycznych i optycznych (linie powinny by

ć

testowane ka

ż

da oddzielnie),

- posiada

ć

centrale alarmowe z rejestrem wszystkich zdarze

ń

o pojemno

ś

ci umo

ż

liwiaj

ą

cej ich

rejestracj

ę

z co najmniej ostatnich trzech miesi

ę

cy,

- mie

ć

centrale alarmowe, które umo

ż

liwi

ą

obsłudze systemu alarmowego otrzymanie bie

żą

cej

informacji o zał

ą

czeniu poszczególnych stref przez u

ż

ytkowników, stanie technicznym urz

ą

dze

ń

,

ich zał

ą

czeniu b

ą

d

ź

wył

ą

czeniu oraz stanie czuwania,

- mie

ć

zabezpieczenia przeciwsabota

ż

owe, przeciwprzepi

ę

ciowe oraz odporno

ść

na urazy i

wstrz

ą

sy mechaniczne o małej cz

ę

stotliwo

ś

ci,

- utrzymywa

ć

nadawanie sygnału alarmowego tylko przez czas niezb

ę

dny do powiadomienia słu

ż

b

odpowiedzialnych za ochron

ę

obiektów wojskowych,

- zapewnia

ć

mo

ż

liwo

ść

rozbudowy systemu,

- mie

ć

zasilanie awaryjne ze

ź

ródła rezerwowego, które zapewni normaln

ą

prac

ę

systemu w stanie

dozoru (czuwania) oraz w stanie alarmu trwaj

ą

cego 15 minut w czasie nie krótszym ni

ż

:

a) 12 godzin dla obiektów, w których pełni

ą

ci

ą

gły dy

ż

ur słu

ż

by serwisowe dysponuj

ą

ce

cz

ęś

ciami zamiennymi i maj

ą

ce do dyspozycji zast

ę

pcze

ź

ródła zasilania (np. agregaty

pr

ą

dotwórcze, dodatkowe akumulatory),

b) 36 godzin dla obiektów, w których istnieje ci

ą

gły dozór ludzki i dla których zagwarantowane s

ą

usługi serwisowe

ś

wiadczone w ci

ą

gu 4 godzin,

c) 72 godziny dla pozostałych obiektów, w tym bez ci

ą

głego dozoru ludzkiego,

- zapewnia

ć

samoczynne przeł

ą

czanie zasilania ze

ź

ródła podstawowego na rezerwowe i odwrotnie

bez zakłócenia pracy systemu oraz sygnalizowa

ć

w centrum nadzoru awarie zasilania

podstawowego i powrót do niego.

2.5.2 Parametry funkcjonalne dla urz

ą

dze

ń

stosowanych w systemach alarmowych

Instalowane urz

ą

dzenia w systemach alarmowych powinny mie

ć

odpowiednie certyfikaty lub

ś

wiadectwa

kwalifikacyjne oraz powinny zapewnia

ć

:

- wła

ś

ciw

ą

prac

ę

przy wilgotno

ś

ci powietrza od 5 % do 95%,

- odporno

ść

na zakłócenia impulsowe nanosekundowe i elektromagnetyczne o warto

ś

ci do 1kV dla

urz

ą

dze

ń

klasy C i do 2 kV dla urz

ą

dze

ń

klasy S,

- odporno

ść

na wyładowania elektryczno

ś

ci statycznej, w tym wyładowania atmosferyczne o

warto

ś

ci do 8 kV dla urz

ą

dze

ń

klasy C oraz 10 kV dla urz

ą

dze

ń

klasy S,

- wła

ś

ciw

ą

prac

ę

przy krótkotrwałych zanikach napi

ę

cia zasilania trwaj

ą

cych nie dłu

ż

ej ni

ż

20ms.

- jednolit

ą

czuło

ść

detekcji w całym zakresie pracy, z mo

ż

liwo

ś

ci

ą

regulacji r

ę

cznej i automatycznej

poziomu czuło

ś

ci czujek,

- automatyczn

ą

regulacj

ę

tła szumowego w przypadku złych warunków atmosferycznych,

- małe tłumienie sygnałów wywołanych przez zmieniaj

ą

ce si

ę

warunki atmosferyczne i

ś

rodowiskowe,

- minimalny zasi

ę

g pracy czujek przy bardzo złych warunkach atmosferycznych (granicznych), nie

mniejszy ni

ż

60% (80 % dla czujek mikrofalowych) zasi

ę

gu w warunkach normalnych (wymaganie

to nie dotyczy systemów wideo detekcji),

- wła

ś

ciw

ą

prac

ę

w temperaturze od - 30

o

C do + 50

o

C dla czujek montowanych w strefie ochrony

zewn

ę

trznej obwodowej i bezpo

ś

redniej,

- wła

ś

ciw

ą

prac

ę

w temperaturze od -25

o

C do + 50

o

C dla czujek montowanych wewn

ą

trz nie

ogrzewanych pomieszcze

ń

(magazynów),

- wła

ś

ciw

ą

prac

ę

w temperaturze od -10

o

C do + 50

o

C dla czujek montowanych wewn

ą

trz

ogrzewanych pomieszcze

ń

(magazynów),

- odporno

ść

na zmian

ę

polaryzacji stałego napi

ę

cia zasilaj

ą

cego,

- wła

ś

ciw

ą

prac

ę

urz

ą

dze

ń

wizyjnych zainstalowanych w strefach ochrony zewn

ę

trznej poprzez

zastosowanie hermetycznych i ogrzewanych obudów,

- odporno

ść

czujek na zakrycie ich pola detekcji (antymasking).

NO-04-A004-1:2010

8

2.6 Systemy alarmowe w ochronie terenów, obiektów i mienia wojskowego

2.6.1 Postanowienia ogólne

Systemy alarmowe stosowane w ochronie obszarów, rejonów, terenów, obiektów i pomieszcze

ń

jednostek

wojskowych powinny spełnia

ć

pi

ęć

podstawowych warunków:

- wykorzystywa

ć

optymalnie parametry techniczne czujek w chronionym rejonie, obszarze, terenie

lub pomieszczeniu,

- nie utrudnia

ć

codziennej pracy personelu w chronionym obszarze, rejonie, terenie, obiekcie lub

pomieszczeniu, a sposób działania systemu powinien by

ć

uzgodniony z osobami odpowiedzialnymi

za ochron

ę

obiektów,

- uwzgl

ę

dnia

ć

ju

ż

istniej

ą

ce inne systemy sygnalizacji zagro

ż

e

ń

(np. po

ż

arowe) oraz stanowi

ć

uzupełnienie innych rodzajów

ś

rodków zabezpieczaj

ą

cych,

- funkcjonowa

ć

poprawnie w ka

ż

dych warunkach atmosferycznych i

ś

rodowiskowych,

- nie mie

ć

szkodliwego wpływu na zdrowie ludzi przebywaj

ą

cych w chronionym obszarze, rejonie,

terenie, obiekcie lub pomieszczeniu, w których s

ą

one zamontowane.

Wszystkie urz

ą

dzenia wchodz

ą

ce w skład systemów alarmowych instalowane w pomieszczeniach

(magazynach), w których przechowuje si

ę

ś

rodki tworz

ą

ce mieszaniny wybuchowe palnych gazów i par

cieczy
z powietrzem – powinny by

ć

przeciwwybuchowe i iskrobezpieczne oraz zabezpieczone pod wzgl

ę

dem

przeciwpo

ż

arowym.

2.6.2 Zasady budowy

Ochron

ę

obszarów, rejonów, terenów, obiektów i pomieszcze

ń

jednostek wojskowych nale

ż

y zawsze

rozpoczyna

ć

od budowy systemów alarmowych w strefie ochrony wewn

ę

trznej. Nast

ę

pnie rozszerza

ć

instalowane systemy, zabezpieczaj

ą

c stref

ę

ochrony zewn

ę

trznej bezpo

ś

redniej i obwodowej.

Centrale alarmowe oraz inne urz

ą

dzenia decyzyjno-nadzoruj

ą

ce prac

ę

systemu alarmowego powinny

znajdowa

ć

si

ę

w pomieszczeniu sił ochronnych lub słu

ż

b dy

ż

urnych (wartownia, pomieszczenie oficera

dy

ż

urnego lub alarmowe centrum odbiorcze), w którym pełniona jest całodobowa słu

ż

ba lub innych

wydzielonych pomieszczeniach odpowiednio zabezpieczonych.
Ka

ż

de urz

ą

dzenie alarmowe (czujka alarmowa, ostrzegacz napadowy) powinno by

ć

wł

ą

czone do wej

ś

cia

centrali alarmowej rozró

ż

nianego jako jedna linia alarmowa.

Wewn

ę

trzne czujki alarmowe instalowane w magazynach broni, amunicji, granatów, materiałów

wybuchowych oraz innych magazynach i pomieszczeniach wymagaj

ą

cych szczególnej ochrony powinny

by

ć

rozmieszczone w taki sposób, aby swoim polem detekcji obejmowały cał

ą

chronion

ą

powierzchni

ę

pomieszcze

ń

, wykluczaj

ą

c powstawanie tzw. „martwych pól”.