BIULETYN

ARCHIWUM POLSKIEJ AKADEMII NAUK

NR 50

Warszawa 2009

Przygotowuje Komitet Redakcyjny w składzie

Joanna Arvaniti, Anita Chodkowska,

Katarzyna Francikowska, Hanna Krajewska,

Hanna Szymczyk, Mieczysław Wrzosek

Korekta

Joanna Arvaniti, Katarzyna Francikowska,

Tomasz Rudzki

Tłumaczenie

Jerzy Dąbrowski

Adres Redakcji

Archiwum PAN

Warszawa, ul. Nowy Świat 72

Wydano z dotacji Ministerstwa

Nauki i Szkolnictwa Wyższego

ISSN: 0551-3782

Skład, łamanie i druk

Agencja Wydawniczo-Poligraficzna AMALKER

Warszawa, ul. Okrzei 21/4

www.amalker.com

Spis treści

Wykaz ważniejszych skrótów występujących w inwentarzach ........ 5
Joanna Arvaniti

Inwentarze archiwalne................................................................... 7

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego ............................................. 12

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego............................................... 30

Joanna Arvaniti

Materiały Karola Nereusza Bohdanowicza................................. 44

Hanna Krajewska

Tematyka syberyjska w zbiorach Archiwum PAN. Działalność

Komisji Syberyjskiej ..................................................................... 52

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie „Polscy badacze

Syberii”......................................................................................... 58

Виталий Юрьевич Афиани, Надежда Михайловна Осипова

Документы о польских исследователях Сибири в Архиве

Российской академии наук ....................................................... 87

Piotr Głuszkowski

Irkucka rezolucja profesora Bolesława Szostakowicza .............. 94

Николай Дмитриевич Гребенщиков, Оксана Николаевна

Полянская

Доктор Целестин Цехановский............................................ 103

Оксана Николаевна Полянская

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа О.М.

Ковалевcкого...............................................................................111

Michał Pędracki

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”

w świetle badań Wacława Sieroszewskiego ............................... 124

Sergiusz Leończyk

Muzeum w Minusińsku i Polacy .............................................. 139

Светлана Анатольевна Мулина

Документы Oмского архива о налаживании полицейского

надзора за корреспонденцией ссыльных участников

Январского восстания ............................................................ 145

Dariusz Maciak

Sprostowanie do informacji o korespondencji Stanisława

Korwin-Pawłowskiego przechowywanej w materiałach Jana

Reychmana................................................................................. 151

Joanna Arvaniti, Hanna Krajewska

Recenzja pracy Oksany Nikołajewny Polianskiej

„Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа

О.М. Ковалевского (1828–1833)” ............................................ 154

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku........... 156
Inwentarze zespołów archiwalnych ogłoszone w numerach 1–50

„Biuletynu Archiwum Polskiej Akademii Nauk”

(układ chronologiczny) ............................................................. 175

Inwentarze zespołów archiwalnych ogłoszone w numerach 1–50

„Biuletynu Archiwum Polskiej Akademii Nauk”

(układ alfabetyczny).................................................................. 187

Summary............................................................................................ 193

WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW

WYSTĘPUJĄCYCH W INWENTARZACH

Akademia Górnicza

w Krakowie

ANT

Akademia Nauk

Technicznych

w Warszawie

APAN

Archiwum Polskiej

Akademii Nauk

АПАН

Архив Польской

академии наук

АРАН

Архив Российской

академии наук

AUJ

Archiwum Uniwersytetu

Jagiellońskiego

АЯУ

Архив Ягеллонского

университета

BAPAN

Biblioteka Archiwum

Polskiej Akademii Nauk

БАПАН

Библиотека Архива

Польской академии наук

b.d.

brak daty

б.д.

без даты

BNPAU i PAN Biblioteka Naukowa

Polskiej Akademii

Umiejętności i Polskiej

Akademii Nauk

b.p.

brak paginacji

b.t.

brak tytułu

BUW

Biblioteka Uniwersytetu

Wileńskiego

БВУ

Библиотека Виленского

университета

CAN

Cesarska Akademia Nauk

w Petersburgu

CRTG

Cesarskie Rosyjskie

Towarzystwo

Geograficzne

cz.

część

dot.

dotyczący

dz.

dział

egz.

egzemplarz

fkp.

fotokopia

fot.

fotografia

IPN

Instytut Pamięci

Narodowej

IRGO

Impieratorskoje Russkoje

gieograficzeskoje

obszczestwo

jednostka

j.a.

jednostka archiwalna

j. ang.

język angielski

j. esper.

język esperanto

j. franc.

język francuski

j. łac.

język łaciński

j. mong.

język mongolski

j. niem.

język niemiecki

j. pol.

język polski

j. ros.

język rosyjski

j. ukr.

język ukraiński

jw.

jak wyżej

karta

kkp.

kserokopia

KIS

Kolekcja Igora

Strojeckiego

ks. nab.

księga nabytków

list (w korespondencji)

luźne

masz.

maszynopis

m.b.

metr bieżący

m.in.

między innymi

mkf.

mikrofilm

nadb.

nadbitka

NAC

Narodowe Archiwum

Cyfrowe

neg.

negatyw

nlb.

nieliczbowane

numer

ОА

Омский архив

odb.

odbitka

odp.

odpowiedź

opr.

oprawne

oprac.

opracowane

PAU

Polska Akademia

Umiejętności

PIG

Państwowy Instytut

Geologiczny

w Warszawie

Wykaz ważniejszych skrótów

pkt

punkt

pow.

powielany

poz.

pozycja

Poczta Polska

recto

rok, rocznik

rec.

recenzja

rkp.

rękopis

rys.

rysunek

strona

SAP

Stowarzyszenie

Archiwistów Polskich

ss.

strony

sz.

szyte

tom

TNW

Towarzystwo Naukowe

Warszawskie

tzw.

tak zwany

UAM

Uniwersytet im. Adama

Mickiewicza w Poznaniu

Uniwersytet Jagielloński

w Krakowie

UJK

Uniwersytet Jana

Kazimierza we Lwowie

USB

Uniwersytet Stefana

Batorego w Wilnie

Uniwersytet Warszawski

verso

vol.

wolumin

wiek

в.

век

wiz.

wizytówka

wyd.

wydanie

zeszyt

zał.

załącznik

zob.

zobacz

Joanna Arvaniti

Warszawa

INWENTARZE ARCHIWALNE

50. numer „Biuletynu Archiwum Polskiej Akademii Nauk” poświę-

cony jest w całości problematyce syberyjskiej, a w szczególności wkła-

dowi Polaków w poznanie, ucywilizowanie i opisanie Sybiru. Asumptem

do zamieszczenia w naszym roczniku inwentarzy polskich uczonych

związanych z krainą wiecznych śniegów oraz obejmujących różne te-

maty referatów polskich i rosyjskich współczesnych miłośników Syberii

z placówek naukowych Abakanu, Irkucka, Moskwy, Omska, Ułan Ude

i Warszawy była przygotowana przez Archiwum Polskiej i Rosyjskiej

Akademii Nauk wystawa Polscy badacze Syberii. Autorami tekstów opu-

blikowanych w niniejszym numerze „Biuletynu…” są scenarzyści i twór-

cy wymienionej ekspozycji oraz uczestnicy międzynarodowej konferen-

cji Polacy — badacze Syberii, towarzyszącej listopadowej odsłonie wy-

stawy w Irkucku. Ekspozycja Polscy badacze Syberii zaprezentowana zo-

stała po raz pierwszy w październiku 2008 roku w Prezydium Rosyjskiej

Akademii Nauk w Moskwie podczas Dni Nauki Polskiej w Federacji

Rosyjskiej i wzbudziła duże zainteresowanie zarówno polskich, jak i ro-

syjskich gości. Następnie pokazano ją w kilku syberyjskich miastach i —

jak świadczą informacje w prasie i w Internecie — wciąż cieszy się tam

wielką popularnością. Żadna z dotychczasowych ekspozycji przygotowa-

nych przez pracowników naszej instytucji nie była pokazywana w tylu

ośrodkach wystawienniczych na świecie.

Tak więc ekspozycję zaprezentowano do tej pory w Jakucku (para-

fia katolicka, Instytut Badań Humanistycznych i Problemów Nielicznych

Narodów Północy Oddziału Syberyjskiego RAN podczas konferencji to-

warzyszącej jubileuszowym uroczystościom związanym ze 150. rocz-

nicą urodzin Wacława Sieroszewskiego i Edwarda Piekarskiego; plan-

sze wystawowe zdobią do dziś sale Muzeum Historii i Kultury Narodów

Północy im. J.M. Jarosławskiego — dodruk), w Irkucku (Obwodowe

Joanna Arvaniti

Inwentarze archiwalne

Muzeum Krajoznawcze), Jenisiejsku (Miejska Galeria Wystawiennicza),

Krasnojarsku (Krasnojarskie Centrum Muzealne), Ułan Ude (Muzeum

Historii Buriacji), Kichacie (Obwodowe Muzeum Krajoznawcze im.

W.A. Obruczewa, gdzie plansze wystawowe pozostaną aż do 28 grudnia

2009 roku; ekspozycja w tym mieście wpisała się w cykl imprez związa-

nych ze 180. rocznicą urodzin Aleksandra Despoty Zenowicza, naczelnika

Kiachty i gubernatora Tobolska, przyjaciela i obrońcy polskich zesłańców).

Planowano pokaz ekspozycji w muzeach krajoznawczych w małych miej-

scowościach Kraju Krasnojarskiego. Na wystawę Polscy badacze Syberii

czekają jeszcze mieszkańcy Czyty i Omska. Prezentacja wystawy Polscy

badacze Syberii w miastach syberyjskich odbywa się pod auspicjami

Konsulatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Irkucku, środowisk

naukowych oraz prężnie działających na Syberii organizacji polonijnych.

W niniejszym numerze „Biuletynu Archiwum Polskiej Akademii

Nauk” prezentujemy inwentarze archiwalne polskich uczonych w różny

sposób związanych z przybraną ojczyzną Polaków — Syberią.

Profesor Benedykt Dybowski, zesłaniec postyczniowy (stryjeczny

brat katorżników: Emila — pamiętnikarza, przyrodnika, powstańca de-

portowanego po 1863 roku m.in. do Krasnojarska, Irkucka i w okolice

Usola — oraz Pawła, pseudonim Zaremba — naczelnika wojskowego

powiatu mińskiego, przesiedlonego po zrywie styczniowym do Pinegi

w guberni archangielskiej), to uczony wielkiego formatu i pod każdym

względem wyjątkowy człowiek nie tylko dlatego, że jego zasługi dla

Syberii i nauki w ogóle, szczególnie w dziedzinie zoologii, biologii, bo-

taniki i limnologii, są nie do przecenienia, lecz przede wszystkim dlate-

go, że był on niezwykle wrażliwy na krzywdę człowieka i otwarty na po-

trzeby innych ludzi. Zajmując się badaniami kultury oraz warunków ży-

cia Buriatów i Ewenków, zawsze „śpieszył [im] z pomocą lekarską, a gdy

trzeba było, występował w ich obronie, zwłaszcza wówczas, gdy byli roz-

pijani przez kupców, poniżani przez czynowników i dziesiątkowały ich

epidemiczne choroby”

. Benedykt Dybowski był oddanym, cenionym

i kochanym przez pacjentów lekarzem, który „początkowo jako zesłaniec

leczył mieszkańców Zabajkala i Irkucka, później natomiast dobrowolnie

udał się na Kamczatkę, gdzie przez cztery lata był lekarzem rządowym

(1879–1883), wykonując swe obowiązki z wielkim poświęceniem”

. Był

też Dybowski wnikliwym badaczem — odkrywcą fauny i flory świętego

Kuczyński A., Syberia. 400 lat polskiej diaspory, Wrocław 2007, s. 520.

Tamże, s. 482.

Joanna Arvaniti

Inwentarze archiwalne

morza Buriatów Bajkału, które bez reszty oczarowało go swoją niezwy-

kłą magią i tajemniczością, autorem kilkuset prac naukowych, propaga-

torem teorii ewolucji Darwina i języka esperanto, politykiem, działaczem

niepodległościowym, zwolennikiem — jednym z pierwszych w Polsce

— równouprawnienia kobiet w nauce i zagorzałym popularyzatorem abs-

tynencji. Profesor Gabriel Brzęk powiedział o nim: „Dla nauki nie znał

granic poświęcenia”

Pułkownik Leon Barszczewski pochodził z polskiej rodziny szla-

checkiej o patriotycznych, wolnościowych tradycjach. Ojciec jego brał

udział w powstaniu listopadowym, a czterej starsi bracia byli uczestni-

kami powstania styczniowego. Wszystkie te czyny rodzina przypłaciła

konfiskatą majątku, aresztowaniami i zsyłkami na katorgę: brat Leona

Szczepan zmarł w Twierdzy Szlisselburskiej, a Lech, Piotr i Michał zo-

stali deportowani na Syberię i ich losy są do dziś nieznane. Jedyna sio-

stra Maria, po mężu Kostrić, osiadła w Czerkasach na Ukrainie, nieda-

leko Kijowa, i u niej właśnie zamieszkali po śmierci rodziców nieletni

bracia — Ignacy, Leon i Konstanty

. Na skutek zrządzenia losu i car-

skiego ukazu większą część swojego życia Leon Barszczewski spędził

w dalekiej Azji. Tu również poznał żonę, która przyjechała do Taszkientu

i Samarkandy do swoich braci, zesłańców postyczniowych — Juliana

i Michała — skazanych na przymusowe osiedlenie w Azji Środkowej

po odbyciu kary na Syberii. Żona Leona Barszczewskiego po dziesięciu

latach małżeństwa zmarła w Samarkandzie na gruźlicę 27 listopada 1890

roku, osierociwszy pięcioro małych dzieci. W wychowywaniu ich po-

magała Leonowi Barszczewskiemu daleka kuzynka Leontyna Szweryn.

Barszczewski umiał jednak pogodzić obowiązki ojca i jedynego żywi-

ciela osieroconych przez matkę dzieci z zapałem badacza i uczonego.

Zdarzało się nawet, że dzieci uczestniczyły w ekspedycjach naukowych

ojca. Leon Barszczewski napisał: „W roku 1893 zajęły mi czas wycieczki

z dziećmi moimi, które chciałem oswoić z trudnymi drogami i śnieżnymi

górami. Dzieci moje przebyły przestrzeń 240 wiorst na osłach (iszakach)

bez zmęczenia i z takim zachwytem, że wycieczkę tę z pewnością pamię-

tać będą całe życie”

. „Znawcy biografii Leona Barszczewskiego oraz

Brzęk G., Benedykt Dybowski. Życie i dzieło, Warszawa 1994, s. 354.

Wszystkie informacje na temat rodziny Leona Barszczewskiego podaję za: Strojecki I.,

Leon Barszczewski (1849–1910), [w:] XIX-wieczna Azja Środkowa w obiektywie Leona

Barszczewskiego. Katalog wystawy ze zbiorów Igora Strojeckiego

Opole 2009, s. 1.

Krótki przegląd autobiografii i podróży Leona Barszczewskiego, 1910, APAN,

Materiały Leona Barszczewskiego, APAN, III–131, j. 9, k. 5.

Joanna Arvaniti

Inwentarze archiwalne

jego dorobku badawczego wskazują, że w rezultacie swoich pasji [był

niestrudzonym podróżnikiem, wytrwałym geologiem, geografem, przy-

rodnikiem, glacjologiem, skrupulatnym dokumentalistą, etnografem, an-

tropologiem, genialnym fotografem] potrafił wzbogacić wiedzę o tej czę-

ści Azji Środkowej, pozwalającą dostrzec całą różnorodność problemów

właściwych tamtejszym mieszkańcom i ich kulturze”

. Ze wszystkich

jednak dokonań Leona Barszczewskiego na najwyższą chyba notę zasłu-

gują jego osiągnięcia w dziedzinie fotografii. „Jako jeden z pierwszych

w czasie swych wędrówek po Azji posługiwał się aparatem fotograficz-

nym, traktując fotografię jako dokument naukowy”

. Na fantastycznych

wprost zdjęciach utrwalił Barszczewski w czasie swoich licznych wędró-

wek przepiękne krajobrazy Azji oraz trafnie uchwycone wizerunki jej

mieszkańców. Jego mistrz i przewodnik po niełatwej sztuce fotografo-

wania Mikołaj Osipow wpoił mu przekonanie, że „trzeba umieć patrzeć

i odtwarzać tylko rzeczy istotnie piękne lub na utrwalenie zasługujące”

Podczas niezliczonych podróży Leon Barszczewski wszędzie po drodze

robił notatki dotyczące życia, obrzędów, legend i wierzeń miejscowych

ludów. „Był specjalnym typem podróżnika, przynoszącego ze sobą do-

broć i oświatę, tak że pamięć po nim na długie lata pozostała wśród ludów

Azji, a kobiety tamtejsze uważają go wprost za świętego”

. „Pracą swoją

zasłużył na utrwalenie swego nazwiska na mapie świata”

. Warto w tym

miejscu dodać, że znana warszawska aktorka Elżbieta Barszczewska,

zmarła w 1987 roku, była wnuczką Jana (córką Witolda) — rodzone-

go brata ojca Leona Barszczewskiego. Elżbieta jako ostatnia nosiła w

tej rodzinie nazwisko Barszczewska. Ponadto familia związała się z po-

etą Zygmuntem Michałowskim (mąż córki L. Barszczewskiego Jadwigi),

a także ze znanym filozofem Julianem Ochorowiczem i profesorem

Władysławem Spasowskim oraz poetą i dramaturgiem Aleksandrem

Błokiem, gdyż brat żony Leona Barszczewskiego Ireny z Niedźwieckich

— Konrad był mężem Anny Jeniszerli, bliskiej kuzynki matki tego wybit-

nego rosyjskiego symbolisty.

Kuczyński A., Syberia…, s. 499.

„Światowid”, 5 listopada 1961, Materiały Leona Barszczewskiego, APAN, III–131,

j. 15, k. 7.

Strojecki I., Leon Barszczewski (1849–1910)…, s. 2.

„Na szerokim świecie”, 1933, Materiały Leona Barszczewskiego, APAN, III–131,

j. 15, k. 24.

Tamże.

Joanna Arvaniti

Inwentarze archiwalne

Profesor Karol Bohdanowicz ukończył studia na uczelni w Peters-

burgu i związał się na wiele lat z różnymi naukowymi instytucjami ro-

syjskimi. „Prowadził badania geologiczne i geograficzne, między innymi

w Azji Centralnej, na Syberii i Dalekim Wschodzie. W większości były

to eksploracje pionierskie o dużym znaczeniu dla rosyjskiej gospodar-

ki”

. Ten uzdolniony inżynier, wybitny specjalista w dziedzinie geologii

i górnictwa, poszukiwacz złóż surowców naturalnych i podróżnik, po od-

zyskaniu niepodległości przez Polskę powrócił jednak do ojczyzny i włą-

czył się aktywnie do odbudowy krajowej geologii, prowadząc przez wiele

lat wykłady w Akademii Górniczej

w Krakowie i kierując Państwowym

Instytutem Geologicznym w Warszawie.

Kuczyński A., Syberia…, s. 523.

Święte morze Buriatów — Bajkał, fot. J. Arvaniti

Joanna Arvaniti

Izabela Gass

Hanna Krajewska

Warszawa

MATERIAŁY BENEDYKTA DYBOWSKIEGO

(1833–1930)

(III–327)

Benedykt Dybowski urodził się 12 maja 1833 roku w Adamarynie

w powiecie mińskim w rodzinie szlacheckiej jako trzecie dziecko Jana

i Salomei z Przysieckich. Ojciec był z zawodu ogrodnikiem, pracującym

u spokrewnionej z nim rodziny Chmarów. Wykształcenie średnie zdo-

był B. Dybowski w Gimnazjum Mińskim (1848–1851). W latach 1853–

1857 odbył studia medyczne i przyrodnicze na Uniwersytecie w Dorpa-

cie, gdzie otrzymał złoty medal za pracę o rybach słodkowodnych i z któ-

rego na kilka miesięcy przed uzyskaniem dyplomu został relegowany za

sekundowanie w pojedynku. Naukę kontynuował na Uniwersytecie Wro-

cławskim, a następnie, od 1858 roku, odbywał studia paleontologiczne,

przyrodnicze i medyczne na Uniwersytecie w Berlinie, gdzie w 1860

roku na podstawie rozprawy Commentationis de Parthenogenesi speci-

men, którą pisał pod kierunkiem profesora Karola Bogusława Reicherta,

uzyskał doktorat w zakresie medycyny i chirurgii. W 1862 roku otrzymał

po raz drugi dyplom doktora medycyny i chirurgii, tym razem na Uni-

wersytecie w Dorpacie (ważny na terenie całej Rosji), na podstawie pra-

cy Versuch einer Monographie der Cyprinoiden Livlands, nebst einer sy-

noptischen Aufzählung der europäischen Arten dieser Familie. W latach

1862–1864 pracował na stanowisku profesora zoologii i anatomii porów-

nawczej w Szkole Głównej Warszawskiej.

W 1864 roku za udział w powstaniu styczniowym został zesłany

na Syberię na 12 lat ciężkich robót, początkowo do Irkucka, gdzie na-

wiązał pierwsze kontakty naukowe. W Siwakowej i Czycie wykony-

wał pracę katorżniczą i jednocześnie prowadził badania faunistyczne.

Odkrył wówczas wiele gatunków ryb, płazów i skorupiaków. Od roku

1866 przebywał w Darasuniu, gdzie pracował, często bezinteresownie,

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

jako lekarz zdrojowy i jednocześnie badał przyrodę Zabajkala — Dau-

rii. W 1868 roku zamieniono mu karę katorgi na przymusowe osiedle-

nie. W latach 1868–1877 przebywał w Kułtuku, gdzie, bez finansowe-

go wsparcia rosyjskich instytucji naukowych, prowadził intensywne ba-

dania limnologiczne Bajkału, Angary i Selengi. W tym czasie uczest-

niczył w wyprawach, m.in. brał udział w podróży Amurem i Ussuri do

Morza Japońskiego z dłuższymi postojami organizowanymi w celach

badawczych (1872–1875). W roku 1877 został ułaskawiony i powrócił

do Warszawy. Do jego zwolnienia przyczyniły się wyniki badań przed-

stawione w licznych opracowaniach i sprawozdaniach, wysoko ocenio-

ne przez CRTG i CAN w Petersburgu. W roku 1878 wyjechał przez Pe-

tersburg, Moskwę, Niżni Nowogród, Tomsk, Irkuck i Władywostok na

Kamczatkę. Po drodze zebrał bogaty materiał lingwistyczny i antropo-

logiczny dotyczący Ajnów na Sachalinie. W latach 1879–1883 dobro-

wolnie przebywał na Kamczatce, gdzie pracował m.in. jako lekarz cho-

rych na trąd i syfilis oraz prowadził dalsze wielostronne badania nauko-

we. Oprócz działalności lekarskiej i naukowej zasługą jego było prze-

siedlenie jeleni i koni na Wyspę Beringa oraz aklimatyzacja kóz i króli-

ków na Kamczatce i Wyspach Komandorskich.

W roku 1884 mianowano go profesorem zwyczajnym oraz dy-

rektorem Katedry Zoologii i Anatomii Porównawczej Uniwersytetu

Lwowskiego. W latach 1884–1906 kontynuował pracę na Uniwersy-

tecie Lwowskim. W latach 1886–1887 był dziekanem Wydziału Filo-

zoficznego Uniwersytetu Lwowskiego. W 1884 roku zorganizował we

Lwowie Muzeum Etnograficzno-Przyrodnicze, którego zbiory wzboga-

cił m.in. o szkielet krowy morskiej; był to podarunek od wdzięcznych

Kamczadali.

Benedykt Dybowski jest współtwórcą limnologii. Przedstawił me-

todę kompleksowych badań jeziora Bajkał. Opracował monograficznie

kiełżę bajkalską, omawiając 116 gatunków i ich endemizm. Zebrał tak-

że materiały do słownika narzeczy ludów syberyjskich. Zbiory przyrod-

nicze, antropologiczne i etnograficzne opracowane przez B. Dybowskie-

go zasiliły muzea w wielu krajach.

Opublikował ponad 350 prac, m.in.: Über die Süβwasserfische Liv-

lands, Dorpat 1856; Beiträge zur näheren Kenntnis der im Baikal-See

vorkommenden niederen Krebse aus der Gruppe der Gammariden, Pe-

tersburg 1874; Wyspy Komandorskie, Lwów 1884; O Syberii i Kamczat-

ce, Kraków 1912; O pochodzeniu fauny Bajkału, „Przyroda i Technika”,

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

1923, t. II, z. 10; Pamiętniki dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862

zacząwszy do roku 1878, Lwów 1930.

Uhonorowany został Złotym Medalem Cesarskiego Rosyjskiego To-

warzystwa Geograficznego za pracę nad fauną i florą Bajkału (1870),

Złotym Medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficzne-

go za badania nad rybą gołomianką (1876) oraz Orderem św. Stanisława

i tytułem radcy dworu za działalność na Kamczatce (1881). W niepodle-

głej Polsce odznaczony został Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orde-

ru „Polonia Restituta” (1921).

Był doktorem honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego (1921),

Lwowskiego (1923) i Wileńskiego (1924), członkiem honorowym Po-

znańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1885), Polskiego Towarzy-

stwa Przyrodników im. Kopernika (1901), Francuskiego Towarzystwa

Zoologicznego (od 1882 członek, 1886–1887 prezes, od 1901 członek

honorowy), Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1914 czło-

nek, od 1917 członek honorowy), Polskiego Towarzystwa Geograficz-

nego (1923), Polskiego Towarzystwa Anatomiczno-Zoologicznego

(1927), Towarzystwa Lekarskiego Lwowskiego (1928), Wschodniosy-

beryjskiego Oddziału Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geogra-

ficznego w Irkucku, Towarzystwa Naukowego Kraju Amurskiego we

Władywostoku, Towarzystwa Naukowego w Troickosawsku, Societas

Cesarea Naturae Curiosum Mosquense, członkiem czynnym Towarzy-

stwa Naukowego we Lwowie (1920), członkiem korespondentem Aka-

demii Nauk Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (1928),

członkiem Rosyjskiego Towarzystwa Entomologicznego (1874), Ce-

sarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (1877), Akademii

Umiejętności w Krakowie (1884), Towarzystwa Abstynentów w War-

szawie i Łodzi.

W nauce dedykowano mu kilkadziesiąt nowo odkrytych i opisa-

nych zwierząt żyjących w Bajkale i innych środowiskach Azji i Eu-

ropy, w tym: brzuchorzęsków, mięczaków, skorupiaków, pajęczaków,

owadów, ryb, ptaków i ssaków (np. ryba głębinowa Camephorus dy-

bowskii, jeleń plamisty syberyjski Psedaxis hortulorum dybowskii).

Dwa szczyty na Wyspie Beringa Józef Morozewicz nazwał Górami

Dybowskiego.

W 1886 roku ożenił się z Heleną z Lipnickich; miał dwie córki

— Halinę i Janinę — oraz syna Władysława.

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

Zmarł 31 stycznia 1930 roku we Lwowie i został pochowany w kwa-

terze powstańczej na cmentarzu Łyczakowskim.

Materiały Benedykta Dybowskiego zostały przekazane do Archiwum

Polskiej Akademii Nauk w formie daru od następujących osób: Dorota

Zamojska w 1996 roku; jest to efekt kwerendy przeprowadzonej w Ar-

chiwum Historycznym Estonii w Tartu (nr w ks. nab. 2242); Władysława

Dybowska w 2002 roku (nr w ks. nab. 2411); Antoni Kuczyński w 2008

roku (nr w ks. nab. 2581).

Rozmiar spuścizny wynosi 0,20 m.b. Prace porządkowe i inwentary-

zacyjne zostały przeprowadzone przez dr Joannę Arvaniti oraz mgr Iza-

belę Gass w 2009 roku. Biogram Benedykta Dybowskiego przygotowa-

ła w 2007 roku dr Hanna Krajewska, uzupełniła w 2009 roku dr Joan-

na Arvaniti. Materiały podzielono na 6 zasadniczych grup zgodnie z wy-

tycznymi przyjętymi w Archiwum PAN. Spuścizna obejmuje lata 1851–

1930 [1944–2002].

Grupa I włącza materiały biograficzne Benedykta Dybowskiego

z lat 1851–[1944] i liczy 5 j.a. Grupę tę otwiera fragment autobiografii

do 1883 roku napisanej przez B. Dybowskiego w języku rosyjskim i czę-

ściowo przetłumaczonej na język polski. W grupie tej znajdują się także

dokumenty poświadczające przyjęcie B. Dybowskiego w poczet człon-

ków honorowych towarzystw naukowych oraz nadanie mu stopnia ma-

gistra, doktora i tytułu profesora honoris causa. Do tej grupy materia-

łów weszły także fotografie oraz pisma z gratulacjami od przedstawicieli

świata nauki i przyjaciół z okazji 70-lecia urodzin (45-lecia pracy nauko-

wej), 90-lecia i 95-lecia urodzin, a wśród nich jest uwierzytelniona ko-

pia pisma gratulacyjnego Gosudarswiennogo Russkogo gieograficzesko-

go obszczestwa Wostoczno-Sibirskogo otdieła, sporządzona przez nota-

riusza we Lwowie w 1941 roku. Dokumenty niewymiarowe znajdują się

w oddzielnej tece. Materiały zostały ułożone w porządku chronologicz-

nym, a pisma w grupach tematycznych — zaopatrzone w aneks — alfa-

betycznie według nazwisk nadawców.

Grupa II, w której skład weszły listy z lat 1883–1925 (2 j.a.), podzie-

lona została na 2 podgrupy: A. Korespondencja wychodząca; B. Kore-

spondencja wpływająca. W podgrupie B znajduje się list Ferdynanda An-

toniego Ossendowskiego z jego podróży do Afryki w 1925 roku. Kore-

spondencję wpływającą ułożono alfabetycznie według nazwisk nadaw-

ców i zaopatrzono w aneks.

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

Grupa III zawiera materiały o twórcy spuścizny z lat 1923–1989 i li-

czy 2 j.a. Jest to fragment bibliografii prac B. Dybowskiego sporządzo-

nej przez nieustalonego autora oraz biogramy uczonego i wspomnienia

o B. Dybowskim. Materiały te ułożono alfabetycznie według nazwisk au-

torów opracowań.

Grupa IV liczy 2 j.a. i obejmuje materiały rodzinne Benedykta Dy-

bowskiego z lat 1898–1939. Znalazły się tutaj listy do jego żony Heleny,

do córki Haliny oraz prawdopodobnie do pani Rewińskiej, matki Ame-

lii, żony stryjecznego brata B. Dybowskiego Emila, a także artykuły bra-

ta Władysława.

Materiały ułożono

alfabetycznie: listy według nazwisk

nadawców, a artykuły według tytułów.

Grupa V zawiera materiały nieustalonej osoby i liczy 3 j.a. Są to wy-

kłady z gramatyki języka polskiego. Materiały te nie są datowane. Ułożo-

no je alfabetycznie według tytułów.

Ostatnia, VI grupa liczy 7 j.a. i obejmuje materiały z lat 1873–1925;

podzielona została na dwie podgrupy: A. Prace drukowane ułożone

chronologicznie; B. Artykuły drukowane ułożone alfabetycznie według

tytułów.

Spuścizna Benedykta Dybowskiego otrzymała w Archiwum PAN

sygnaturę III–327. Inwentarz zawiera 21 j.a., uzupełnionych 8 anek-

sami.

Źródła i bibliografia

1. Materiały Benedykta Dybowskiego, Archiwum Polskiej Akademii

Nauk, III–327, j. 1–5.

2. Brzęk G., Benedykt Dybowski. Życie i dzieło, Warszawa-Wrocław

1994.

3. Bykowski L., Dybowski Benedykt (1833–1930), [w:] Polski słow-

nik biograficzny, Kraków 1948, t. VI, s. 36–40.

4. Dybowski Benedykt, [w:] Słabczyńscy W. i T., Słownik podróżni-

ków polskich, Warszawa 1992, s. 98–102.

5. Dybowski Benedykt Tadeusz, [w:] Śródka A., Uczeni polscy XIX–

XX stulecia, Warszawa 1994, t. I, s. 416–419.

6. Dybowski B., Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku

1862 zacząwszy do roku 1878, Lwów 1930.

7. Dybowski B., Wspomnienia z przeszłości półwiekowej, Lwów

1913.

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

8. Krajewska H., Benedykt Tadeusz Nałęcz Dybowski=Бенедикт

Тадеуш Наленч-Дыбовский, [w:] Polscy badacze

Syberii=Польские исследователи Сибири, redakcja nauko-

wa Joanna Arvaniti, Warszawa 2008, s. 28–32.

9. Kuczyński A., Syberia. 400 lat polskiej diaspory, Wrocław 2007,

s. 243–244.

10. Wiśniewska K., Dybowski Benedykt Tadeusz, [w:] Wielka encyklo-

pedia PWN, Warszawa 2002, t. VII, s. 470.

PRZEGLĄD ZAWARTOŚCI INWENTARZA

pozycja inwentarza

I. Materiały biograficzne

1–5

II. Korespondencja

6–7

A. Wychodząca

B. Wpływająca

III. Materiały o twórcy spuścizny

8–9

IV. Materiały rodzinne

10–11

V. Materiały obce

12–14

VI. Załączniki

15–21

A. Prace drukowane B. D.

15–19

B. Artykuły drukowane B. D.

20–21

Aneksy

1–8

I. MATERIAŁY BIOGRAFICZNE

1. Autobiografia i wypis metrykalny

Fragment autobiografii do 1883 r.

1889 i b.d., rkp., masz., j. pol., ros., l., k. 45

2. Materiały dotyczące nauki i pracy na wyższych uczelniach i w to-

warzystwach naukowych

Dyplomy poświadczające nadanie B. D. stopnia magistra,

doktora i tytułu profesora honoris causa oraz przyjęcie w po-

czet członków honorowych i członków korespondentów

towarzystw naukowych i akademii

1851–1928, rkp., masz., kkp., j. franc., łac., niem., pol., ros.,

l., k. 19, zob. aneks 1

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

(7 niewymiarowych dyplomów umieszczono w oddzielnej

tece)

3. Gratulacje i powinszowania osób i instytucji z okazji 70-lecia uro-

dzin (45-lecia pracy naukowej), 90-lecia i 95-lecia urodzin

Telegramy, listy

1903, 1923, 1928, [1941], rkp., masz., j. pol., ros., ukr., l.,

k. 23, zob. aneks 2

(2 niewymiarowe pisma umieszczono w oddzielnej tece)

4. Kondolencje

Listy, telegramy i karty wizytowe

1930, rkp., masz., druk, l., k. 57, zob. aneks 3

5. Fotografie B. D., rodzinne, współtowarzyszy zesłania, mieszkań-

ców i fauny Syberii

Skany fotografii z lat 1873–1944

[2002], l., k. 12

II. KORESPONDENCJA

A. Wychodząca

6. Czerski Jan (przekazanie za pośrednictwem Witkowskoj),

Fenerstein Leon, Wohl Henryk

1905 i b.d., rkp., j. pol., ros., l., k. 3

B. Wpływająca

7. Osoby i instytucje A–Z

Listy i karty wizytowe

1883–1925 i b.d., rkp., masz., druk, j. pol., ros., l., k. 25, zob.

aneks 4

III. MATERIAŁY O TWÓRCY SPUŚCIZNY

8. Życiorysy i wspomnienia

Artykuły, wycinki, odbitki

1927–1989, rkp., druk, j. franc., łac., niem., pol., ros., l., sz.,

k. 61, zob. aneks 5

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

9. Bibliografia prac naukowych prof. dr. Benedykta Dybowskiego,

odnoszących się do północnej Azji (głównie jez. Bajkalskiego)

w porządku chronologicznym

Ok. 1923, rkp., j. franc., niem., pol., ros., l., k. 10

IV. MATERIAŁY RODZINNE

10. Helena Dybowska (żona B. D.), Halina Dybowska (córka B. D.),

Rewińska (matka Amelii Dybowskiej)

Korespondencja wpływająca od osób i instytucji B–T

1921–1939, rkp., masz., l., k. 25, zob. aneks 6

11. Władysław Dybowski (brat B. D.), Rośliny litewskie w poezyach

Adama Mickiewicza; Zur Synonymik der Choanomphalus-Arten

Artykuły

Ok. 1898, 1910, druk, j. niem., pol., ros., l., sz., k. 16

Druk: poz. 1. „Kosmos”, 1898, z. 5, s. 218–228

poz. 2. „Jeżegodnik Zoologiczeskogo Muzieja Impiera-

torskoj Akadiemii Nauk”, 1910, t. XV, s. 254–266

V. MATERIAŁY OBCE

12. Głosownia (fonologia)

Wykłady

B.d., rkp., l., k. 295

13. Konjugacja

Wykłady

B.d., rkp., l., k. 348

14. Morfologia. Deklinacja zaimkowa. Dekl. złoż. i ciągła

Wykłady

B.d., rkp., l., k. 265

VI. ZAŁĄCZNIKI

A. Prace drukowane B. D.

15. O kwestii tak zwanej „kobiecej” ze stanowiska nauk przyrodni-

czych

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

Ok. 1897, druk, j. franc., niem., pol., ros., sz., s. 107

Druk: Lwów 1897

16. O wpływie trunków alkoholicznych na organizm zwierzęcy

i ludzki

Ok. 1902, druk, j. niem., pol., ros., l., sz., s. 187

Druk: Lwów 1902

17. O starożytności rodu ludzkiego w świetle najnowszych badań

Ok. 1904, rkp., druk, j. ang., łac., franc., niem., pol., sz.,

s. 62

Druk: Lwów 1904

18. Pamięci Zygmunta Sierakowskiego

Ok. 1906, rkp., druk, sz., s. 111

Druk: Lwów 1906

19. O światopoglądach starożytnych i naukowym

Ok. 1907, rkp., druk, j. esper., pol., l., sz., s. 81

Druk: Lwów 1907

B. Artykuły drukowane B. D.

20. Artykuły z dziedziny zoologii, głównie o faunie Syberii, wspo-

mnienia

Odbitki A–R

1882–1923, rkp., druk, druk z rkp. popr., j. esper., franc.,

łac., niem., pol., ros., l., sz., k. 267, zob. aneks 7

21. Jw.

Odbitki S–Z

1873–1925, rkp., druk z rkp. popr., druk, j. ang., franc., łac.,

niem., pol., l., sz., k. 241, zob. aneks 8

ANEKS 1

J. 2. Materiały dotyczące nauki i pracy na wyższych uczelniach

i w towarzystwach naukowych

Nadanie stopnia magistra medycyny

Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Berlinie, 1858

Nadanie stopnia doktora medycyny i chirurgii

Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Berlinie, 1860

Uniwersytet w Dorpacie, 1862

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

Nadanie tytułu profesora honorowego

Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, 1924

Przyjęcie w poczet członków honorowych

Polskie Towarzystwo Anatomiczno-Zoologiczne, 1927

Polskie Towarzystwo Geograficzne, 1923

Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika we Lwo-

wie, 1901

Towarzystwo Lekarskie Lwowskie, 1928

Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1917

Przyjęcie w poczet członków korespondentów

Akademia Nauk Związku Socjalistycznych Republik Radziec-

kich, 1928

ANEKS 2

J. 3. Gratulacje i powinszowania osób i instytucji z okazji 70-lecia

urodzin (45-lecia pracy naukowej), 90-lecia i 95-lecia urodzin

70-lecie urodzin (45-lecie pracy naukowej), 1903

Kozłowski W.M.

Siemiradzki T.

Studenci medycyny UW

Zarząd Towarzystwa Zupełnej Wstrzemięźliwości od Trunków

Alkoholicznych

90-lecie urodzin, 1923

Askenazy [Szymon]

Senat Akademicki USB w Wilnie

95-lecie urodzin, 1928

Azadowskij M.K., prezes Wostoczno-Sibirskogo otdieła Go-

sudarstwiennogo Russkogo gieograficzeskogo obszczestwa

+ uwierzytelniona kopia z 1941 r.

Bajkalskaja komissija akademii nauk

Biołogo-Gieograficzeskij institut w Irkutskie

Grono profesorów Fakultetu Matematyczno-Przyrodniczego

UJK we Lwowie

Polskie Towarzystwo Geograficzne

Prezydium Zjazdu Pedagogicznego Przyrodników i Geogra-

fów w Warszawie

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

Rektor UJK we Lwowie

Towarzystwo Naukowe we Lwowie

Troickosawsko-Kiachtinskoje giegraficzeskoje otdielenije

+ odp. B. D.

Wostoczno-Sibirskij otdieł Gosudarstwiennogo Russkogo

gieograficzeskogo obszczestwa (2 egz.)

Wydział Filozoficzny UJ w Krakowie

Zabajkalskij otdieł Gosudarstwiennogo Russkogo gieografi-

czeskogo obszczestwa (2 egz.)

ANEKS 3

J. 4. Kondolencje

Askenazy [Szymon]

l. 1

Bałabanowa Maria

l. 1

Bantowie A. i J.

1. 1

Bartel

l. 1

Beckowie Adolfowie

l. 1

+ zał.

Czarnowska, Dalecka

l. 1

Domaniewski

l. 1

Drągowska Aleksandra z Boziewiczów

l. 1

Dubiecka Marianowa i Dubiecki Tadeusz

l. 1

Flisowscy

l. 1

Grucowie Janowie

1. 1

Hedingerowa Helena

l. 1

Hilarowiczowa Józefowa

l. 1

Hoyer H[enryk]

l. 1

Ingardenowa Olga

l. 1

Jaczewski Tadeusz

l. 1

Jakubski

l. 1

Kasyno i Koło Literacko-Artystyczne

l. 1

Koło Przyrodników Studentów UW

l. 1

Konwent Polonia

l. 1

Kozłowski W.M.

l. 1

Krecka Augustowa

l. 1

Królikowski Janusz

l. 1

Łempicka Wanda

l. 1

Maślanka Jerzy

l. 1

Mikulska J.

l. 1

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

Münnichowie Stanisław i Maryla

l. 1

Narkiewicz-Jodko W.

l. 1

Osmólski

l. 1

Polska Macierz Szkolna Z.W.

l. 1

Połonieccy Bernardowie

l. 1

Pracownia Botaniczna Wydziału Rolniczo-Leśnego

Politechniki Lwowskiej

l. 1

Poznański Oddział Towarzystwa Przyrodników

im. Kopernika

l. 1

Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk

l. 1

Prochaskówna Wilhelmina

l. 1

Redakcja „Wszechświata”

l. 1

Roszkowski Wacław

l. 2

Rubin A.

l. 1

Sekcja Narciarzy

l. 1

Stołyhwo K[azimierz]

l. 2

Talko-Hryncewicz J[ulian]

l. 1

Talko-Hryncewiczowie Julianowie

l. 1

Uniwersytet Poznański

l. 1

Wantenberg Mścisław

l. 1

Węcłonowicz [?]

l. 1

Wołoszyńska

l. 1

Wysłouchowie Bolesławowie

l. 1

Zakład Anatomii Porównawczej UW

l. 1

Zakład Zoologiczny UW

l. 1

Zarząd Główny Towarzystwa Trzeźwość

1. 1

Zarząd Oddziału Warszawskiego

Polskiego Towarzystwa Przyrodników

im. Kopernika

l. 1

Nadawcy nieustaleni

l. 1

ANEKS 4

J. 7. Korespondencja wpływająca osoby i instytucje A–Z

Akademia Umiejętności

w Krakowie

1917

l. 1

Baranowski [Ignacy]

1884

l. 1

+ wiz.

Benni Karol

b.d.

wiz.

Dubiecki Marian

b.d.

wiz.

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

[Dybowski] Tadeusz

1884

l. 1

[Godlewski?] Wiktor

1884

l. 1

Gzowski Gerwazy

b.d.

wiz.

Jacquet J.

b.d.

wiz.

Jenike Ludwik

b.d.

wiz.

Małecki Antoni

b.d.

wiz.

Oskierka Alexander

b.d.

wiz.

(2 egz.)

Ossendowski F[erdynand]

Ant[oni]

1925

l. 1

Paprocki Gustaw

b.d.

wiz.

Pietkiewicz Antoni

b.d.

wiz.

Piętak Leonard

b.d.

wiz.

Primorskoje obłastnoje

uprawlenije

1883

l. 1

Radecki Mikulicz Edward

b.d.

wiz.

Rudnicki Władysław

b.d.

wiz.

Wrześniowski August

b.d.

wiz.

Zakład Narodowy

im. Ossolińskich

1902

l. 1

Zawisza Jan

b.d.

wiz.

ANEKS 5

J. 8. Życiorysy i wspomnienia

1. Fiedorow M., Tropoju Dybowskogo, gazeta b.t., 1989, s. 4

2. Grochmalicki J., Benedictus de Nałęcz Dybowski, „Folia

Morphologica (Separatum)”, 1930, vol. 3, nr 1, s. 45–50

3. Grochmalicki J., Benedykt de Nałęcz-Dybowski, Poznań

1930, s. 1–7

4. Grochmalicki J., Benedykt de Nałęcz Dybowski, „Ko-

smos”, 1930, t. LV, z. 1–2, s. 1–16

5. Grochmalicki J., Professor Dr. Benedykt von Dybowski.

Eine biographische Skizze, „Russkij Gidrobiołogiczeskij

Żurnał”, 1927, t. VI, nr 6–7, s. 121–127

6. Kulmatycki Włodzimierz, O życiu i działalności ś.p. prof.

dr. Benedykta Dybowskiego, „Czasopismo Przyrodnicze”,

1930, z. 3–4, s. 1–12

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

7. Lityński Alfred, Benedykt Dybowski (z portretem). Życie

i działalność naukowa, „Archiwum Hydrobiologii i Ry-

bactwa”, 1929, t. IV, nr 3–4, s. 316–326

8. Roszkowski Wacław, Benedykt Nałęcz-Dybowski (Wspo-

mnienie pośmiertne), „Wszechświat”, 1930, nr 3, s. 1–8

(dedykacja autora dla Heleny Dybowskiej)

9. „Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętności”, b.d.,

t. XXXIII, nr 5, s. 16; nr 8, s. 15, 21 (B. D. przedstawia

prace: Krótkie zestawienie wyników tyczących się budo-

wy i ewolucji zębów zwierząt ssących; O skrzekach ogo-

niastych Syberii Wschodniej; Przyczynek do znajomości

fok syberyjskich)

10. Wasilewski Jerzy, Jezioro trzystu rzek, „Dookoła świata”,

1956, s. 10–11

11. Wolski Tadeusz, Benedykt Dybowski. Życie i dzieło, „Wie-

dza i Życie”, 1930, nr 5, s. 1–11 (dedykacja autora dla He-

leny Dybowskiej)

12. N.N., Nasz album. Śladami polskich podróżników i bada-

czy,

gazeta b.t., b.d.

ANEKS 6

J. 10. Helena Dybowska (żona B. D.), Halina Dybowska (córka

B. D.), Rewińska (matka Amelii Dybowskiej)

Korespondencja wpływająca od osób i instytucji B–T

Bykowski Ludwik

1939

l. 1

+ zał.

Dybowska Amelia

1921

l. 1

Instytut Nauk Antropologicznych

Towarzystwa Naukowego

Warszawskiego

1928

l. 1

Państwowy Instytut Naukowy

Gospodarstwa Wiejskiego

1931

l. 1

+ zał.

Talko-Hryncewicz J[ulian]

1930

l. 1

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

ANEKS 7

J. 20. Artykuły z dziedziny zoologii, głównie o faunie Syberii, wspo-

mnienia

1. Andrzej Tadeusz Bonawentura Kościuszko, „Kosmos”,

r. XLII, Lwów 1918, s. 1–28 (dedykacja B. D. dla doktora

Jana Grochmalickiego)

2. Badania nad ślimakami bajkalskiemi o rozwiniętych skrę-

tach skorupy oraz nad formami podobnemi z innych miej-

scowości, „Kosmos”, Lwów 1920, s. 87–115 (wspólnie

z J. Grochmalickim; dedykacja B. D.)

3. Beiträge zur Kenntnis der Baikalmollusken, „Jeżegod-

nik Zoołogiczeskogo Muzieja Impieratorskoj Akadiemii

Nauk”, t. XIX, Piotrogród 1914, s. 286–322 (wspólnie

z J. Grochmalickim)

4. Dodatek do sprawozdania z badań nad głowaczami słod-

kowodnymi u nas i poza granicami kraju naszego, „Pa-

miętnik Fizyograficzny”, t. XXV, Warszawa 1918, s. 1–3

5. Kilka uwag o nowych formach zwierząt fauny Bajkału,

„Kosmos”, Lwów 1900, s. 487–491

6. Niektóre wypadki swych badań nad zębami zwierząt ssą-

cych, „Kosmos”, r. XIV, z. 7– 8, Lwów 1895, s. 1–14

7. O faunie mięczaków bajkalskich, „Kosmos”, r. XXXVI,

z. 10–12, Lwów 1911, s. 945–981

8. O Lynceidach, czyli Tonewkach fauny krajowej, „Ko-

smos”, z. 10–12, Lwów 1894, s. 1–8 (wspólnie z M. Gro-

chowskim)

9. O nowych badaniach nad fauną Bajkału, „Kosmos”,

r. XXXIII, z. 10–12, Lwów 1908, s. 1–39 (dedykacja

B. D. dla profesora Jaczewskiego)

10. O nowych badaniach nad fauną Bajkału. O przeszłości

tego jeziora, a także nieco szczegółów o badaniach daw-

niejszych i niektórych faktach z niemi związanych, „Ko-

smos”, r. XXXII, Lwów 1907, s. 1–50

11. O rybach słodkowodnych i morskich wschodniej Sybe-

ryi, „Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie”,

dz. III, t. II, z. 18, Lwów 1923, s. 1–39

12. O zębach anormalnych w uzębieniu zwierząt ssących,

„Kosmos”, r. XXXIV, z. 1–2, Lwów 1909, s. 39–57

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

13. Observations sur les oiseaux de la famille des mormoni-

dés, „Bulletin de la Société Zoologique de France”, 1882,

t. VII, s. 1–11

14. Odmiana barwna wróbla domowego Passer domesticus

L. var. Scheffneri Dybowski. Une variation colorée du moi-

neau domestique L. var. Scheffneri Dybowski. Parę luź-

nych notat przyrodniczych. Quelques notes libres à pro-

pos des sciences naturelles, „Pamiętnik Fizyograficzny”,

t. XXIII, Warszawa 1916, s. 127–131

15. Przyczynki do znajomości mięczaków Jeziora Bajkal-

skiego, „Kosmos”, t. L, z. 2–3, Lwów 1925, s. 819–881

(wspólnie z J. Grochmalickim; z autografem i adnotacją

„Pożyczam z uwagami”)

16. Referat o dziele L.S. Berga „Fauna Rossyi. Ryby”, wraz

z uwagami o rybach naszych krajowych, „Wszechświat”,

Warszawa 1913, s. 1–50

17. Rzut oka na historyczny rozwój zoologii, „Kosmos”,

Lwów 1885, s. 1–23

ANEKS 8

J. 21 Jw.

1. Spis systematyczny gatunków i ras zwierząt kręgowych

fauny Wschodniej Syberyi, „Archiwum Towarzystwa Na-

ukowego we Lwowie”, dz. III, t. I, z. 6–8, Lwów 1922

(2 egz., na jednym egz. dedykacja B. D. dla doktora Wła-

dysława Polinskiego)

2. Studien über die Säugethierzähne, „Verhandlungen der

k. k. zoologisch-botanischen Gesellschaft in Wien”, 1889,

s. 1–6 (2 egz.)

3. Systematyka ryb: Teleostei Ostariophysi, „Pamiętnik Fizyo-

graficzny”, t. XXIII, Warszawa 1916, s. 84–126

4. Ueber „Comephorus baicalensis” Pall., „Verhandlungen

der k. k. zoologisch-botanischen Gesellschaft in Wien”,

1873, s. 1–10

5. Wspomnienia pośmiertne. Godlewski Wiktor, „Kosmos”,

Lwów 1900, s. 690–692

Joanna Arvaniti, Izabela Gass, Hanna Krajewska

Materiały Benedykta Dybowskiego

6. Z dziedziny ichtiologii. O konieczności rozpoczęcia badań

analitycznych nad fauną naszych ryb krajowych, „Pamięt-

nik Fizyograficzny”, t. XXII, Warszawa 1914, s. 1–44 (de-

dykacja B. D. dla Józefa Bałabana)

7. Z dziedziny teoryi rozwojowych, „Kosmos”, z. 7, Lwów

1895, s. 1–23

8. Zęby zwierząt ssących (z 106 rycinami), „Kosmos”, Lwów

1906–1907, s. 1–198

Joanna Arvaniti

Stanisław Chankowski

Zygmunt Kolankowski

Warszawa

MATERIAŁY LEONA BARSZCZEWSKIEGO

(1849–1910)

(III–131)

Leon Barszczewski urodził się 20 lutego 1849 roku w Warszawie

jako syn Szymona i Adelajdy z Nowickich. Rodzina ojca pochodziła

z miejscowości Jemieliste leżącej w pobliżu Suwałk. Barszczewscy —

prawdopodobnie w ramach represji po powstaniu listopadowym — mu-

sieli opuścić rodzinną wieś. Osiedli w majątku Aleksandrówka w guber-

ni chersońskiej, potem — przypuszczalnie po wydarzeniach 1848 roku

— na krótko przenieśli się do Warszawy, wreszcie zamieszkali pod Bia-

łą Cerkwią na Ukrainie. Wcześnie osierocony, L. Barszczewski został

wzięty pod „opiekę” rządową i — jako syn nieprawomyślnych rodziców

— przymusowo wcielony do szkoły kadetów w Kijowie. W 1866 roku

ukończył Wojskowe Gimnazjum Włodzimierskie w Kijowie i w sierp-

niu tegoż roku rozpoczął naukę w Konstantynowskiej Szkole Wojsko-

wej nr 2, a następnie, we wrześniu 1867 roku, wstąpił do wojska w cha-

rakterze junkra. W maju 1868 roku ukończył Junkierską Szkołę Piechoty

w Odessie. Odbył służbę wojskową w guberni chersońskiej i w Besara-

bii: w 1873 roku został mianowany podporucznikiem, w 1875 — porucz-

nikiem. Wówczas również uczestniczył w licznych kursach organizowa-

nych w pułku, m.in. w zakresie krawiectwa, szewstwa, kucharstwa i sto-

larstwa, a nabyte tam umiejętności i doświadczenia okazały się bardzo

przydatne podczas późniejszych samotnych ekspedycji w głąb Azji Środ-

kowej. W latach 1876–1896 pełnił z własnej woli (okolice Samarkandy

dawały mu szerokie możliwości badawcze) służbę w nowo powstałym

Oddziale Topograficznym Garnizonu Samarkandzkiego, w którym awan-

sowano go do stopnia sztabskapitana (1882), potem kapitana (1887). Ra-

zem ze swoim oddziałem miał za zadanie zbadanie terenu i wytyczenie

nowych dróg o znaczeniu strategicznym w kierunku Chin i Afganistanu.

W sierpniu 1888 roku Leon Barszczewski ukończył Strzelecką Szko-

łę Junkierską w Petersburgu i — po krótkim pobycie w Pendżykencie

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego

— w sierpniu 1889 roku powrócił do Samarkandy, gdzie otrzymał no-

minację na podpułkownika (1897) i gdzie przebywał do końca lutego te-

goż roku. Za odmowę przejścia na prawosławie karnie przeniesiono go do

Siedlec, do 177. Krasnostawskiego Pułku Piechoty.

W 1904 roku Leon Barszczewski założył dla dziewcząt Szkołę Han-

dlową w Siedlcach (obecnie Liceum im. Świętej Królowej Jadwigi).

Sam wyposażył pracownię biologiczną i geograficzną, zorganizował dla

uczennic wycieczki na Podlasie i w Góry Świętokrzyskie. Fundusze na

prowadzenie placówki pochodziły z dochodów uzyskanych z eksploata-

cji kopalń węgla kamiennego w okolicach Samarkandy.

W lipcu 1904 roku delegowano go do Charbina. Po zakończeniu woj-

ny rosyjsko-japońskiej, w której brał czynny udział, dowodząc 2. Jeni-

siejskim Batalionem Rezerwowym, przemianowanym na 13. Wschod-

niosyberyjski Batalion Rezerwowy, oraz 14. Wschodniosyberyjskim Puł-

kiem Strzelców, w listopadzie 1906 roku wrócił — już w stopniu pułkow-

nika — do Siedlec. Mieszkał tu do końca życia, robiąc liczne wypady do

Taszkientu, Samarkandy i Soczi. W tymże 1906 roku zakończył służbę

wojskową.

Leon Barszczewski był wybitnym geologiem, geografem, przyrodni-

kiem, pierwszym polskim glacjologiem zajmującym się lodowcami azja-

tyckimi, badaczem emiratu bucharskiego oraz wielu białych plam na ma-

pach Azji Środkowej, odkrywcą starożytnej Samarkandy, antropologiem,

etnografem, dokumentalistą, fotografem. W 1874 roku zgłębił tajniki fo-

tografii u akwarelisty i znawcy tej dziedziny sztuki Mikołaja Osipowa.

Podejmował liczne samotne wyprawy, czasem o charakterze militarnym,

oraz wielokrotnie przyłączał się do wypraw innych uczonych, niekiedy

jako przewodnik; uczestniczył wraz z badaczami rosyjskimi (W.D. Soko-

łow, J.E. Jaworski), francuskimi (P.G. Bonvalot, J. Chaffanjon) i ukraiń-

skimi (W.I. Lipski) w ekspedycjach naukowych do Azji Środkowej.

Terenem jego badań były dorzecza Zerawszanu, Amu-darii, Fan-da-

rii, Iskander-darii, Góry Hisarskie, Góry Zerawszańskie, Tien-szan, lo-

dowce Pamiru oraz miasto Mazar-i Szarif w Afganistanie. Najlepiej po-

znał Góry Zerawszańskie i Hisarskie oraz chanat bucharski, który — we-

dług sprawozdań CRTG — kilkakrotnie przeszedł wzdłuż i wszerz. Usta-

nowił kilka nowych nazw na tych terenach, m.in. Przełęcz św. Anny, na-

zwana tak na cześć najmłodszej córki. W 1879 roku w czasie pierwszej

ważniejszej wyprawy w Góry Zerawszańskie i Hisarskie uległ poważne-

mu wypadkowi podczas przeprawy przez lodowiec, co nie zniechęciło go

do podejmowania kolejnych niebezpiecznych ekspedycji.

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego

Podczas wypraw odkrył bogate złoża ropy naftowej oraz kamie-

ni półszlachetnych — turkusów, granatów i górskich kryształów, po-

kłady złota, srebra, diamentów, węgla kamiennego, grafitu, rudy żelaza

i ołowiu, a także liczne źródła mineralne. Prowadził badania lodowców

oraz obserwacje geograficzne, antropologiczne i etnograficzne (intereso-

wał się wierzeniami, zwyczajami i muzyką mieszkańców Azji), wykony-

wał liczne fotografie topograficzne oraz zdjęcia dokumentujące życie na-

potykanych w wyprawach ludów, zbierał okazy przyrodnicze, archeolo-

giczne i etnograficzne, które stały się podstawą założonego przez niego

Muzeum Przyrodniczo-Etnograficznego w Samarkandzie. Cześć zbiorów

botanicznych i zoologicznych (głównie owadów) przekazał w 1896 roku

do Muzeum Botanicznego i Zoologicznego Cesarskiej Akademii Nauk

w Petersburgu. Władał biegle językiem rosyjskim, francuskim, niemiec-

kim, tadżyckim i uzbeckim, znał również sanskryt.

Był członkiem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficz-

nego w Petersburgu, Cesarskiego Moskiewskiego Towarzystwa Badaczy

Przyrody, Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Aklimatyzacji Zwie-

rząt i Roślin.

Leon Barszczewski odznaczony został m.in.: Orderem św. Stanisła-

wa III stopnia (1888), Orderem św. Anny III stopnia (1894), Złotą Gwiaz-

dą Emira Bucharskiego (1895), Srebrnym Medalem Cesarskiego Rosyj-

skiego Towarzystwa Geograficznego (1896), Orderem św. Stanisława II

stopnia (1902), Orderem św. Włodzimierza IV stopnia (1905). W 1895

roku za dokumentację fotograficzną swoich podróży otrzymał złoty me-

dal przyznany mu na wystawie fotograficznej w Paryżu, a w 1901 — naj-

wyższe wyróżnienie na wystawie fotograficznej w Warszawie za portrety

mieszkańców Azji. Jego imieniem botanik W.I. Lipski nazwał lodowiec

w Górach Hisarskich.

Najważniejsze publikacje L. Barszczewskiego to: Ob issledowanii

lednikow Sia-Kuch i gornych marguzarskich ozior w jugo-wostocznom

Turkiestanie, „Izwiestija IRGO”, 1896, t. XXXII; Kolekcji driewnostiej

s Afrasiaba i drugich miest Sriedniej Azii, „Archieołogiczeskije izwie-

stija”, 1895, t. III.

W 1880 roku ożenił się z córką Wiktora i Anny Schilder von Schuld-

ner Ireną Niedźwiecką. Leon Barszczewski miał cztery córki: Wiktoria

Barbara (1881) wyszła za mąż za Władysława Szweryna, Jadwiga Wanda

(1884) — za Zygmunta Michałowskiego, Irena Wiktoria (1885) — za To-

masza Rudnickiego, Anna (1887) — za Stefana Strojeckiego. Jedyny syn

Leonard (1889) zmarł tragicznie w kwietniu 1915 roku. Jadwiga w wieku

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego

niespełna dwudziestu lat została pierwszą przełożoną utworzonej przez

ojca Szkoły Handlowej w Siedlcach; w latach 1920–1929 pełniła funkcję

dyrektora Gimnazjum im. Marii Konopnickiej w Warszawie, potem wi-

zytatora Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Niesłusznie oskarżony o defraudację pieniędzy pułkowych, Leon

Barszczewski zmarł tragicznie 19 marca 1910 roku w hotelu „Wiktoria”

w Częstochowie (według dokumentów urzędowych 22 marca). Zgod-

nie z wolą pochowany został w Polsce, początkowo na cmentarzu Kule

w Częstochowie. W 1995 roku prawnuk Igor Strojecki ekshumował pro-

chy L. Barszczewskiego i przeniósł je do grobu rodzinnego na cmentarzu

Powązkowskim w Warszawie (kwatera 12-IV-23).

Archiwum Polskiej Akademii Nauk zakupiło w 1964 roku materiały

rękopiśmienne i pamiątki po Leonie Barszczewskim (0,12 m.b.) od cór-

ki Jadwigi Barszczewskiej-Michałowskiej (nr w ks. nab. 520). Spuści-

zna pochodzi z lat 1878–1910 [1961] i zachowana jest w stanie dobrym.

Pierwszy inwentarz materiałów Leona Barszczewskiego opracował

w 1964 roku profesor Zygmunt Kolankowski. Wstęp do inwentarza przy-

gotował w tymże roku, na podstawie notatki Zygmunta Kolankowskiego

znajdującej się w teczce zespołu, dr Stanisław Chankowski. W 2009 roku

dr Joanna Arvaniti uzupełniła biogram twórcy spuścizny w oparciu o in-

formacje i opracowania prawnuka L. Barszczewskiego Igora Strojeckie-

go, w znacznym stopniu przeredagowała inwentarz, sporządziła aneksy

i przygotowała dokumenty do druku.

Materiały podzielono na 4 zasadnicze grupy.

Do grupy I, zawierającej dokumenty z lat 1878–1909, włączono ma-

teriały twórczości naukowej, wyodrębniając w nich podgrupy: A. Prace

i artykuły; B. Materiały warsztatowe. Grupa ta liczy 8 jednostek archi-

walnych. W podgrupie A znajduje się opracowanie oraz teksty literackie

i etnograficzne, w podgrupie B natomiast zwracają uwagę liczne szcze-

gółowe szkice marszowe wyprawy w Góry Zerawszańskie i Hisarskie

w 1896 roku (18) oraz papierowe i płócienne wielkoformatowe mapy

z lat 1886–1895 (16); na pięciu z nich Leon Barszczewski zaznaczył

pokłady różnych surowców mineralnych, na marginesach zaś umieścił

uwagi na temat ich eksploatacji. W podgrupie A na dwóch dokumen-

tach (Płacz i śmiech obłąkanego oraz Z dziennika 1879 roku) autor dodał

wiele lat później, w 1909 roku, informację w języku polskim i rosyjskim

o osobach, które należy zawiadomić w razie jego choroby lub śmierci,

oraz podał adresy tych osób. Materiały w jednostkach ułożono chrono-

logicznie.

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego

Grupa II, zawierająca dokumenty biograficzne z lat 1896–1910,

składa się z 3 jednostek archiwalnych, a wśród nich najobszerniejsze są

wspomnienia z wypraw w 1896, 1897 i 1906 roku z opisami przebytych

tras, szkicami marszowymi i notatkami z podróży. Materiały w jednost-

kach również ułożono w porządku chronologicznym.

Grupa III obejmuje korespondencję wpływającą z lat 1890–1900

oraz umieszczone w poszycie wizytówki znanych osobistości — uczo-

nych, archeologów, podróżników, badaczy Azji Środkowej. Korespon-

dencja zgrupowana została przez twórcę spuścizny w dwóch poszy-

tach. Nie naruszono wprowadzonego przez niego porządku. Nazwy ko-

respondujących z Leonem Barszczewskim instytucji podano w tłumacze-

niu na język polski, ponieważ w takiej właśnie formie umieścił je twór-

ca spuścizny na tytułowych kartach poszytów. Nazwiska koresponden-

tów i nazwy instytucji w aneksach do j.a. 12, 13 i 14 podano w kolejno-

ści alfabetycznej. Wśród listów na uwagę zasługuje pismo Okręgowe-

go Sądu Samarkandzkiego, w którym prezes zawiadamia Leona Barsz-

czewskiego, że zaaresztowani za udział w morderstwie więźniowie

(9 aresztantów) proszą o wyznaczenie na swego obrońcę Leona Barsz-

czewskiego oraz o umożliwienie im spotkania w areszcie ze swoim ad-

wokatem. Wśród korespondencji z Cesarskim Rosyjskim Towarzystwem

Geograficznym jest pismo, w którym powiadamia się Leona Barszczew-

skiego o przyjęciu go w poczet członków czynnych CRTG (11 paź-

dziernika 1896) oraz o uhonorowaniu go Srebrnym Medalem CRTG za

sprawozdanie z wyprawy do Karateginu i Darwazu (31 stycznia 1896).

W piśmie z 22 czerwca 1896 roku Petersburski Zarząd Komendantury

zawiadamia Leona Barszczewskiego o wydelegowaniu go na pół roku

do Turkiestanu w celu odnalezienia monolitu nefrytowego na budowę

sarkofagu zmarłego cesarza Aleksandra III. W poszycie z koresponden-

cją wpływającą znajduje się też umieszczone tam przez twórcę spuścizny

lub jego córkę Jadwigę pismo Leona Barszczewskiego bez daty i adresa-

ta, w którym autor wyjaśnia problemy związane z eksploatacją pokładów

węgla kamiennego w posiadłościach Czukurak, Gurgon i Kony-Sochta,

należących do jego dzieci jako spadek po zmarłej matce Irenie z Niedź-

wieckich Barszczewskiej.

Grupa IV zawiera tylko 1 jednostkę archiwalną, w której skład wcho-

dzą polskie i rosyjskie wycinki prasowe o twórcy zespołu z lat 1901–

[1961]. Ułożono je w porządku alfabetycznym.

Zespołowi Leona Barszczewskiego nadano w Archiwum Polskiej

Akademii Nauk sygnaturę III–131. W Ogólnopolskiej Bazie Archiwalnej

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego

SEZAM zespół otrzymał numer 246. Inwentarz składa się z 15 jednostek

archiwalnych uzupełnionych 6 aneksami.

Ponieważ materiały Leona Barszczewskiego funkcjonowały w obie-

gu naukowym od 1964 roku w układzie nadanym im przez profesora

Zygmunta Kolankowskiego, w niniejszym tekście — w celu ułatwienia

pracy czytelnikom — umieszczono na końcu tabelę, w której zestawiono

numery jednostek w nowym i dawnym inwentarzu.

Fotografie znajdujące się według dotychczasowego inwentarza

w jednostce 13 przekazane zostały do Zbioru Fotografii Archiwum Pol-

skiej Akademii Nauk i oznaczone sygnaturą XXIV–274.

Przechowywana w Archiwum PAN spuścizna nie obejmuje całe-

go dorobku intelektualnego uczonego. Materiały Leona Barszczewskie-

go zgromadzone są m.in. w Archiwum Rosyjskiego Towarzystwa Geo-

graficznego w Petersburgu, w Państwowym Archiwum Federacji Rosyj-

skiej w Moskwie, w Moskiewskim Towarzystwie Badaczy Przyrody oraz

w prywatnym archiwum prawnuka twórcy spuścizny Igora Strojeckiego

w Warszawie.

Źródła i bibliografia

1. Materiały Leona Barszczewskiego, Archiwum Polskiej Akademii

Nauk, III–131, j. 9–11.

2. Barszczewski Leon, [w:] Słabczyńscy W. i T., Słownik podróżników

polskich, s. 22–24.

3. Barszczewski Leon, [w:] Wielka encyklopedia powszechna, Warszawa

2001, t. III, s. 259–260.

4. Kwiatkowska I., Leon Barszczewski=Леон Барщевский, [w:] Polscy

badacze Syberii=Польские исследователи Сибири, redakcja na-

ukowa Joanna Arvaniti, Warszawa 2008, s. 54–58.

5. Lodwich-Ledwa E., Jadwiga Barszczewska-Michałowska. Bojownicz-

ka o nową szkołę polską, opracowanie Adam Krzeski, Igor Stro-

jecki, Siedlce 2008.

6. Leon Barszczewski, [w:] Strojecki I., XIX-wieczna Azja Środkowa

w obiektywie Leona Barszczewskiego. Katalog wystawy ze zbio-

rów Igora Strojeckiego, Bytom 2007, s. 1–4.

7. Leon Barszczewski, [w:] Strojecki I., XIX-wieczna Azja Środkowa

w obiektywie Leona Barszczewskiego. Katalog wystawy ze zbio-

rów Igora Strojeckiego, Opole 2009, s. 1–4.

8. Zabiełło W., Leon Barszczewski — podróżnik i odkrywca w krajach

Azji Środkowej, „Problemy”, 1956, nr 10, s. 731–734.

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego

9. Zieliński S., Mały słownik pionierów kolonialnych i morskich, Warsza-

wa 1933, s. 19.

PRZEGLĄD ZAWARTOŚCI INWENTARZA

pozycja inwentarza

I. Materiały twórczości naukowej

1–8

A. Prace i artykuły

1–2

B. Materiały warsztatowe

3–8

II. Materiały biograficzne

9–11

III. Korespondencja

12–14

IV. Materiały o twórcy zespołu

Aneksy

1–6

I. MATERIAŁY TWÓRCZOŚCI NAUKOWEJ

A. Prace i artykuły

1. Puti ot Amu-darii do Szan-Mardana i Mazar-i Szarifa (Tajny ra-

port o drogach do Afganistanu i Indii)

Opracowanie

1878, rkp., masz., j. pol., ros., l., k. 5

2. Z dziennika 1879 roku. Zapisano w Pendżabie, nr II

Płacz i śmiech obłąkanego, ciąg dalszy

Jaskinia Maszewat i maszewacki święty

Putiewyje otgołoski (swadiebnyje obyczai w wostocznoj

Bucharie)

Teksty etnograficzne i literackie

1879–1909, rkp., masz. z rkp. popr., j. pol., ros., l., sz., k. 88

B. Materiały warsztatowe

3. Programma soobszczenija kapitana L.S. Barszczewskogo

Programma dla sobiranija swiedienij o putiach, prirodie, żytie-

lach i sielskom choziajstwie w wierchowjach r. Zerawszana

Program badań, obserwacji i podróży po okręgu samar-

kandzkim i posiadłościach bucharskich

1894, ok. 1896, rkp., masz., j. ros., k. 3

4. Narodnaja piesnia wostocznoj Buchary

Zapis ustnego przekazu

b.d., rkp., j. ros., l., k. 1

5. Periodiczeskije izmienienija lednikow

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego

Tłumaczenie wstępnego wystąpienia F.A. Forela, przewod-

niczącego Międzynarodowej Komisji Lodowcowej

1894, rkp., j. ros., sz., k. 12

6. Szkice marszowe wyprawy w Góry Zerawszańskie i Góry

Hisarskie

Mapy podróży z objaśnieniami L. B.

1896, rkp., j. pol., ros., l., k. 18

7. Azja Środkowa

Mapy z odręcznymi notatkami i oznaczeniami L. B.

1886, 1894 i b.d., rkp., masz., j. pol., ros., l., k. 5, zob.

aneks 1

8. Azja i Europa

Mapy

1889–1895 i b.d., rkp., masz., j. ros., l., k. 11, zob. aneks 2

II. MATERIAŁY BIOGRAFICZNE

9. Krótki przegląd autobiografii i podróży Leona Barszczewskiego

Autobiografia

1910, masz. z popr. rkp., l., k. 8

10. Zapiski z podróży od czerwca 1896

Dziennik podróży z r. 1897

Dziennik wyprawy własnej Leona Barszczewskiego w roku 1906

Wspomnienia z wypraw ze szkicami podróży, opisy, notatki

1896–1906, rkp., j. pol., ros., sz., k. 54

11. Opis przebiegu służby L. B.

Dokument z pieczęcią lakową i podpisem komendanta 188.

Rezerwowego Krasnostawskiego Pułku Piechoty

1906, [1910], rkp., masz., j. ros., sz., k. 4

III. KORESPONDENCJA WPŁYWAJĄCA

12. Osoby i instytucje C–S i nadawcy nieustaleni

1890–1898, rkp., druk, j. niem., ros., sz., k. 22, zob. aneks 3

13. Cesarskie Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne, Cesarska

Akademia Nauk oraz inne instytucje i osoby B–Z i nadawcy nie-

ustaleni

1896–1900, rkp., masz., druk, j. niem., pol., ros., sz., k. 67,

zob. aneks 4

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego

14. Wizytówki

b.d., j. franc., ros., sz., k. 10, zob. aneks 5

IV. MATERIAŁY O TWÓRCY ZESPOŁU

15. Wspomnienia o L. B.

Wycinki prasowe

1901–[1961], druk, j. pol., ros., l., k. 6, zob. aneks 6

ANEKS 1

J. 7. Azja Środkowa

1. Mapa mojej podróży w Turkiestanie i Bucharze w 1885

roku, z zaznaczoną trasą przejazdu, 1:420000, 1886,

druk, pod red. majora A. Bolszewa, papier na płótnie,

45x80 cm

2. Mapa Tadżykistanu z uwagami na marginesie oraz za-

znaczonymi pokładami węgla kamiennego, złota, srebra,

azbestu, rudy żelaza, miedzi, ołowiu i cynku, 1:426800,

1894, druk, pod red. pułkownika Rodionowa, papier,

40x48 cm

3. Mapa Gór Turkiestańskich, Zerawszańskich i Hisarskich

z uwagami na marginesie oraz zaznaczonymi i opisanymi

pokładami m.in. węgla kamiennego, azbestu, siarki, złota,

rudy żelaza, miedzi i ołowiu, 1:426800, b.d., druk, papier,

40x48 cm

4. Mapa Gór Turkiestańskich, Zerawszańskich i Hisarskich

z uwagami na marginesie oraz zaznaczonymi pokła-

dami węgla kamiennego, b.d., druk, papier na płótnie,

40x48 cm

5. Mapa Tadżykistanu z uwagami na marginesie, b.d., druk,

papier na płótnie, 36x44 cm

ANEKS 2

J. 8. Azja i Europa

1. Mapa środkowej części posiadłości bucharskich,

1:420000, 1889, druk, pod red. pułkownika Rodionowa,

papier na płótnie, 74x92 cm

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego

2. Mapa południowej części azjatyckiej strefy Rosji,

1:1680000, 1889, druk, pod red. pułkownika A. Bolszewa,

papier na płótnie, 52x58 cm

3. Mapa południowej części azjatyckiej strefy Rosji,

1:1680000, 1891, druk, pod red. majora A. Bolszewa, pa-

pier na płótnie, 52x58 cm

4. Mapa Pamiru, 1:420000, 1892–1893, poprawiona i uzu-

pełniona w 1895 roku, druk, pod red. pułkownika Rodio-

nowa, papier na płótnie, 65x100 cm

5. Karta pośrednia między mapami środkowej części posia-

dłości bucharskich i Pamiru, 1:420000, 1893, druk, pod

red. pułkownika Rodionowa, papier na płótnie, 30x55 cm

6. Mapa południowej części azjatyckiej strefy Rosji,

1:1680000, 1894, druk, pod red. pułkownika A. Bolszewa,

papier na płótnie, 52x58 cm

7. Mapa Turkiestańskiego Okręgu Wojskowego i okolic,

1:1680000, 1894–1895, druk, pod red. pułkownika Rodio-

nowa, papier na płótnie, 45x145 cm

8. Mapa Azji Środkowej (dorzecza Jarkend-darii), b.d., druk,

papier na płótnie, 41x48 cm

9. Mapa Besarabii, 1:840000, wraz z planem Kiszyniowa,

1:42000, b.d., druk, wyd. L. Ilina, papier, 52x44 cm

10. Mapa obwodu terskiego i kubańskiego na Kaukazie,

1:210000, b.d., druk, papier, 46x60 cm

11. Plan posiadłości Czukurak, Gurgon i Kony-Sochta,

1:4000, b.d., rkp., papier, 43x55 cm

ANEKS 3

J. 12. Osoby i instytucje C–S i nadawcy nieustaleni

1. Cesarskie Moskiewskie

Towarzystwo Badaczy

Przyrody

1894–1895

l. 3

2. Herz Otto

1892–1897

l. 5

3. Muzeum Zoologiczne

Cesarskiego Uniwersytetu

Moskiewskiego

1895

l. 1

4. Petersburski Zarząd

Komendantury

1897

l. 1

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego

5. Służba Trakcji

w Samarkandzie

1890

l. 1

6. Nadawcy nieustaleni

1895–1898

l. 3

ANEKS 4

J. 13. Cesarskie Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne, Cesarska

Akademia Nauk i inne instytucje i osoby B–Z i nadawcy nie-

ustaleni

1. Bank Rosyjsko-Chiński

1900

l. 1

2. Barszczewski Leon

b.d.

l. 1

3. Cesarskie Moskiewskie

Towarzystwo Badaczy

Przyrody

1896

l. 1

+ 3 zał.

4. Cesarskie Rosyjskie

Towarzystwo Aklimatyzacji

Zwierząt i Roślin

1896

l. 1

+ zał.

5. Cesarskie Rosyjskie

Towarzystwo Geograficzne 1896

l. 4

+ zał.

6. Kłossowskij Aleksander

Dmitrijewicz

1896

l. 1

7. Lipskij Władimir

Ipolitowicz

1896

l. 2

8. Muzeum Neurologiczne

Cesarskiego Uniwersytetu

Moskiewskiego

1896

l. 2

+ 3 zał.

9. Muzeum Zoologiczne

Cesarskiej Akademii Nauk 1896–1897

l. 4

+ 2 zał.

10. Okręgowy Sąd

Samarkandzki

1896

l. 1

11. Redakcja miesięcznika

„Sriednie-Aziatskij

Wiestnik”

1896

l. 1

+ 2 zał.

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego

12. Reitter Edmund (Redakcja

„Wiedeńskiej Gazety

Entomologicznej”)

1896

l. 1

13. Stały Sekretarz Cesarskiej

Akademii Nauk

1896

l. 1

14. Zarząd Cesarskiej Akademii

Nauk

1897

l. 1

15. Nadawcy nieustaleni

1896

l. 2

ANEKS 5

J. 14. Wizytówki

1. Barszczewski Leon, podróżnik, glacjolog, archeolog, et-

nograf, badacz Azji

2. Bartold Wasilij Władimirowicz, archeolog, badacz Azji

Środkowej, profesor Cesarskiego Uniwersytetu Petersbur-

skiego

3. Benua Albert, artysta, profesor i członek Rady Cesarskiej

Akademii Sztuk

4. Bonvalot Gabriel, archeolog, badacz Azji Środkowej

5. Bylandt J., podróżnik

6. Ewarnicki Dymitr, archeolog, badacz Azji Środkowej,

członek czynny Cesarskiego Towarzystwa Archeologicz-

nego w Moskwie i Petersburgu

7. Lesser Paweł, rosyjski cesarski agent w Bucharze

8. Sokołow Włodzimierz, członek czynny Cesarskiego Mo-

skiewskiego Towarzystwa Badaczy Przyrody

9. Troll Józef, doktor praw

10. Weiss Paweł, inżynier górnik

ANEKS 6

J. 15. Wspomnienia o L. B.

1. Elpo, Naucznyje pisֹֹ´ma. Istorija zamieszczenija odnoj ka-

fiedry, gazeta b.t., 24 kwietnia 1905, nr 10407

2. J. J., Niezamienimyje ludi, „Turkiestanskija wiedomosti”,

1/14 padziernika 1904, nr 2376

3. Kobiety Azji. Z podróży i przygód Leona Barszczewskiego,

„Na szerokim świecie”, 1933, nr 25

Joanna Arvaniti, Stanisław Chankowski, Zygmunt Kolankowski

Materiały Leona Barszczewskiego

4. L. P., Z wystawy fotograficznej, „Gazeta Polska”,

26 września/9 października 1901, nr 276

5. Wąwóz Anny. Lodowiec Barszczewskiego w Azji, „Świato-

wid”, 5 listopada 1961

Zestawienie jednostek w nowym i dawnym inwentarzu

Leona Barszczewskiego

Numer jednostki

w nowym inwentarzu

Numer jednostki

w dawnym inwentarzu

Joanna Arvaniti

Warszawa

MATERIAŁY KAROLA NEREUSZA

BOHDANOWICZA

(1864–1947)

(III–4)

Karol Nereusz Bohdanowicz urodził się 10 listopada 1864 roku

w Lucynie koło Witebska

. Był synem Jana Pawła, prawnika, sędziego

pokoju, i Zofii z Kononowiczów.

W 1881 roku ukończył średnią szkołę wojskową w Niżnim Nowo-

grodzie, a w 1886 Instytut Górniczy w Petersburgu, gdzie odbył stu-

dia w zakresie geologii, mineralogii i górnictwa pod kierunkiem P.W.

Jeremiejewa, A.P. Karpinskiego i I.W. Muszkietowa. W roku 1902 na

podstawie pracy Dwa pieriesieczenija gławnogo Kawkazskogo chrieb-

ta uzyskał tam stopień doktora nauk technicznych. W latach 1902–

–1904 oraz 1906–1919 kierował Katedrą Geologii w wyżej wymienio-

nym Instytucie Górniczym w Petersburgu (od 1914 roku w Piotrogro-

dzie), a w okresie 1918–1919 był dziekanem Wydziału Geologicznego

tejże uczelni, na której prowadził wykłady z geologii poszukiwawczej

i złożonej (1902–1904, 1906–1913, 1917–1919) i gdzie w roku 1903

uzyskał stopień profesora nadzwyczajnego, w 1909 — profesora zwy-

czajnego. Wykłady z tego zakresu prowadził także w latach 1902–1917

w Instytucie Inżynierów Komunikacji w Petersburgu (Piotrogrodzie),

Sam Karol Bohdanowicz w dokumencie urzędowym z 1923 roku Karta indywidual-

na, przechowywanym w aktach personalnych twórcy spuścizny w Archiwum Akade-

mii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, podał datę i miejsce swojego urodzenia: 29 paź-

dziernika 1865 roku, Troki. Zob. Materiały z uroczystej sesji naukowej ku uczczeniu

setnej rocznicy urodzin Karola Bohdanowicza, Warszawa 1969, s. 76. Informacje te są

niezgodne z informacjami zawartymi we wszystkich drukowanych życiorysach Karo-

la Bohdanowicza. Data urodzenia podawana jest różnie, natomiast powtarza się miej-

sce urodzenia — Lucyn w guberni witebskiej. Odręczny zapis Karola Bohdanowicza

jest prawdopodobnie fikcyjny i miał na celu uzyskanie obywatelstwa Rzeczypospoli-

tej Polskiej.

Joanna Arvaniti

Materiały Karola Nereusza Bohdanowicza

gdzie sprawował funkcję dziekana Wydziału Geologicznego, a potem,

od 1923 roku, w Akademii Górniczej w Krakowie. W okresie 1914–

–1917 pełnił funkcję dyrektora w Komitecie Górniczym w Piotrogro-

dzie; przedtem był tam starszym geologiem (1901–1913) oraz zastępcą

dyrektora (1913–1914). W roku 1935 uzyskał tytuł profesora honorowe-

go Akademii Górniczej w Krakowie, w której w latach 1919–1935 kie-

rował Katedrą Geologii Stosowanej. Od 1919 roku zarządzał Przedsię-

biorstwem Rafineryjnym „Bracia Nobel” w Małopolsce, jednocześnie

prowadząc jako ekspert badania we Francji, na Łotwie, w Algierii, Ru-

munii i innych krajach. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920

roku uczestniczył w obronie cywilnej Warszawy. W latach 1938–1947

piastował stanowisko dyrektora Państwowego Instytutu Geologicznego

w Warszawie, w którym zastosował nowoczesne badania geofizyczne

do rozpoznania geologicznego, a po II wojnie światowej, którą spędził

we Lwowie (wrzesień i część października 1939 roku) i Warszawie, kie-

rował jego odbudową.

Karol Bohdanowicz był twórcą podstaw geologicznego poznania

Azji Centralnej, terenów nadkaspijskich i Kaukazu oraz polskiej geologii

gospodarczej. Odbył wiele wypraw badawczych, głównie do Azji, gdzie

dokonywał odkryć geologicznych i geograficznych. Uczestniczył w wy-

prawie F.N Czernyszewa badającej Ural (1885), I.W. Muszkietowa pene-

trującej obszary europejskich terenów Rosji, Turkmenii i Persji (1886–

1887); opracował wówczas podstawy stratygrafii Gór Turkmeńsko-

Chorasańskich. Uczestniczył w ekspedycji M.W. Piewcowa do Tybe-

tu (1889–1891); wykonał wówczas pierwsze dokładniejsze zdjęcia geo-

logiczne gór Tien-szan, Pamiru i Kunlun, odkrył też lodowce w masy-

wie Muztag Ata i obalił błędną tezę Humbolta o decydującej roli wulka-

nizmu w kształtowaniu się budowy geologicznej Tien-szanu. Brał udział

w wyprawie badającej złoża i warunki geologiczne na trasie wielkiej Ko-

lei Transsyberyjskiej między Tomskiem a Irkuckiem (1892–1894); od-

krył wówczas pokłady węgla kamiennego w pobliżu Czeremchowa (dziś

Zagłębie Czeremchowskie). Kierował ekspedycją badającą złoża złota

nad Amurem, w okolicach Burukanu, na półwyspie Tajgonos, na Kam-

czatce i na Półwyspie Liaotuńskim (1895–1898); w wyniku tych badań

odkrył bogactwa mineralne, m.in. złoto, liczne lodowce i źródła mine-

ralne na Kamczatce, dostarczył pierwszych dokładnych relacji o czyn-

nych tam wulkanach, sporządził precyzyjny geograficzny opis półwy-

spu i jego topologiczno-geograficzną mapę, za którą w 1900 roku otrzy-

mał złoty medal na wystawie powszechnej w Paryżu. Kierował rosyjsko-

Joanna Arvaniti

Materiały Karola Nereusza Bohdanowicza

-angielsko-amerykańską ekspedycją na Półwysep Czukocki, wybrzeże

Oceanu Lodowatego, Kamczatkę i Alaskę (1900), uczestniczył w wy-

prawie na tereny po trzęsieniu ziemi w Messynie (1909) i w północnej

Turkmenii (1910–1911) oraz w wyprawie badającej złoża rud wolfra-

mu i cyny w Portugalii i Hiszpanii (1916). Jako jeden z pierwszych na

świecie wysunął postulat ochrony zasobów naturalnych Ziemi. Badania

i odkrycia K. Bohdanowicza na Syberii wybitnie przyczyniły się do

gospodarczego rozwoju tej krainy.

Z pierwszego małżeństwa z Pelagią z Rozanowych miał syna Bog-

dana, późniejszego radzieckiego geologa, który nie utrzymywał kontak-

tów z ojcem. Drugie małżeństwo z Heleną Raube, córką zesłańca, było

bezdzietne.

Zmarł 5 czerwca 1947 roku w Warszawie i został pochowany w Alei

Zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim.

Ogłosił ponad 200 prac w języku polskim, rosyjskim, francuskim

i niemieckim z zakresu geologii, górnictwa, mineralogii, geografii. Do naj-

ważniejszych należą: Gieołogiczeskije issledowanija w wostocznom Tur-

kiestanie (1891), Oczerk diejatielnosti Ochotsko-kamczatskoj gornoj eks-

piedicyi 1895–1898 (1899), Oczerki Czukotskogo połuostrowa (1901), Su-

rowce mineralne świata, t. I–III (druk pośmiertny w latach 1952–1954).

Karol Bohdanowicz był prezesem Związku Inżynierów Górniczych

w Rosji (1917–1919), prezesem (1920–1925) i członkiem honorowym (od

1935) Polskiego Towarzystwa Geograficznego, prezesem (1924–1926)

i członkiem honorowym (od 1946) Polskiego Towarzystwa Geologicznego,

przewodniczącym Oddziału Geografii Fizycznej Rosyjskiego Towarzy-

stwa Geograficznego (1914–1915), przewodniczącym Komitetu Naukowe-

go Górniczo-Hutniczego Komitetu Porozumiewawczego, koordynującego

działalność PAU, TNW, ANT i innych towarzystw naukowych (1936–1938),

wiceprezesem Sociéte Géologique de France (1915–1917), członkiem ho-

norowym Holenderskiego Towarzystwa Geologicznego, Stowarzyszenia

Polskich Inżynierów Górniczych i Hutniczych, Stowarzyszenia Polskich

Inżynierów Przemysłu Naftowego, członkiem Towarzystwa Naukowego we

Lwowie, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Société Belge d’Etu-

des et de Expansion, American Association of Petroleum Geologists, człon-

kiem korespondentem Towarzystwa Czechosłowackiego Mineralogicznego

i Geologicznego, a także Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Polskiej

Akademii Umiejętności. Otrzymał Nagrodę im. Helmersena (1905), Złoty

Medal Konstantynowski (1902), Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia

Polski (1936), Order Odrodzenia Polski II klasy (1946).

Joanna Arvaniti

Materiały Karola Nereusza Bohdanowicza

Imieniem Karola Bohdanowicza nazwano przylądek na południu

Sachalinu, wulkan na wyspie Paramuszyr (Kuryle), lodowiec w Gó-

rach Środkowych na Kamczatce, miejscowość w zachodniej Syberii na

wschód od Jekaterynburga.

Spuścizna Karola Bohdanowicza została przekazana w darze Archi-

wum Polskiej Akademii Nauk przez Bolesława Krupińskiego w 1954

roku (nr w ks. nab. 6). Papiery nie miały żadnej ewidencji. Prace nad

tymi materiałami przeprowadziła w 2006 roku dr Joanna Arvaniti. Duży

zespół Karola Bohdanowicza znajduje się w Archiwum Naukowym Mu-

zeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk.

Materiały Karola Bohdanowicza obejmują lata 1919–1947. Doku-

menty podzielono na dwie grupy. Dokumenty grupy I (materiały biogra-

ficzne z lat 1919–1947) dotyczą m.in. zatrudnienia Karola Bohdanowi-

cza na Katedrze Nauki o Złożach Minerałów Użytecznych, a następnie na

Katedrze Geologii Stosowanej Akademii Górniczej w Krakowie i w Pań-

stwowym Instytucie Geologicznym (pisma Antoniego Romana, ministra

przemysłu i handlu w 1938 roku, a także Czesława Klarnera, byłego mini-

stra przemysłu i handlu oraz skarbu, senatora Rzeczypospolitej), jak rów-

nież nadania tytułu honorowego doktora nauk technicznych Akademii

Górniczej w Krakowie i wystąpienia z wnioskiem do Ministerstwa Wy-

znań Religijnych i Oświecenia Publicznego o nadanie tytułu honorowe-

go profesora nauk technicznych tej uczelni. Do grupy I włączono też listy

gratulacyjne z okazji jubileuszy oraz przyznania odznaczeń, a także pismo

Prezydium Rady Ministrów w sprawie opłaty za przyznaną odznakę Ka-

walera Krzyża Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski oraz potwier-

dzenie Pocztowej Kasy Oszczędności wpłaty na konto czekowe PRM.

Materiały grupy II to korespondencja wpływająca z lat 1922–1946

dotycząca głównie spraw przyjęcia Karola Bohdanowicza w poczet

członków różnych polskich i zagranicznych towarzystw naukowych

i akademii lub zaproszeń na uroczyste posiedzenia tych organizacji.

Jako ciekawostkę należy podać fakt, że w skład materiałów Karo-

la Bohdanowicza wchodzi też załącznik stanowiący fragment wstęgi

odznaki Kawalera Krzyża Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski

z 1936 roku.

Zespołowi Karola Bohdanowicza nadano w Archiwum Polskiej Aka-

demii Nauk sygnaturę III–4. W Ogólnopolskiej Bazie Archiwalnej SE-

ZAM zespół otrzymał numer 128. Objętość materiałów po uporządko-

waniu wynosi 0,02 m.b. Inwentarz składa się z 3 jednostek archiwalnych

z załącznikiem uzupełnionych 2 aneksami.

Joanna Arvaniti

Materiały Karola Nereusza Bohdanowicza

Źródła i bibliografia

1. Materiały Karola Bohdanowicza, Archiwum Polskiej Akademii Nauk,

III–4, j. 1–2.

2. Materiały Karola Bohdanowicza, Archiwum Muzeum Ziemi Polskiej

Akademii Nauk, Zespół nr 1.

3. Bohdanowicz Karol, [w:] Słabczyńscy W. i T., Słownik podróżników

polskich, Warszawa 1992, s. 39–43.

4. Czarnocki S., Karol Bohdanowicz, Kraków 1936.

5. Karol Bohdanowicz, [w:] Łoza S., Czy wiesz, kto to jest, Warszawa

1938, s. 58.

6. Kwiatkowski D., Karol Nereusz Bohdanowicz=Кароль Нереуш Богда-

нович, [w:] Polscy badacze Syberii=Польские исследователи

Сибири, redakcja naukowa Joanna Arvaniti, Warszawa 2008,

s. 62–65.

7. Materiały archiwalne z zakresu historii nauki o Ziemi w zbiorach Mu-

zeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk. Inwentarz spuścizn nauko-

wych. Część IV, Warszawa 2000.

8. Materiały z uroczystej sesji naukowej poświęconej uczczeniu setnej

rocznicy urodzin Karola Bohdanowicza, Warszawa 1969.

9. Słabczyński T., Karol Bohdanowicz, [w:] Wielka encyklopedia PWN,

Warszawa 2001, t. IV, s. 229.

10. Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, Warszawa 1994, t. I,

s. 177–180.

11. Wójcik Z., Bohdanowicz Karol, [w:] Słownik biograficzny techników

polskich, Warszawa 2002, z. 13, s. 25–28.

12. Wójcik Z., Karol Bohdanowicz. Szkic portretu badacza Azji, Wro-

cław-Warszawa 1991.

PRZEGLĄD ZAWARTOŚCI INWENTARZA

pozycja inwentarza

I. Materiały biograficzne

1–2

II. Korespondencja wpływająca

III. Załącznik

Aneksy

1–2

I. MATERIAŁY BIOGRAFICZNE

1. Akademia Górnicza w Krakowie; Państwowy Instytut Geologiczny

w Warszawie

Joanna Arvaniti

Materiały Karola Nereusza Bohdanowicza

Materiały dotyczące zatrudnienia, nadania tytułu honorowe-

go doktora nauk technicznych, honorowego profesora AG,

a także pełnienia obowiązków dyrektora PIG, legitymacja

pracownicza PIG

1919–1947, rkp., masz., druk, l., sz., k. 10

2. Jubileusze, medale

Gratulacje i życzenia z okazji odznaczenia Krzyżem

Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Orderem

Odrodzenia Polski II klasy oraz w związku z jubileuszem

60-lecia urodzin, 40-lecia oraz 60-lecia pracy naukowej

1924–1946, rkp., masz., druk, j. pol., ros., l., k. 9, zob. aneks 1

II. KORESPONDENCJA WPŁYWAJĄCA

3. Osoby i instytucje A–W

1922–1946, rkp., masz., druk, j. ang., franc., pol., ros., l.,

k. 25, zob. aneks 2

III. ZAŁĄCZNIK

4. Fragment wstęgi odznaki Kawalera Krzyża Komandorskiego

Orderu Odrodzenia Polski, 1936

ANEKS 1

J. 2. Jubileusze, medale

Bierut Bolesław, prezydent

Krajowej Rady Narodowej

1946

l. 1

Członkowie Akademii Nauk

ZSRR:

Bielamzin D.G.,

Naleskin D.W.,

Obruczew W.A.,

Smirnow G.G.,

Stiepanow P.I.,

Szapkin N.G.,

Zawarickij A.N.

1946

l. 1

Kochanowski Jan, kanclerz

Orderu Odrodzenia Polski

1936

1. 1

Kłub Gornych Diejatielej

w Moskwie

1924, 1925

l. 2

Joanna Arvaniti

Materiały Karola Nereusza Bohdanowicza

Minc Hilary,

minister przemysłu

1946

l. 1

Powszechna Kasa

Oszczędności

1936

l. 1

Prezydium Rady Ministrów

1936

l. 1

ANEKS 2

J. 3. Osoby i instytucje A–W

American Geografical Society b.d.

l. 1

Centralny Zarząd Przemysłu

Węglowego (F. Topolski)

1945

l. 1

Geological Society

1933

l. 1

Gieołogiczeskij Komitiet

1927, 1928

l. 2

Institut Scientifique

de Recherches Géografiques

et Géochimiques en Asie

1927

l. 1

Kancelaria Cywilna

Prezydenta Rzeczypospolitej 1928

l. 1

+zał.

Kłub Gornych Diejatielej

w Moskwie

1923

l. 2

+2 zał.

Konserwatorium

Naukoznawcze

1946

l. 1

Légation de la République

Français en Pologne

1928

l. 1

Leningradskij Gornyj Institut 1926

l. 1

Polska Akademia Umiejętności 1932–1945

l. 4

Stowarzyszenie Polskich

Inżynierów Górniczych

i Hutniczych

1935

l. 1

Towarzystwo Naukowe

we Lwowie

1922

l. 1

+ odp.

Towarzystwo Przyjaźni

Polsko-Radzieckiej

1946

l. 1

Wyszyński Z.

1946

l. 1

+ odp.

Tematyka syberyjska w zbiorach Archiwum PAN. Działalność Komisji Syberyjskiej 53

Hanna Krajewska

Warszawa

TEMATYKA SYBERYJSKA

W ZBIORACH ARCHIWUM PAN.

DZIAŁALNOŚĆ KOMISJI SYBERYJSKIEJ

Dokumentacja dotycząca Syberii znajduje się w bardzo wielu miej-

scach: w archiwach Rosji, Litwy, oczywiście Polski, ale także i w innych

krajach Europy. Jednym z takich miejsc jest Archiwum PAN w Warsza-

wie, które powstało w 1953 roku jako placówka gromadząca akta Polskiej

Akademii Nauk i towarzystw naukowych oraz spuścizny polskich uczo-

nych. Archiwum nie specjalizuje się w zbiorach dotyczących Syberii, po-

siada jednak sporo materiałów na jej temat. Większość informacji znaleźć

można w spuściznach uczonych. Pozyskiwane są one poprzez zakupy

bądź dary. Akta osobiste uczonego

na ogół sprzedaje najbliższa rodzi-

na — żona, dzieci, kuzyni. Ostatnio

bardziej rozpowszechniona jest for-

ma darów. Archiwum PAN cieszy

się dużym uznaniem w środowisku,

nie może jednak liczyć tylko na dar-

czyńców. Często sami podejmujemy

inicjatywę, staramy się być aktywni

i pomocni. Tak było np. ze spuści-

zną Benedykta Dybowskiego. Parę

lat temu do Archiwum PAN przyszła

wnuczka Benedykta Dybowskiego

Władysława z kilkoma rodzinnymi

fotografiami. I tak zaczęła się na-

sza bliższa znajomość. Dzięki czę-

stym kontaktom dowiedzieliśmy się,

jak to się stało, iż wnuczka Dusia,

Benedykt Dybowski z wnuczką Dusią,

1925, APAN

Tematyka syberyjska w zbiorach Archiwum PAN. Działalność Komisji Syberyjskiej 53

której matką była córka Dybowskiego Halina, nosi również nazwisko

dziadka. Otóż jej mama wyszła za mąż za lekarza Fuchsa, który już jako

zięć zwrócił się do swego teścia Benedykta Dybowskiego, żeby zaadop-

tował go do nazwiska. Patrząc na to, co robili Niemcy w czasie 1. woj-

ny światowej, czuł się głęboko urażony i zawstydzony ich poczynania-

mi, stąd decyzja zmiany nazwiska. Władysława była ostatnią przedsta-

wicielką rodu noszącą oficjalnie nazwisko Dybowska. Gdy przychodziła

do Archiwum, przynosiła materiały biograficzne, artykuły, nadbitki prac

dziadka, fotografie rodzinne, dyplomy, nekrologi. Zaprosiła nas również

na otwarcie Parku Dzikich Zwierząt znajdującego się na Mazurach, w Ka-

dzidłowie, który nosi imię Benedykta Dybowskiego. W Parku Dzikich

Zwierząt znajdują się m.in. jelenie nakrapiane, które opisał Benedykt

Dybowski, będąc na Syberii. Zbiór Archiwum Polskiej Akademii Nauk

uzupełniają dary profesora Antoniego Kuczyńskiego — są to głównie

kserokopie, wycinki prasowe i korespondencja. Ostatnio z Archiwum

PAN zaczęła współpracować Paulina Kopestyńska, malarka pochodząca

z Jakucji, mieszkająca aktualnie we Włoszech. Maluje ona, na zamówie-

nie Biblioteki Ossolineum we Wrocławiu, portrety wybitnych sybiraków.

Mamy nadzieję, że kopie jej prac trafią również do Archiwum PAN.

Inna spuścizna — Leona Bar-

szczewskiego, geologa, glacjolo-

ga, topografa i etnografa narodów

Azji — zakupiona została przez

Archiwum PAN już w 1964 roku

od córki Jadwigi Barszczewskiej-

Michałowskiej. Teraz prawnuk

Igor Strojecki, wnuk najmłod-

szej córki Leona Barszczewskiego

Anny, systematycznie uzupełnia

ten zbiór. Przynosi fotografie, or-

ganizuje wystawy, pisze artykuły.

Tylko dzięki zaangażowaniu obu

stron (ze strony Archiwum PAN —

głównie dr Joanny Arvaniti) spu-

ścizna ta ma szanse powiększać

się i stawać się coraz bardziej inte-

resująca.

W Archiwum PAN przecho-

wywana jest również spuścizna

Mapa Azji z odręcznymi notatkami Leona

Barszczewskiego, 1894, APAN

Hanna Krajewska

Tematyka syberyjska w zbiorach Archiwum PAN. Działalność Komisji Syberyjskiej 55

Romana Szwoynickiego, zesłańca postyczniowego, malarza, kuzy-

na Henryka Sienkiewicza, słynnego pisarza noblisty. W spuściźnie

Szwoynickiego znajduje się wiele rysunków i fotografii przedstawiają-

cych Syberię i ludzi tam mieszkających.

Na uwagę zasługuje tak-

że dokumentacja, którą zostawił

po sobie Adam Szymański, pi-

sarz i etnograf ludów Azji, zaj-

mujący się głównie Jakucją, Fer-

dynand Karo, florysta, który gro-

madził i opisywał rośliny Syberii,

czy Karol Bohdanowicz, geolog

i podróżnik.

Byli także uczeni, którzy zaj-

mowali się naukowym opisem

Syberii. Do nich należy np. pro-

fesor Ludwik Bazylow, historyk,

autor Syberii (Warszawa 1975),

Władysław Deszczka, geograf,

autor niekompletnych rękopisów

Polacy w kulturze Syberii oraz

Kartografia Syberii, czy znany

biograf Benedykta Dybowskiego

profesor Gabriel Brzęk.

Większość spuścizn nie jest duża. Najczęściej jest to tylko część więk-

szej całości, rozproszonej po innych archiwach i muzeach. W dziejach

wszystkich spuścizn jest to zjawisko typowe — papiery osobiste rzad-

ko trafiają w całości tylko w jedno miejsce. Na ogół wolą ofiarodaw-

ców bądź nieraz przypadko-

wo ulegają rozproszeniu, tra-

fiają do różnych miejsc, czę-

sto do różnych krajów. Tak też

jest w przypadku wspomnia-

nych spuścizn, z których część

znajduje się np. w Muzeum

Ziemi PAN, w Archiwum

Uniwersytetu Jagiellońskiego,

w Archiwum Rosyjskiej Aka-

demii Nauk w Moskwie i Pe-

Rysunek Romana Szwoynickiego, b.d., APAN

Szymański A., Ziemia jakucka i jej

mieszkańcy, b.d., APAN

Hanna Krajewska

Tematyka syberyjska w zbiorach Archiwum PAN. Działalność Komisji Syberyjskiej 55

tersburgu oraz w wielu innych miej-

scach. Większość tych spuścizn zo-

stała wykorzystana przy realizacji

wystawy Polscy badacze Syberii.

Cieszą się one stale dużym zaintere-

sowaniem.

Fakt przechowywania spuścizn

w Archiwum PAN oraz naukowe

ich opracowywanie skłoniło prze-

wodniczącego Komisji Syberyjskiej

Polskiej Akademii Nauk do propo-

zycji uczestniczenia naszej placów-

ki w pracach zespołu.

Komisja Badań nad Historią

Syberii PAN powstała w 1994 roku

w ramach Komitetu Historii Nauki

i Techniki Polskiej Akademii Nauk.

Inicjatorem jej powołania był pro-

fesor Władysław Jewsiewicki, który

został jej honorowym przewodniczą-

cym. Komisję od początku prowadzi

profesor Zbigniew Wójcik pracujący w Muzeum Ziemi PAN i Instytucie

Historii Nauki PAN. Wiceprzewodniczący profesor Antoni Kuczyński

jest wybitnym znawcą dziejów diaspory polskiej na Syberii. Stałymi

uczestnikami prac Komisji Syberyjskiej jest około dwudziestu osób,

w tym m.in. profesor Wiktoria Śliwowska z Warszawy, profesor Maria

Blombergowa i profesor Jerzy Supady z Łodzi, profesor Wiesław Caban

z Kielc i inni. Wszyscy członkowie Komisji Syberyjskiej dokumentują

swe dokonania publikacjami książkowymi oraz artykułami ogłaszanymi

w czasopismach krajowych i zagranicznych (głównie w Rosji) oraz bio-

rą udział w licznych międzynarodowych i krajowych konferencjach doty-

czących różnych aspektów związków polsko-syberyjskich.

Formuła prac Komisji Syberyjskiej realizowana jest poprzez odby-

wające się cyklicznie posiedzenia naukowe, w których — oprócz sta-

łych członków tego gremium — biorą także udział goście, zwykle prze-

bywający na stypendiach lub pobytach studyjnych historycy z Federacji

Rosyjskiej. Zebrania referatowe odbywają się raz na dwa miesiące.

Referowane są prace przygotowywane do druku. Członkowie Komisji

Syberyjskiej dzielą się także wynikami kwerend archiwalnych prowa-

List Ferdynanda Karo z okręgu

amurskiego do córki Marii, 1903, APAN

Hanna Krajewska

Tematyka syberyjska w zbiorach Archiwum PAN. Działalność Komisji Syberyjskiej 57

dzonych w Rosji. Z zasady na każde posiedzenie przynoszone są najnow-

sze publikacje na temat Rosji, zwłaszcza Syberii, które zdobywane są na

ogół „prywatnymi kanałami” od przyjaciół z Federacji Rosyjskiej.

Często referowane są wyniki ustaleń o autorach polskich pamięt-

ników z XVII, XVIII i XIX wieku, przygotowywane do druku przez

profesorów Antoniego Kuczyńskiego i Zbigniewa Wójcika. Dyskusja

nad pamiętnikiem Józefa Kopcia, zesłanego w końcu XVIII wieku na

Kamczatkę, zaowocowała także cennymi pracami z historii kartografii.

Rewelacją był referat dr Zofii Strzyżewskiej o lekarzach polskich w Ro-

sji w XVII wieku. Autorka wykazała, że pozyskiwano do służby — zna-

nych z osiągnięć praktycznych — analfabetów.

Wątki orientalne gruntownie bada imam Mahmud Taha Żuk, który

wiele uwagi poświęcił m.in. Julianowi Talce-Hryncewiczowi. Referował

także ustalenia na temat dokonań Instytutu Wschodniego z okre-

su międzywojennego. Najnowszą problematykę zesłańczą w Związku

Socjalistycznych Republik Radzieckich kilkakrotnie referowali historycy

z Łodzi. Wielu uczonych opracowywało także wątki szczegółowe.

Życzenia uczonych rosyjskich z okazji

40-lecia pracy naukowej Karola

Bohdanowicza, 1925, APAN

Hanna Krajewska

Tematyka syberyjska w zbiorach Archiwum PAN. Działalność Komisji Syberyjskiej 57

Tematyka tych spotkań daje asumpt do nowych przedsięwzięć badaw-

czych obejmujących szerokie spektrum tematyki syberyjskiej — zesłania,

kulturotwórcza rola Polaków za Uralem i działalność gospodarcza, wkład

Polaków w badania etnologiczne i przyrodnicze na Syberii, deportacje

w czasie 2. wojny światowej i w pierwszych latach po jej zakończeniu.

Nade wszystko jednak ważny jest fakt, że Komisja Syberyjska integru-

je krajowy zespół specjalistów zajmujących się tematyką syberyjską oraz

przekonuje młodszą generację badaczy, że podejmowany przez nich trud

jest wartościowy poznawczo. W miarę możliwości Komisja Syberyjska

wspiera też autorów krajowych i zagranicznych w publikowaniu artyku-

łów oraz prac zwartych. Dzięki temu ich teksty ukazują się na łamach

rocznika „Wrocławskie Studia Wschodnie”, kwartalnika „Zesłaniec” bę-

dącego organem Związku Sybiraków i rocznika „Analecta” wydawanego

przez Instytut Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk.

Systematyczność i rzeczowość pracy to główne cechy Komisji

Syberyjskiej. Co najmniej 80% referowanych opracowań ukazało się

w druku, na ogół po kilku miesiącach od posiedzenia. Nie są to jedy-

ne formy aktywności zespołu. Komisja inspiruje inne stowarzyszenia

do organizowania konferencji, sesji czy wystaw. Ważnym elementem

jest pomoc w pozyskiwaniu najnowszej specjalistycznej literatury na

temat Syberii. Komisja stale współpracuje z Radą Naukową Związku

Sybiraków, inicjując różne przedsięwzięcia edytorskie dotyczące pol-

skich spraw na Syberii, udziela również konsultacji osobom przygoto-

wującym rozprawy doktorskie i habilitacyjne.

Współpraca z Archiwum PAN realizuje się w różnych formach.

Ostatnio profesor Zbigniew Wójcik, przewodniczący Komisji Syberyjskiej,

stał się głównym konsultantem i recenzentem wystawy Polscy badacze

Syberii. To dzięki Jego radom i pomocy wystawa uzyskała kształt prezen-

towany potem w Moskwie, Irkucku i innych miastach syberyjskich, wresz-

cie w Warszawie.

Działalność Komisji Syberyjskiej ma wszelkie szanse dalszego roz-

woju — wszak potrzeba wymiany myśli i pasje badawcze uczonych są

nieograniczone. Należy również dodać, iż każdy badacz, który przyjeż-

dża z Rosji, a szczególnie z Syberii, jest u nas mile widzianym gościem

i zawsze może liczyć na nasze pełne wsparcie merytoryczne i naukowe.

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

Joanna Arvaniti

Dorota Pietrzkiewicz

Warszawa

SYBERIA — LEGENDA I RZECZYWISTOŚĆ

NA WYSTAWIE POLSCY BADACZE SYBERII

„Syberia jest nie tylko krainą naszej pokuty i przebytego męczeń-

stwa, ale bardziej jeszcze symbolem cnoty i siły duchowej narodu pol-

skiego”

Syberia… „Ileż to na tych przestrzeniach ludów i kultur zostało po-

grzebanych, o których dowiadujemy się bardzo pobieżnie ze źródeł chiń-

skich, gdzie nazwy i daty są nieraz bardzo przeplątane. Badania doko-

nane na tych obszarach stanowią zaledwie drobne punkciki niknące na

mapie”

. W naniesieniu na mapy i karty historii tych symbolicznych

„drobnych punkcików” ogromne,

nieocenione

zasługi położyli właśnie

Polacy, których na Syberię zaprowadziły w różnych okresach i różnych

okolicznościach rozmaite koleje losu. „Syberia — z rosyjska i pospo-

licie Sybir — z nazwiska znana od dzieciństwa każdemu Polakowi, na

sam swój dźwięk nasuwa przed oczy [...] obraz jakiegoś beznadziejnego

piekła ziemskiego w pustynnej krainie wieczystego mrozu, lodu i śnie-

gu. Sprawiła to legenda, osnuwana przez długie lata dokoła opowiadań

o męczeństwie Polaków na Syberii, zamieniona w trwały nabytek trady-

cji narodowej. Rzeczywistość, jak zwyczajnie, znacznie odbiega od le-

gendy”

Niektórzy dziejopisarze nazywają tę krainę, na zawsze już wpisa-

ną w losy Polaków, ich przybraną ojczyzną, o której z różnych przy-

czyn nigdy nie mogli (lub może nie chcieli) zapomnieć. Konarszczyk

Rufin Piotrowski (1806–1872), na skutek denuncjacji zaaresztowany za

prowadzenie agitacji patriotycznej w Kamieńcu Podolskim i zesłany na

Sybir, skąd udało mu się po trzech latach uciec, powiedział: „Syberio,

Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928, s. 451.

Talko-Hryncewicz J., Zarysy paleontologii Syberii, po 1924, BNPAU i PAN, 4605,

t. II, k. 88.

Janik M., Dzieje Polaków..., s. 1.

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

kraino wichrów i lodów, płaczu

i narzekań, dlaczego tak często

myślę i śnię o tobie”

. Profesor

Zbigniew Wójcik, od lat zajmu-

jący się problematyką syberyj-

ską, m.in. ogromnym wkładem

Polaków w zbadanie i opisanie

Syberii, zanotował: „W odniesie-

niu do [...] badaczy Rosji [...] mo-

żemy przecież stwierdzić, iż wła-

śnie w warunkach wygnania zdo-

łali oni wydać najważniejsze owo-

ce swej pracy. To właśnie tam wy-

kazali się ogromną siłą woli, dzię-

ki której — niemal jako samoucy

— w ciężkich warunkach mate-

rialnych doszli do nienotowanych

w skali światowej osiągnięć ba-

dawczych. Czym byliby, gdyby

pozostali w kraju? Zan może pi-

sałby mierne wiersze, Czerski był-

by dobrym gospodarzem, jakich wielu, a Czekanowski co najwyżej wy-

kładowcą w jakimś podrzędnym uniwersytecie lub nauczycielem w szko-

le średniej. Syberia była dla nich — i w ogóle dla zdolniejszych przyrod-

ników — nie tylko miejscem katorgi i zesłania, ale także terenem o fa-

scynującej przyrodzie. Dzięki hartowi i ogromnemu zaangażowaniu się

w pracy dla nieznanego regionu mogli w sposób maksymalny i w stosun-

kowo krótkim czasie dokonać odkryć na nienotowaną dotąd skalę. Czy

można się dziwić, że po zwolnieniu z zesłania wracali (lub chcieli wra-

cać) właśnie tam, by kontynuować rozpoczęte badania”

Syberia zazwyczaj kojarzy się Polakom z prześladowaniami i cier-

pieniami rodaków, którzy jako jeńcy wojenni lub przestępcy polityczni

skazani za wykroczenia wobec władzy rosyjskiej — poczynając od koń-

ca XVI wieku na okresie po 2. wojnie światowej kończąc — byli zsyła-

Rufina Piotrowskiego ucieczka z Syberii przez niego samego opowiedziana, opraco-

wanie J. Czubka, Kraków 1902, [w:] Kuczyński A., Syberia. 400 lat polskiej diaspory,

Wrocław 2007, s. 179.

Wójcik Z., Aleksander Piotr Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na

Syberii, Lublin 1982, s. 13.

Roman Szwoynicki przy pracy, przed 1867,

APAN

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

ni do tego mroźnego, odle-

głego o tysiące kilometrów

kraju, z którego ucieczka

rzadko kończyła się powo-

dzeniem. Zesłańcy, znacz-

nie bardziej ucywilizowa-

ni niż rdzenni mieszkańcy

Syberii, wnosili do życia

tubylców zadatki kultury,

moralności, prawa i oświa-

ty. „Właśnie Polacy, bardzo

sprawni wszędzie poza swo-

im krajem, jeżeli przymuso-

wo czy dobrowolnie znaleźli się w Rosji, działali tam jako cywilizatorzy

[...]”

. Słowo Polak, jak twierdzi profesor Antoni Kuczyński, zajmujący

się tematem miejsca Syberii w historii i kulturze narodu polskiego, było

tam synonimem szlachetności, umiejętności i honoru. Polacy od początku

cieszyli się szacunkiem i zaufaniem zarówno mieszkańców Syberii, jak

i władz. Wacław Sieroszewski, wybitny badacz kultury Jakutów, wspo-

mina: „Nie darmo nad brzegami Oceanu Lodowatego […] w głuchej wio-

sce jukagirskiej, gdy mieszkańcy dowiedzieli się, że jestem Polakiem,

zaczęli zwracać się do mnie ze wszystkimi swoimi biedami: przynosili

do naprawy zepsutą broń, pytali o radę co do wędzenia i solenia ryb, żą-

dali, bym uzdrawiał ich ślepców, leczył ich chore kobiety i nie wierzy-

li, że wszystkiego tego czynić nie mogę. «Wszakżeś ty Polak (bielak)?!»

— mówili Jukagirzy i Jakuci, zdziwieni i dotknięci moją odmową. Polak,

według ich mniemania, był to człowiek ze «złotymi palcami», który

wszystko wiedział i wszystko umiał”

. Również rosyjskie władze darzyły

Polaków zaufaniem i powierzały im odpowiedzialne funkcje. Tak np. je-

niec wojenny Adam Dłużyk Kamieński był w Jakucku przez 4 lata dozor-

cą więzienia, a od stycznia 1666 roku jego naczelnikiem. Skazany w pro-

cesie wileńskich filaretów Jan Czeczot w 1833 roku został sekretarzem

Zarządu Kanału Berezyńskiego, Józefa Dulskiego natomiast w paździer-

niku 1899 roku mianowano sędzią śledczym w Chabarowsku, zaś w 1901

roku — sędzią pokoju XI Rewiru Władywostockiego Sądu Okręgowego

w Nikołajewsku. Prawnik w jednym z listów do siostry Heleny cieszył

się z awansu, gdyż „sędzia śledczy na Syberii prowadził sprawy większej

Miłosz Cz., Rodzinna Europa, Warszawa 1998, s. 164.

Kuczyński A., Syberia…, s. 485.

Wacław Sieroszewski, Warszawa, b.d., NAC

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

wagi, z mocy polecenia proku-

ratury [...]”

Wypada wspomnieć, że

niektórzy nasi rodacy byli na

Syberii albo siłą włączani do

kozackiego wojska, albo wta-

piali się w otoczenie, żeniąc

się z miejscowymi kobietami,

przyjmując służbę w różnych

instytucjach ówczesnej Rosji,

czasem przechodząc na wia-

rę prawosławną. Warto jed-

nak pamiętać o tym, że zda-

rzały się i takie przypadki, że

po odbyciu kary niektórzy ze-

słańcy dobrowolnie zostawa-

li w przybranej ojczyźnie lub,

często już jako bardziej za-

możni obywatele, wracali do

Polski i — gnani jakąś nie-

zrozumiałą siłą — ponownie wyjeżdżali do krainy wiecznych śniegów,

by kontynuować podjęte wcześniej badania naukowe, prace miernicze

i konstruktorskie, poszukiwania cennych kruszców czy tropienie niezna-

nych gatunków roślin i zwierząt. Lekarz Benedykt Dybowski, zasłużony

badacz przybranej ojczyzny, który po otrzymaniu zezwolenia na powrót

do kraju rozstawał się z Syberią w głębokim smutku, przyjechał tu zno-

wu i w latach 1879–1883 dobrowolnie przebywał na Kamczatce, gdzie

prowadził dalsze wielostronne badania i pracował m.in. jako lekarz cho-

rych na trąd i syfilis, czym zyskał ogromny szacunek i życzliwość swo-

ich pacjentów i otoczenia. „Nie miał poważniejszych skrupułów w przy-

padku opuszczenia ziemi ojczystej, gdyż, jak oświadczył: «Według mego

widzenia rzeczy ten, co kocha szczerze kraj swój, potrafi sercem być

w nim zawsze, chociażby był od niego oddalony o tysiące kilometrów,

kto tej miłości nie posiada, będzie mu kraj własny obcym, chociażby

w nim przebywał stale»”

. Syberia stawała się dla niektórych naszych ro-

daków drugą ojczyzną, często okrutną i wymagającą, ale bliską ich sercu

i piękną.

Glacjolog Leon Barszczewski powiedział kiedyś w czasie wy-

Leon Barszczewski z dziećmi, Samarkanda,

1893, KIS

Lech Z., Syberia Polską pachnąca, Warszawa 2002, s. 188.

Brzęk G., Benedykt Dybowski. Życie i dzieło, Warszawa 1994, s. 31–32.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

prawy do Francji i Szwajcarii, gdzie zetknął się z alpejskimi lodowcami:

„Chodząc po taflach lodowca, myślą uciekam do moich kochanych lo-

dowców azjatyckich. Piękniejszych nie ma nigdzie. Marzę o odwiedze-

niu raz jeszcze tych wspaniałych olbrzymów”

. A biograf Benedykta

Dybowskiego, nestor polskiej zoologii profesor Gabriel Brzęk, wie-

dząc o niezwykłej sympatii genialnego badacza do Bajkału, napisał: „Na

ostatnim postoju nasłuchał się Dybowski wiele od Buriatów o majesta-

cie Bajkału i Angary, o miłości, jaką prymitywne wówczas nadbajkal-

skie ludy darzyły te dwa cuda natury. Ich majestat oraz związane z ni-

mi legendy buriackie tak bardzo rozpaliły wyobraźnię polskiego zesłań-

ca, że zapomniał o zmęczeniu, zapomniał o tym, że przybył do tego kra-

ju w charakterze pozbawionego wolności człowieka, i postanowił podjąć

badania naukowe w celu poznania biologicznych tajemnic Angary oraz

«świętego morza» Buriatów

— Bajkału [...]. Po latach wspominał, że

jakieś niewypowiedziane uczucie głębokiego interesu powziął do tej rze-

ki, a szczególnie do jeziora, a jego morska świętość pobudzała wyobraź-

nię do marzeń w kierunku zbadania jego tajemniczości”

. Innym razem

Dybowski napisał o Bajkale: „Uznałem go godnym nie tylko podziwu,

lecz i zachwytu; uwielbiałem dzikość majestatyczną otoczenia górskiego,

krystaliczną przezroczystość i czystość jego wód wraz z olbrzymią ich

Strojecki I., Leon Barszczewski (1849–1910), [w:] XIX-wieczna Azja Środkowa

w obiektywie Leona Barszczewskiego. Katalog wystawy ze zbiorów Igora Strojeckiego,

Warszawa 2004, s. 2.

Igor Strojecki, wnuk Anny, najmłodszej córki genialnego fotografa Azji, jest organi-

zatorem interesujących wystaw, a także autorem publikacji oraz uczestnikiem konfe-

rencji i audycji radiowych poświęconych sławnemu pradziadkowi i innym słynnym

członkom rodziny Barszczewskich.

„Nadbrzeżni Buriaci i Tunguzi, antropomorfizując często twory przyrody, nadawa-

li «świętemu morzu» charakter żyjącego, raz życzliwego, to znów kapryśnego jeste-

stwa. Byli mu wdzięczni za nieprzebrane źródło pokarmu (ryby) i pięknych wrażeń,

ale przed ogromem jego wód, przed potęgą burz, fal i wichrów, przed objawami jego

«gniewu» (podwodne detonacje) wykazywali zabobonny lęk. Z tych oto pobudek je-

zioru temu oddawali cześć religijną, traktując je jako siedlisko groźnych bóstw. Z racji

tej czci i bojaźni ze zgrozą reagowali na to, gdy ktoś z przybyszów nazywał Bajkał

«jeziorem», a nie «morzem». Nazywano je też «królem syberyjskich jezior», «perłą

Północnej Azji», mówiono też o nim, że «kto nie widział Bajkału, nie widział Syberii».

Niezliczone wypadki zatonięć wśród rozhukanych fal lub wskutek załamania się lodu

stały się w umysłach dobrodusznych, lecz naiwnych Buriatów źródłem wielu legend.

Częste zrywanie się gwałtownych burz na Bajkale, pochodzących od wiejących z roz-

padlin górskich wiatrów, przypisywali oni wulkanicznym przyczynom, dowodząc, że

Bajkał dna nie posiada”. Zob.: Brzęk G., Benedykt Dybowski..., s. 115.

Brzęk G., Benedykt Dybowski..., s. 76. Zob.: Dybowski B., Pamiętnik dra Benedykta

Dybowskiego od roku 1862 zacząwszy do roku 1878, Lwów 1930, s. 56.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

głębią; a następnie, gdym pozna-

wał coraz bliżej nieskończoną

obfitość fauny dennej i jej róż-

norodność, a latem gdym zwie-

dzał doliny górskie z ich roślin-

nością bujną i piękną, a zara-

zem gdy znalazłem ich faunę

ptasią nadspodziewanie uroz-

maiconą, z gatunkami o świet-

nych barwach, właściwych stre-

fom południowym — uwielbie-

nie moje wzmagało się stopnio-

wo. Tu sama przyroda układała

się w najbardziej estetyczne kra-

jobrazy”

. Bajkał urzekł też le-

karza ubogich na Syberii Juliana

Talkę-Hryncewicza, który napi-

sał w swoich wspomnieniach:

„Większą cześć roku Bajkał

pokryty lodem bardzo grubym,

po którym zimą, od grudnia do

maja, jeżdżą saniami. [...] Pogoda piękna i cisza. Zachwyca nas wyjątko-

wo czysty, jasny błękit nieba, może nie tak ciemny jak na południu i za-

chodzie Europy, bez chmurek, odbijający się w niezmierzonych głębiach

Bajkału. [...] Miejscowi ludzie powiadają, że cisza na lądzie nie zawsze

odpowiada ciszy na Bajkale. [...] Bajkał leży w ośrodku trzęsienia ziemi

i niektórzy łączą z tym jego powstanie. W latach 70. zeszłego stulecia,

podczas jednego z takich trzęsień, zdarzyła się klęska — parę wsi nad

brzegiem Bajkału usunęło się z całym zabudowaniem i dobytkiem w je-

go nurty”

. Julian Talko-Hryncewicz zresztą pięknie i z dużą dozą uczu-

cia zawsze pisał o urokliwych syberyjskich krajobrazach i zagubionych

wśród nich miasteczkach. Oddajmy mu głos: „W chłodny wieczór czerw-

cowy z daleka ujrzeliśmy w promieniach zachodzącego słońca góry czer-

wone, mieniące się różnymi odcieniami, od których Krasnojarsk otrzy-

mał swe miano. W połowie XVII wieku była tu mała warownia, założo-

na przez zdobywców Kozaków, a w końcu XVIII wieku ludność zaled-

wie dosięgała paru tysięcy. Dopiero jako główne miasto guberni i ośrodek

Brzęk G., Benedykt Dybowski…, s. 115.

Talko-Hryncewicz J., Z przeżytych dni (1850–1908), Warszawa 1930, s. 237–238.

Kowalewski J.Sz., Etnografia Mongolii (język

mongolski), XIX w., BUW

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

przemysłu złota Krasnojarsk zaczął się rozwijać, pomimo dość surowego

klimatu. Posiadał jednak piękne malownicze położenie i lepsze warunki

higieniczne niż Tomsk. Tu się zebrało kółko wykształceńszych syberyj-

czyków, którzy założyli kilka kulturalnych instytucji, bibliotekę, czytel-

nię, muzeum lokalne, a pomiędzy innymi Towarzystwo Lekarskie, które,

oprócz urządzania posiedzeń naukowych i odczytów z zakresu medycy-

ny społecznej, wybudowało gmach własny z salą dla odczytów, urządzi-

ło ambulatorium dla przyjmowania chorych, lecznicę z salą operacyjną,

własną aptekę, laboratorium dla badań drobnowidzowych wydzielin i pro-

duktów spożywczych, wreszcie bezpłatne szczepienie ospy”

. W innym

miejscu swoich wspomnień Talko-Hryncewicz pisze: „Na nizinie, pomię-

dzy wijącymi się błękitnymi wstęgami Irkutu i Angary, widać z daleka

pozłacane krzyże i zielone kopuły cerkwi, a dalej domy otoczone roślin-

nością. Jesteśmy wreszcie w stolicy wschodniej Syberii. Irkuck leży na

płaskiej równinie i nie posiada malowniczego położenia, jednak szerokie,

spławne omywające go rzeki, równe ulice, grunt twardy i zamożność czy-

niły go jednym z piękniejszych i bogatszych miast Syberii”

Jak wspomina badacz nowej ojczyzny Polaków dr Jan Trynkowski,

powroty naszych rodaków na Syberię nie zawsze wynikały z sentymen-

tu i zachwytu jej pięknem czy przemożnej chęci zgłębiania jej tajemnic,

ponieważ „bywały sytuacje [...] tragiczne, gdy zawiedzeni w swych na-

dziejach, załamani tym, co spotkało ich po powrocie, pisali niektórzy pe-

tycje do cara, by «najmiłościwiej» zezwolił im wrócić na Syberię. Takich

przypadków można przytoczyć kilka. Zaliwszczyk Eustachy Raczyński

po powrocie do Kamieńca Podolskiego jesienią 1857 roku złożył poda-

nie o zezwolenie na powrót do Irkucka — zgodę otrzymał, lecz z niej nie

skorzystał. Natomiast konarszczyk Władysław Rabcewicz, po uzyskaniu

zgody, o którą prosił, powrócił na Syberię”

. Wojciech Umiński, wygna-

niec polistopadowy, który po dziewiętnastu latach wrócił wraz z towarzy-

szącą mu na zesłaniu żoną do Żytomierza, obco i nieswojo czuł się w kra-

ju rodzinnym, w którym wszystko — ludzie, klimat i przyroda — zmie-

niło się przez tyle lat i w którym — jak skarży się w liście do Józefa

Ignacego Kraszewskiego — trafili „na nierównie gorsze tułactwo, niżeli

w obcym kraju, gdzie mieliśmy więcej zapewnioną przyszłość”

Tamże, s. 229–230.

Tamże, s. 231.

Trynkowski J., Polskie krajobrazy Syberii, „Przegląd Wschodni”, 1991, t. I, z. 2,

s. 373.

Tamże, s. 372–373.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

Harda Syberia, gdzie

wszystko było inne, mniejsze

lub większe niż w pozosta-

wionej ojczyźnie, gdzie „rze-

ki bardzo wielkie i straszne,

jakich u nas w Polsce nie

masz”

, gdzie „w ogólno-

ści błękit nieba [...] bledszy

niż u nas i gwiazdy tu mniej

jasno świecić się zdają”

stwarzała jednak polskim ba-

daczom szersze możliwości

samorealizacji niż podzielona

między mocarstwa i zniewo-

lona ojczyzna. Dla swojej działalności uzyskiwali oni nawet formalne po-

parcie Cesarskiej Akademii Nauk czy rosyjskich towarzystw naukowych

oraz zrozumienie i szacunek obywateli imperium. Nadmieńmy, że stu-

dia przyrodnicze Bajkału, Daurii czy Dalekiego Wschodu, prowadzone

przez zesłańców postyczniowych, m.in. przez zoologa, lekarza, propaga-

tora teorii ewolucji Darwina i języka esperanto Benedykta Dybowskiego,

przyrodnika, ornitologa, a z zamiłowania rolnika Wiktora Godlewskiego,

geologa, paleontologa, geografa i kartografa, autora pierwszych geolo-

gicznych planów guberni irkuckiej Aleksandra Czekanowskiego czy geo-

loga, paleontologa, geografa i zoologa, autora pierwszej geognostycz-

nej mapy Bajkału Jana Czerskiego

, wspierało Cesarskie Rosyjskie

Towarzystwo Geograficzne i jego oddział irkucki. Prace geologiczne tego

ostatniego naukowca, a także geologa i badacza Arktyki barona Edwarda

von Tolla, zaginionego w 1902 roku w czasie kolejnej ekspedycji w po-

szukiwaniu tajemniczej Ziemi Sannikowa, w 1908 roku kontynuował na

północy Jakucji i na sąsiednich wyspach, zresztą na zlecenie Cesarskiej

Akademii Nauk, paleontolog Konstanty Wołłosowicz. Odkrył on kilka

lodowców, odnalazł szczątki mamuta i wyjaśnił przyczyny jego niespo-

dziewanej śmierci; zgłębiał też możliwości żeglugi wzdłuż północnych

Turkowski T., Dłużyk Kamieński Adam, [w:] Polski słownik biograficzny, Kraków

1939–1946, t. V, s. 200.

Trynkowski J., Polskie krajobrazy..., s. 369.

Mapę tę z niekłamanym zachwytem, wzruszeniem i ogromną radością współautor-

ka referatu miała okazję zobaczyć w Bibliotece Naukowej Irkuckiego Uniwersytetu

Państwowego w listopadzie 2008 roku [przyp. J. Arvaniti].

List państwa Talków-Hryncewiczów do wdowy po

Benedykcie Dybowskim, 1930, APAN

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

wybrzeży Syberii oraz prowadził obserwacje meteorologiczne na bada-

nych terenach.

Nadto niektórzy wymienieni powyżej badacze otrzymywali meda-

le sygnowane przez Cesarskie Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne,

a Wiktora Godlewskiego i Benedykta Dybowskiego w 1877 roku uła-

skawiono, jak również przywrócono im stopnie naukowe. Ten ostatni

zresztą w 1928 roku, kiedy był już dziewięćdziesięciopięcioletnim sę-

dziwym starcem, uhonorowany został członkostwem Akademii Nauk

Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich

. Laureatami meda-

li CRTG byli również: etnograf, geograf i literat Wacław Sieroszewski,

językoznawca, leksykograf i etnograf Edward Piekarski, geolog, geo-

graf i inżynier górnik Leonard Jaczewski, przyrodnik, podróżnik i ba-

dacz emiratu bucharskiego oraz wielu białych plam na mapach Azji

Środkowej, odkrywca starożytnej Samarkandy, dokumentalista i fotograf

Leon Barszczewski czy językoznawca, socjolog i podróżnik Bronisław

Piłsudski. W rekomendacji do nagrody tego ostatniego w 1903 roku

profesor Wasilij Bartold, członek Cesarskiej Akademii Nauk, napisał:

„W osobie B.O. Piłsudskiego, mieszkającego obecnie na Sachalinie,

nauka rosyjska posiada wytrawnego i pełnego samozaparcia zbieracza

materiału etnograficznego. Zbiory etnograficzne sachalińskich Ajnów,

znajdujące się w Muzeum Etnograficznym Imperatorskiej Akademii

Nauk, zostały zgromadzone wyłącznie dzięki pracy Bronisława

Dyplom z 1928 roku, poświadczający przyjęcie Benedykta Dybowskiego w poczet

członków korespondentów Akademii Nauk Związku Socjalistycznych Republik

Radzieckich, znajduje się w zbiorach Archiwum Polskiej Akademii Nauk, Materiały

Benedykta Dybowskiego, APAN, III–327, j. 2.

Podziękowanie za udział w uroczystościach pogrzebowych, 1926, APAN

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

Osipowicza”

. Także Rosyjskie Muzeum im. Imperatora Aleksandra III

okazało swą przychylność polskiemu badaczowi, który po powrocie do

Europy, ze względu na bardzo ciężką sytuację materialną, wielokrotnie

proponował różnym muzeom zakup zgromadzonych przez siebie ekspo-

natów. Na ten apel odpowiedział Dymitr Aleksandrowicz Klemenc, ku-

stosz w Muzeum Antropologii i Etnografii Cesarskiej Akademii Nauk

zarządzający w latach 1902–1910 Oddziałem Etnograficznym Muzeum

Rosyjskiego. Treść przejmującego listu Piłsudskiego z maja 1908 roku

jest następująca: „Wielce Szanowny Dymitrze Aleksandrowiczu, w tych

dniach pisał do mnie L.J. Szternberg, że Pan wystarał mi się o delegację.

Jestem Wam bardzo wdzięczny za wasze starania i czekam na zawiado-

mienie, jaki charakter będzie miała moja praca. Zna Pan doskonale moje

położenie. Zmuszony jestem pozostać aż do lepszych dni za granicą i rzu-

cam się na wszystkie strony, żeby mieć możliwość zajęcia się opraco-

waniem swoich materiałów, zebranych wśród Gilaków, Oroków i przede

wszystkim Ajnów wyspy Sachalin. Tutaj w Polsce nie ma ani środków,

ani zainteresowania dla tej właśnie dziedziny nauki i dużo większe po-

parcie uzyskałbym w Rosji. Niewielka suma przyznana mi, jako subsy-

dium, przez Rosyjski Komitet do Badań Średniej i Wschodniej Azji po-

Łatyszew W.M., Naukowy spadek Bronisława Piłsudskiego w muzeach i archiwach

Rosji, [w:] Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, red. A. Kuczyński, Wrocław

1998, s. 170.

List Ferdynanda Karo z Irkucka do córki Zofii, 1902, APAN

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

zwoliła mi trochę usystematyzować notatki z podróży i opracować kilka

artykułów. Ale w tej chwili ponownie nie mam środków i pozostaję w po-

łożeniu, kiedy zmuszony jestem poszukać jakiegokolwiek zajęcia, żeby

nie przymierać głodem. Mam w swoim posiadaniu, jestem o tym przeko-

nany, takie materiały, które są niewątpliwie niezwykle cenne dla nauki.

Smuci mnie, że zmuszony będę oderwać się od pracy, która szczegól-

nie teraz, dopóki nie zatarły się bezpośrednie wrażenia, jest najbardziej

owocna. Bardzo liczyłem na sprzedaż wałków do fonografu z zapisanymi

na nich różnymi pieśniami, podaniami, bajkami, okrzykami tanecznymi,

szamańskimi itp., pochodzącymi od Ajnów z Sachalinu. Chciała je ode

mnie kupić Wiedeńska Akademia Nauk, ale, poznawszy ich wartość, od-

powiedziała, że nie posiada do swojej dyspozycji odpowiednich środków:

prosiłem o 1500 rubli i za 120 wałków, i za dostarczenie wymaganych

tekstów i tłumaczeń. W tych dniach otrzymałem odmowną odpowiedź od

Muzeum Amerykańskiego (Museum of Natural History). Może Pan znaj-

dzie możliwość zakupienia tych wałków dla muzeum, którym kieruje.

Oprócz znaczenia dla filologów nagrane przeze mnie motywy mogą być

interesujące także dla muzyków. Żal mi, że wałki poniewierają się i mogą

jakimś sposobem zaginąć, nie przynosząc żadnego pożytku, a ja poniósł-

bym ogromną stratę. Zgodziłbym się na rozłożenie na raty i mniej korzyst-

ne dla mnie warunki, byle tylko wróciły mi się poniesione koszty i byle-

bym nie widział niszczenia efektów swojej pracy. Posiadam także boga-

tą kolekcję negatywów z typami Ajnów i scenami z ich życia oraz innych

rdzennych mieszkańców Sachalinu i dorzecza Amuru. Ale negatywy też

ulegają zniszczeniu, łamią się przy przeprowadzkach, a ja nie mogę na-

wet sporządzić z nich dla siebie przyzwoitego albumu, ponieważ nie

mam wystarczających środków. Może wasze muzeum zakupiłoby zdjęcia

i przysłałbym je z objaśnieniami”

. Broniś Piłsudski (tak właśnie pod-

pisywał swoje listy do ukochanej z lat młodości Maryni z Baniewiczów

Żarnowskiej), starszy o rok brat Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego,

to wybitny uczony o szczególnych zasługach dla Syberii i nauki w ogó-

le. Zbadał on bowiem, opisał i zachował na wałkach fonograficznych dla

przyszłych pokoleń język Ajnów (Ajn w ich języku znaczy człowiek), ta-

jemniczego ludu niewiadomego pochodzenia, zamieszkującego wówczas

południowy Sachalin i japońską wyspę Hokkaido. Jednak życie tego wy-

bitnego etnografa i muzeologa, zarówno osobiste, jak i zawodowe, nie-

stety nie ułożyło się szczęśliwie i zakończyło samobójstwem w Paryżu

Tamże, s. 172.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

w 1918 roku. Mogiła Bronisława

Piłsudskiego, z błędnie zapisanym

nazwiskiem, niepoprawionym przez

rodzinę, nieco zawstydzoną faktem

samobójczej śmierci członka tak zna-

mienitej familii, znajduje się na pol-

skim cmentarzu w Montmorency pod

Paryżem, niedaleko grobów Juliana

Ursyn Niemcewicza, Karola Kniazie-

wicza i Cypriana Kamila Norwida.

Warto zauważyć, że byli i tacy

polscy uczeni, którzy z różnych przy-

czyn nie mogli osobiście uczestni-

czyć w badaniach na Syberii, pro-

wadzili więc działalność nauko-

wą w kraju. Tak np. pracował brat

Benedykta Dybowskiego Władysław,

zoolog, paleozoolog i florysta, ob-

darzony niezwykłymi zdolnościami do nauki języków obcych (znał

świetnie angielski, białoruski, esperanto, francuski, niemiecki, jidysz),

który już od 1878 roku z powodu ciężkiej choroby serca i nabytego jesz-

Legitymacja pracownicza Karola Bohdanowicza, dyrektora

Państwowego Instytutu Geologicznego, 1947, APAN

Grób Bronisława Piłsudskiego

w Montmorency, 2006, fot. J. Arvaniti

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

cze w dzieciństwie kalectwa, spowodowanego niewyleczonym zwich-

nięciem stawu biodrowego, musiał — przykuty do fotela — pozostawać

w zaciszu domowym majątków Niańków i Wojnów pod opieką siostry

Malwiny Nargielewiczowej, ale któremu brat zesłaniec przysyłał z Sy-

berii przebogate materiały, głównie dotyczące bezkręgowców wodnych.

Władysław zaś opracowywał je z niesłychaną wprost starannością i pu-

blikował na ich podstawie szereg rozpraw i monografii. Przypomnijmy,

że młodszy brat słynnego zoologa w 1878 roku złożył egzamin doktorski

na Uniwersytecie w Dorpacie, gdzie już od roku 1876 wykładał jako do-

cent. Benedykt pisał o nim: „W czasie swego pobytu w Dorpacie ogłosił

dwadzieścia kilka prac naukowych, które zjednały mu rozgłos w świecie

uczonym. [...] praca jego o mięczakach bajkalskich ocenioną została jako

dzieło klasyczne pod względem badań anatomicznych. Bawiąc w Dorpa-

cie po powrocie z Syberii, podziwiałem jego pracowitość i poświęcenie

w wykładach i nauczaniu młodzieży. Jakkolwiek władze uniwersyteckie

oświadczyły otwarcie, że żadnego Polaka nie mogą mianować na urzędo-

we stanowisko przy uniwersytecie, lecz pomimo to Władysław pragnął

pozostać nadal w Dorpacie jako docent prawny, ażeby tylko mieć moż-

ność do prac naukowych”

Inny badacz Syberii na odległość, przyrodnik ornitolog Władysław

Taczanowski, z którego inicjatywy i przy którego finansowej pomocy od-

bywały się wyprawy polskich naukowców, a Gabinet Zoologiczny, któ-

rym kierował i który — jak twierdził Dybowski — „miał dziwny urok

i tchnął atmosferą żarliwej miłości i kultu dla nauki”

, otaczał opieką

polskich uczonych w dalekiej Azji. Taczanowski opracował większość

kolekcji zwierząt, które przysłał mu z Syberii Benedykt Dybowski i in-

ni uczeni, a uwieńczeniem jego studiów była monografia całokształtu or-

nitofauny Syberii Wschodniej. Benedykt Dybowski powiedział o Tacza-

nowskim, swoim serdecznym przyjacielu, że był to „jeden z najznako-

mitszych ornitologów europejskich i jeden z najpracowitszych kustoszów

gabinetów zoologicznych na świecie, a obok tego gorący patriota i naj-

uczciwszy człowiek, pełen oryginalności nieporównanej. Kolega szcze-

ry, przyjacielski, serdeczny, opowiadacz i opisywacz scen z życia i histo-

rii świetny [...], uczucia niezwykłego altruizmu i antropofilizmu przewa-

żały w nim nad wszystko inne [...]; gołębiego serca, niezwykłych, prawie

Dybowski B., O Syberii i Kamczatce, cz. 1, Podróż z Warszawy na Kamczatkę,

Warszawa [1912], s. 17.

Brzęk G., Benedykt Dybowski..., s. 40.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

fenomenalnych zdolności, samouk na każdym polu nauk przyrodniczych,

celował w każdej gałęzi, którą uprawiał”

Wśród ochotników, którzy z własnej woli i chęci wyruszali na Syberię

w nadziei na realizację swoich pragnień i marzeń naukowych, w poszu-

kiwaniu przygody, skuszeni perspektywą otrzymania ziemi lub łatwego

zdobycia majątku, był m.in. Ferdynand Karo

, florysta i farmaceuta, któ-

ry czterokrotnie przemierzał syberyjskie bezkresy, tropiąc nowe, niezna-

ne gatunki roślin. Był on przyrodnikiem z powołania. Jego pierwszy kon-

takt z Syberią miał miejsce wiosną 1887 roku, kiedy to został przenie-

siony, jako aptekarz wojskowy, do Irkucka, aby poprowadzić dużą, za-

trudniającą kilkunastu farmaceutów aptekę zorganizowaną na potrzeby

armii. Tamtejsza przyroda tak go zauroczyła, że na Dalekim Wschodzie

spędził bez mała dwadzieścia lat swojego życia, pozostawiwszy w kraju

żonę i dzieci; bez wahania twierdził, że „Syberia przedstawia dla badacza

przyrody istną kopalnię złota”

. Bogatą i interesującą florę Irkucka oraz

piękne modrzewiowe lasy wokół miasta wspominał Karo w swoich notat-

kach: „Prócz roślin właściwych tylko Syberii spotkałem tu dość znanych

mi z kraju gatunków [...] i około dwudziestu jeszcze innych, które w ce-

chach botanicznych w niczym się nie różniły od u nas rosnących. Jedynie

Pulsatilla patens Mill., sasanka, kwitnąca u nas tylko

fioletowoniebiesko,

tam obficie bardzo natrafiana, ale z kwiatem cytrynowożółtym. Pomimo

że roślina ta koło Nerczyńska, Błagowieszczeńska, Zejskiej Przystani ro-

śnie, tej odmiany nigdzie już nie spotkałem. Jest ona dla Irkucka charak-

terystyczna”

. Po dwumiesięcznym pobycie w Irkucku Karo przeniósł

się dalej na wschód, do Nerczyńska nad rzekę Szyłkę, gdzie przebywał

do jesieni 1893 roku. Tutejsza górzysta okolica, obfitująca w skały, ba-

gna, stepy, była bardzo bogata w różne gatunki roślin. Karo wykorzystał

spędzony tam czas w znakomity sposób — zebrał bowiem 550 gatun-

ków w 30 tysiącach okazów. Efekt swojej pracy — trzy olbrzymie paki

— przesłał do Pragi, do czeskiego botanika Josepha Franza Freyna, któ-

remu powierzył także swoje sekrety: „Codziennie o godzinie 3 rano pod-

czas mgły i rosy wychodzę na wyprawę botaniczną w okolice, gdyż mogę

Tamże, s. 39.

Przepięknym oryginalnym zielnikiem Ferdynanda Karo, przechowywanym w histo-

rycznym gmachu Obwodowego Muzeum Krajoznawczego w Irkucku, miała zaszczyt

i przyjemność zachwycić się w listopadzie 2008 roku współautorka referatu [przyp.

J. Arvaniti].

Karo F., Z notatek botanika, „Wiadomości Farmaceutyczne”, 1902, nr 11, s. 267.

Tamże, s. 264.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

zbierać rośliny tylko do godziny 8 rano, gdyż o tej porze muszę być już

przy pracy zawodowej. Muszę po prostu kraść czas, żeby zdążyć w cią-

gu dnia przełożyć rośliny i wysuszyć papier. Praca trwa dzień w dzień

przez całe lato do września; dopiero gdy przyjdą pierwsze mrozy, czu-

ję zadowolenie, że mogę nareszcie odpocząć. Komary i moskity mogą tu

każdego zbieracza doprowadzić do rozpaczy; jest to w dosłownym zna-

czeniu krwawa praca”

. O wyróżniającej wartości jego zielników mogą

świadczą nagrody — srebrne medale zdobyte na wystawach w Moskwie

(1892) i w Chabarowsku (1899). Wart jest tu podkreślenia fakt, iż pra-

cując na Syberii jako aptekarz wojskowy, z dala od ośrodków nauko-

wych, Ferdynand Karo miał bardzo ograniczony dostęp do specjalistycz-

nej literatury oraz tak niezbędnego przy kolekcjonowaniu roślin zaplecza

warsztatowego. Dlatego też jego kolekcje roślin tym bardziej zasługują

na uznanie. Swoje zbiory w postaci gotowych spreparowanych okazów

zielnikowych rozsyłał do znajomych botaników pracujących w różnych

ośrodkach, nie tylko europejskich, dzięki czemu ugruntował sobie nie-

kwestionowaną pozycję „łowcy roślin”.

Warto nadmienić, iż wcześniej niż Karo zafascynowany syberyjską

roślinnością był m.in. Tomasz Augustynowicz — absolwent Wydziału

Lekarskiego Uniwersytetu Wileńskiego, przekształconego w ramach re-

presji po powstaniu listopadowym w Akademię Medyko-Chirurgiczną

w Wilnie — który sześć lat spędził na Syberii: pierwsze dziewięć mie-

sięcy na Sachalinie jako członek rządowej komisji sprawdzającej wa-

runki pracy katorżniczej, potem w okolicach Władywostoku, w okrę-

gu irkuckim i zabajkalskim, badając florę, glebę oraz warunki klima-

tyczne i prowadząc obserwacje etnograficzne wśród miejscowej lud-

ności, jednocześnie praktykując jako lekarz w obozach pracy katorżni-

czej; następnie jako członek ekspedycji lekarskiej podobne poszukiwa-

nia prowadził w guberni jakuckiej i tobolskiej oraz nad środkową i dol-

ną Kołymą, zbierając okazy roślinne i materiały o tubylczych plemio-

nach. Jego poszukiwania w tym zakresie o kilkanaście lat wyprzedzi-

ły badania Adama Szymańskiego, Wacława Sieroszewskiego, Edwarda

Piekarskiego i Bronisława Piłsudskiego. W 1878 roku w Moskwie zapre-

zentował Augustynowicz na wystawie antropologicznej zebrane przez

siebie stroje syberyjskie. Był pierwszym polskim florystą, który do-

tarł do Czukotki, a swoje obserwacje zamieścił w Tri goda w Siewiero-

-Wostocznoj Sibiri za polarnym krugom. Tomasz Augustynowicz, podob-

Kuźnicka B., Ferdynand Karo 1845–1927, Warszawa 1966, s. 6–7.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

nie jak później Ferdynand Karo, sporzą-

dził znakomity zielnik zawierający ponad

czterdzieści tysięcy syberyjskich roślin,

z których część obejmowała okazy znad

Kołymy. Były to pierwsze badania flo-

ry tego obszaru. Całą kolekcję przekazał

do Ogrodu Botanicznego w Petersburgu.

Jego imieniem został nazwany gatu-

nek turzycy Carex augustynowicii meinh

(ausen)

Kolejnym botanikiem legitymującym

się dużymi zasługami w odkrywaniu Azji

Środkowej był Władysław Massalski, ba-

dacz Zakaukazia i Turkiestanu, od 1887

roku członek Cesarskiego Rosyjskiego

Towarzystwa Geograficznego, dyrektor

Departamentu Melioracji Rolnych w Mini-

sterstwie Rolnictwa i Dóbr Państwowych.

W latach 1890–1891 na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa zorganizował

wyprawę do Turkiestanu w celu zbadania poziomu rolnictwa, aby w kon-

sekwencji pracować nad podniesieniem jakości plonów. Zainteresowany

uprawą bawełny, obserwował zjawisko zatarasowania koryta rzeki przez

wcześniejsze osuwisko góry Gampot, by przyjąć skuteczne rozwiązania

melioracyjne. Jego zainteresowania daleko wykraczały poza prace agro-

techniczne. Był autorem monografii Turkiestanskij kraj (1913), która

uchodziła za najlepsze opracowanie tego regionu, tak pod względem cha-

rakterystyki florystycznej, jak geograficzno-orograficznej

Wypada tu dodać, że nie tylko Massalskiego zachwyciły staro-

żytne miasta Azji Środkowej — m.in. Buchara, Chiwa, Taszkient

czy Samarkanda — bowiem, obok wzmiankowanego już Leonarda

Jaczewskiego czy Leona Barczewskiego, można dodać wiele nazwisk

polskich badaczy, którzy nie szczędzili pracy na rzecz swej drugiej oj-

czyzny, udowodniając, że obszary te są „Polską pachnące”. Wraz z roz-

wojem aglomeracji miejskich, rozbudową infrastruktury — zwłaszcza

kolei — liczba osiadłych tam Polaków stale rosła. Stanowili oni znacz-

Hryniewiecki B., Przyczynek do znajomości flory ziemi czukockiej, Lwów-Warszawa

1923.

Lech Z., Syberia..., s. 213–214.

Ferdynand Karo, 1907, APAN

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

ny procent inteligencji; spośród nich rekrutowali się lekarze, inżyniero-

wie, przemysłowcy, farmaceuci, adwokaci, urzędnicy, a nawet bankierzy.

Wymienimy m.in. Karola Bohdanowicza

, Bronisława Grąbczewskiego

czy braci Józefa i Stanisława Żylińskich

Również lekarzem, a także inspiratorem różnych przedsięwzięć na-

ukowych na Syberii był Julian Talko-Hryncewicz, etnograf i antropo-

log, którego kraina ta nęciła od lat młodości głównie ze względu na sze-

rokie możliwości wielodziedzinowych badań. Poza tym chciał on po-

znać i zbadać ziemię, po której wędrowały całe pokolenia polskich ze-

słańców. W 1891 roku napisał do Władysława Dybowskiego: „Obecnie

wiem, że prawdopodobnie na wiosnę wyruszę w Kraj Zabajkalski do

Troickosawska-Kiachty jako lekarz okręgowy, w kraj, gdzie pierwszymi

pionierami nauki byli Czekanowski, Czerski i Szanowny Brat Wasz. Otóż

jeżeli byście zechcieli porozumieć się z panem Benedyktem, może by On

mógł mnie dać, jako człowiek światły i badacz znakomity, a do tego zna-

jący te miejscowości, w które mam podążać, pewne swe rady i infor-

macje co do badań. Oprócz obowiązkowych zajęć i praktyki lekarskiej

wolne chwile przy sposobności chcę poświęcić antropologii, etnografii

Geolog, profesor Instytutu Górniczego w Petersburgu, pierwszą większą wyprawę od-

był w latach 1886–1887 do południowej części obwodu zakaspijskiego w celu prze-

prowadzenia badań geologicznych i hydrogeologicznych, poprzedzających budowę

Kolei Transsyberyjskiej na trasie Krasnowodzk–Samarkanda. Za ten naukowy de-

biut odznaczony został Srebrnym Medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa

Geograficznego. W kolejnych latach jego osiągnięcia były coraz bardziej imponujące.

Zob.: Czarnocki S., Karol Bohdanowicz, Kraków 1936.

W 1885 roku jako członek rosyjsko-chińskiej komisji granicznej odbył „Pan

Długonogi” (imię nadane mu przez ludność Turkiestanu i Pamiru) pierwszą wypra-

wę w głąb Kaszgarii, przywożąc z niej bogate okazy mineralogiczne (odkrył pokła-

dy nefrytu), zoologiczne, etnograficzne, botaniczne oraz zdjęcia. Uhonorowany zo-

stał Srebrnym Medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego.

Kolejne wyprawy tylko ugruntowały jego pozycję: odznaczono go Złotym Medalem

Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (1893); w 1896 roku zo-

stał komisarzem pogranicznym nad Amurem, zaś w 1900 komisarzem generalnym

Kuantungu w południowej Mandżurii. Zob.: Olszewicz B., Generał Bronisław

Grąbczewski, polski badacz Azji Środkowej (1855–1926), Poznań 1927.

Józef Żyliński (1834–1921), inżynier, geodeta, generał wojsk rosyjskich, prowadził

badania hydrologiczne wzdłuż syberyjskiej linii kolejowej oraz na stepach Turkmenii;

Stanisław Żyliński (1838–1901), kartograf, topograf, generał w służbie rosyjskiej,

w latach 1868–1900 kierował pracami Oddziału Topograficznego Turkiestańskiego

Okręgu Wojskowego w Taszkencie, zapoczątkował w Turkiestanie systematycz-

ne pomiary triangulacyjne, na podstawie jego fotografii opracowane zostały mapy

Turkiestanu. Zob.: Lech Z., Syberia..., s. 213.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

(tybecka medycyna), a w części archeologii, a wiem z Cesarskiej

Rosyjskiej Archeologicznej Komisji w Petersburgu, która mnie do

tych badań zachęca, że w tym względzie (archeologia przedhistorycz-

na Zabajkala) nic nie zrobiono. Jeżeli środki i czas pozwolą, będę

pamiętać i o naszej biednej Akademii Umiejętności. Wyjadę praw-

dopodobnie w kwietniu, a więc już czas zebrać rozmaite informacje

co do tych miejsc, w których będzie się ześrodkowywać moja praca

badawcza. Nie odmówcie więc, proszę Was, i swej pomocy w tym wzglę-

dzie”

. W pamiętniku zaś dodał: „Od roku przeszło miałem też pro-

pozycję wyjazdu do Ameryki, do Chicago, gdzie mnie wzywał nie-

jaki Kossakowski, rodem z Kowieńskiego, farmaceuta, mający apte-

kę i jednocześnie praktykujący jako lekarz, człowiek starszy i schoro-

wany. Szukał on kogoś, komu by mógł oddać swoją praktykę lekar-

ską. Życie amerykańskie, na wpół geszefciarskie, nie odpowiada-

ło memu usposobieniu, tym więcej, że wyjazd do Ameryki był rów-

noznaczący z zerwaniem z Europą i, co gorzej, z krajem. Wybrałem

w końcu wyjazd na Syberię, która mnie więcej nęciła ze względu na ba-

dania antropologiczne”

. Julian Talko-Hryncewicz przez ponad szes-

naście lat życia w dalekiej azjatyckiej krainie związał się emocjonal-

nie z jej mieszkańcami i na pewno, opuszczając wciąż jeszcze tajemni-

czą Syberię, zostawił tam serce i dużo dobrych myśli, o czym świad-

czy jego wzruszające przemówienie, wygłoszone na pożegnalnej uczcie

przed wyjazdem z Troickosawska do Krakowa w domu kupca Inokientija

Dmitrijewicza Sinicyna w Kiachcie w kwietniu 1908 roku, oraz pro-

wadzona do końca życia wymiana myśli i doświadczeń z Sybirakami.

Pełne zwierzeń i autentycznej troski o losy mieszkańców ziemi syberyj-

skiej są listy Talki-Hryncewicza do profesora Benedykta Dybowskiego

oraz do wybitnego znawcy dziejów ludów azjatyckich Władysława

Kotwicza. 17 marca 1926 roku, kiedy od lat już był cenionym i sza-

nowanym profesorem na Uniwersytecie Jagiellońskim, Julian Talko-

Hryncewicz napisał do profesora Dybowskiego: „Otrzymaliśmy parę

ciekawych listów z Troickosawska, z Mongoło-Buriackiej Republiki.

Wielu naszych znajomych wymarło podczas wojny z głodu i epidemii,

a wielu wymordowano. Gimnazjum, szkołę realną i miejską zamknięto

i założono inne, dawnych nauczycieli burżujów usunięto. Muzeum za-

List Juliana Talki-Hryncewicza do Władysława Dybowskiego, Antonów, 11 września

1891, Materiały Gabriela Brzęka, APAN, III–382, j. 36.

Talko-Hryncewicz J., Z przeżytych dni..., s. 198.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

łożone przeze mnie niegdyś ocalało i przyznane za государственное”

Wspomnienia z tamtych trudnych, ale w gruncie rzeczy dobrych i szczę-

śliwych dla Talki-Hryncewiczа syberyjskich czasów towarzyszyły mu do

końca życia.

Przyjacielem i korespondentem Juliana Talki-Hryncewicza był le-

karz Celestyn Ciechanowski

, wygnaniec po zrywie styczniowym,

„rodem z Grodzieńskiego, który, odbywszy roboty ciężkie, zamiesz-

kał w Irkucku i zdobył tam sławę wielkiego filantropa i oryginała. Miał

dom własny, ogrodzony wysokim parkanem, z bramą zwykle zamknię-

tą. Żył bardzo skromnie, leczył najczęściej darmo, a jeżeli brał honora-

rium, to bardzo małe, ubogim dając lekarstwa bezpłatnie”

. Julian Talko-

Hryncewicz pisze o nim w swoich wspomnieniach: „Żyjąc długie lata

z prostą Sybiraczką, miał z nią dziesięcioro dzieci, które nadzwyczaj-

nie kochał i łożył na ich wychowanie

. Z dziećmi i w rodzinie mówił po

rosyjsku, tłumacząc, że dzieci jego pozostaną na Syberii, więc po co do

ich młodych serc zaszczepiać przywiązanie i tęsknotę do dalekiej ojczy-

zny, której nigdy nie ujrzą. Sam jednak przebywał chętnie z dawnymi

towarzyszami lat niedoli. Bywając potem w Irkucku, odwiedzałem nie-

raz Ciechanowskiego. Opowiadał mi, że mimo skrupułów, jakie miał co

do narzucania swej narodowości dzieciom, starszy syn, po otrzymaniu

matury, chcąc się uczyć, a nie mając na to środków, udał się na uniwer-

sytet do Warszawy w celu łatwiejszego otrzymania stypendium jako pra-

List Juliana Talki-Hryncewicza do Benedykta Dybowskiego, Kraków, 17 marca 1926,

Materiały Gabriela Brzęka, APAN, III–382, j. 61.

Współautorce referatu, od dawna zainteresowanej śladami Celestyna Ciechanowskiego,

dzięki uprzejmości i serdeczności pracowników Państwowego Archiwum w Irkucku,

udało się uzyskać informację o przechowywanej w tymże Archiwum teczce z niezwy-

kle cennymi i ciekawymi dokumentami tego zasłużonego dla Syberii polskiego leka-

rza, które ciągle jeszcze czekają na zbadanie, opisanie i opublikowanie w kraju; ten po-

czciwy człowiek, dobry lekarz i zacny Polak swoją postawą moralną z całą pewnością

zasłużył sobie na miejsce w sercach i pamięci przyszłych pokoleń rodaków. Referentki

składają serdeczne podziękowania autorom niezwykle interesującego artykułu o Ce-

lestynie Ciechanowskim dr Oksanie D. Polianskiej z Buriackiego Uniwersytetu

Państwowego w Ułan Ude i Mikołajowi D. Griebienszczikowowi, członkowi polskie-

go towarzystwa „Надежда”, za udostępnienie tekstu polskim czytelnikom.

Listy Celestyna Ciechanowskiego do Juliana Talki-Hryncewicza zachowały się też

w spuściźnie Juliana Talki-Hryncewicza znajdującej się w Archiwum Uniwersytetu

Jagiellońskiego, AUJ, D III 6, k. 477.

Talko-Hryncewicz J., Z przeżytych dni..., s. 236.

Ciekawe, że w Irkucku i okolicach nazwisko Ciechanowski nie występuje. Być może,

dzieci nosiły dla bezpieczeństwa nazwisko matki.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

wosławny. Po rocznym pobycie poznał miejscowe stosunki, przy czym

oburzyła go niesprawiedliwość i prześladowanie, jakich dopuszczał się

rząd względem Polaków. Dzielił się szczegółowo swoimi wrażeniami

z ojcem w listach, zaczął pisywać po polsku i poczuł się Polakiem.

Poczciwy staruszek płakał ze wzruszenia, widząc w tym triumf idei pol-

skiej i wyższe zrządzenie Opatrzności”

. Celestyn Ciechanowski (1835–

1906) w 1863 roku był rzeczywiście naczelnikiem powstańczym Grodna.

Mówiono o nim, że „był kochany, wielbiony przez młodzież, i w samej

rzeczy niepospolita to była osobistość”

. Ciechanowski został uwięziony

w czasie niesienia pomocy rannym powstańcom, osadzony początkowo

w więzieniu przy ulicy Dominikańskiej w Grodnie (w murach klaszto-

ru Dominikanów), następnie w Wilnie. Skazano go na karę śmierci przez

rozstrzelanie, lecz wyrok zamieniono mu na dwadzieścia lat katorgi na

Syberii. Na ciężkich robotach pod Irkuckiem był jednak bardzo krótko,

gdyż szybko przeznaczono go tam na głównego lekarza więźniów. Po

czterech latach, pozyskawszy względy miejscowej administracji, został

głównym lekarzem w Aleksandrowsku z pensją 4000 rubli, po czym, po

kilkunastu latach, przeniósł się do Irkucka, gdzie zyskał sławę wielkie-

go filantropa, „bezinteresownego idealisty, człowieka wielkiej pracy i su-

mienności, który budził ku sobie powszechny szacunek, miłość i podziw

nawet”

. Ciechanowski zmarł w Irkucku 28 grudnia 1906 roku i tam zo-

stał pochowany na cmentarzu, na którym spoczywali katolicy

. Matka

jego była również więziona w 1863 roku. Celestyn miał dwóch braci.

Jan, osiadłszy w Wilnie, prowadził różne przedsiębiorstwa przemysło-

wo-handlowe, a jednocześnie był urzędnikiem do szczególnych poru-

czeń przy generale-gubernatorze wileńskim Włodzimierzu Nazimowie.

Również czynnie działał podczas powstania styczniowego, nie został jed-

nak aresztowany, a swoimi zabiegami przyczynił się nawet do złagodze-

nia kary brata Celestyna. Drugi z rodzeństwa, Fortunat, urodzony w Hor-

łowie w 1832 roku, ksiądz, profesor języków i Pisma Świętego w Semi-

narium Duchownym w Wilnie, wyemigrował po powstaniu styczniowym

do Belgii, następnie do Chile, gdzie mieszkał w Conceptión i Santiago,

a potem — wedle słów geologa, mineraloga, inżyniera górnictwa, bada-

Talko-Hryncewicz J., Z przeżytych dni..., s. 236.

Gieysztor J., Pamiętniki z lat 1857–1865, Wilno 1913, s. 252.

Tamże, s. 398.

Cmentarz ten niestety już nie istnieje, na jego terenie znajduje się obecnie Park Kultury

i Wypoczynku w Irkucku.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

cza Chile Ignacego Domeyki — „[...] po krótkim pobycie w Santiago,

przeniósł się na podplebana do jednej z najludniejszych parafii w Valpa-

raiso, gdzie wiele dobrego zrobił; był szanowany i kochany od wszyst-

kich, cnotliwy i uczony”

. Ksiądz Fortunat zmarł w Krakowie w 1882

roku i pochowany został na cmentarzu Rakowickim, w alei najstar-

szych grobów, niedaleko kwatery Juliana Talki-Hryncewicza i jego żony

Krystyny z Szabuniewiczów Talko-Hryncewiczowej.

Również udział Polaków w rozwoju przemysłu oraz infrastruktury

Syberii jest znaczący. Prowadzili oni zakrojone na szeroką skalę prace na

rzecz najdłuższej linii kolejowej świata — Kolei Transsyberyjskiej, wy-

budowanej w okresie 1891–1916, której kierownikiem budowy odcinka

środkowosyberyjskiego w dwóch pierwszych latach był pionier badań

geotermicznych na Syberii Leonard Jaczewski

. Na trasie tej budowy

skupieni byli także liczni polscy inżynierowie, geolodzy, górnicy i mi-

neralodzy, np. Karol Bohdanowicz prowadził tam badania złóż kopalin

oraz warunków geologicznych odcinka między Tomskiem a Irkuckiem;

odkrył m.in. zagłębie węgla kamiennego w okolicach Czeremchowa, zło-

ża nefrytu w dorzeczu Angary oraz soli kamiennej, rud żelaza i kamie-

ni ozdobnych. Mineralog, geolog i petrograf Józef Morozewicz w latach

1897–1904, po wydaleniu z Uniwersytetu Warszawskiego i przymuso-

wym przesiedleniu do Petersburga, brał udział w wyprawach badaw-

czych, m.in. na Krym, Ural i Wyspy Komandorskie; odkrył nowe typy

skał, m.in. kaszynit, beringit i mariupolit. Polacy, mający duże doświad-

czenie w dziedzinie kolejnictwa, sprawowali kierownicze funkcje w za-

rządzie, zatrudniani byli również jako robotnicy techniczni i fizyczni,

a także jako specjaliści w powstającej infrastrukturze socjalnej; wszę-

dzie dali się poznać jako pracownicy odznaczający się dużą wiedzą, zdy-

scyplinowani, odpowiedzialni i obowiązkowi. Bardzo zasłużonym dla

Syberii był podróżnik Kazimierz Grochowski, który w latach 1908–1920

odbył około trzydziestu podróży naukowych, m.in. po Sachalinie, Syberii

Wschodniej, Tuwie, Kraju Ussuryjskim, Jakucji, Alasce, Mongolii i Man-

dżurii, w czasie których odkrył bogate złoża złota, ropy naftowej i wie-

lu innych kopalin. Jednocześnie prowadził badania archeologiczne i et-

nograficzne miejscowych ludów (m.in. Jakutów, Tunguzów i Goldów),

List Ignacego Domeyki do Edwarda Odyńca, Santiago, 16 stycznia 1880, „Kłosy”,

1880, nr 772, s. 245.

W Bibliotece Naukowej Irkuckiego Uniewersytetu Państwowego współautorka refe-

ratu ze wzruszeniem obejrzała księgę z autografem naszego wielce zasłużonego dla

Syberii rodaka [przyp. J. Arvaniti].

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

zbierał ich legendy i opowieści, studiował mowę, kompletował słowni-

ki oraz opracował gramatykę tunguską. Oceniając ogrom i wielodzie-

dzinowość dokonań Polaków na Syberii, nie wypada pominąć osiągnięć

chemika i balneologa Stanisława Szczepana Zaleskiego, który prowadził

pionierskie prace w zakresie analizy chemicznej, geologicznej i klima-

tycznej syberyjskich jezior oraz badania hydrologiczne zwieńczone od-

kryciem wielu źródeł wód leczniczych.

Przymusowo lub dobrowolnie przebywającym na Syberii Polakom

nierzadko pomagali urzędnicy różnych centrów administracyjnych, miast

i miasteczek, dzięki czemu wielu z nich mogło uczestniczyć w propago-

waniu nauki, oświaty i kultury. Warte podkreślenia są np. zasługi nasze-

go rodaka, będącego w służbie rosyjskiej, korespondenta Juliana Talki-

Hryncewicza Aleksandra Despoty Zenowicza

, który niejednokrotnie,

nie wychodząc poza ramy obowiązującego prawa, ulżył ciężkiej doli

wielu polskich zesłańców i pomógł im zaadaptować się do nowych wa-

runków. Aleksander Despota Zenowicz (1829–1897), pochodzący z Wi-

leńszczyzny pionier cywilizacji i kultury na Dalekim Wschodzie, zesła-

niec syberyjski, był urzędnikiem do „zleceń szczególnych” w Irkucku,

w latach 1859–1862 naczelnikiem Kiachty, potem gubernatorem tobol-

skim, opiekunem sybiraków postyczniowych, za co został zwolniony

w 1867 roku ze stanowiska gubernatora. Bardzo serdecznie wspominał

go zawsze Julian Talko-Hryncewicz, który powiedział: „Troickosawsk

z osadą Kiachtą staje się przedmiotem szczególnej pieczołowitości no-

wego naczelnika. Zakłada ochronkę dla dzieci, szkoły początkowe i dla

braku nauczycieli sam pierwszy w nich naucza. Sprowadza nasiona

i uczy ogrodnictwa i uprawy roli. Prześladuje pijaństwo i łapownictwo

pośród urzędników, dobierając na stanowiska ludzi moralnej wartości.

Wprowadza godziwe rozrywki i instytucje kulturalne, jak klub, zakłada

publiczną czytelnię i bibliotekę, wreszcie popiera wśród kupiectwa myśl

założenia pierwszej drukarni, w której drukuje gazetę miejscową, pomi-

mo że nie było jej nawet w takim ośrodku kulturalnym i miejscu rezyden-

cji jenerała-gubernatora jak Irkuck. […] Wzbraniał i piętnował używa-

Jego listy do Juliana Talki-Hryncewicza były zawsze bardzo serdeczne; dla przykładu

przytoczymy tu zakończenie pisma z 12 marca 1892 roku: „A tymczasem żegnam Cię,

Kochany Doktorze, życzę Ci wszelkich pomyślności w Twej, co daj Boże, najdłuższej

życiowej wędrówce”. Zob.: List Aleksandra Despoty Zenowicza do Juliana Talki-Hryn-

cewicza, 1892, AUJ, D III 6, k. 463.

W tekście używamy imienia Despota i odmieniamy je zgodnie z zasadami języka pol-

skiego, ponieważ sam nosiciel tak właśnie podpisywał swoje listy.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

nie wyrazów nieprzyzwoitych […], wytępił ówczesny zwyczaj mężczyzn

chodzenia latem bez spodni. […] Zenowicz zdobył sobie zasłużone uzna-

nie nie tylko pośród swoich, których był orędownikiem, lecz i wśród spo-

łeczeństwa rosyjskiego. Jako administratora imię jego zapisała Syberia

złotymi zgłoskami”

Wszystkie te omówione powyżej sprawy znalazły odzwierciedle-

nie tak w pracach naukowo-badawczych, jak i w literaturze i sztuce.

Tematyka polsko-syberyjska obecna była np. w poezji, zwłaszcza okre-

su romantyzmu u wielkich wieszczów — Adama Mickiewicza i Juliu-

sza Słowackiego — oraz poetów z kręgu filaretów, z których „[...] Jan

Czeczot w więzieniu bardzo wiele wierszował nie bez pewnych zalet,

dając dowody wielkiej spokojności umysłu; [...] Tomasz Zan, pierście-

niem w dowód zaufania i przywiązania z młodzieżą poślubiony, stał się

głównym celem prześladowań [...]”

. Odzwierciedlenie problematyki

syberyjskiej znajdujemy w tłumaczonych na kilka języków dwutomo-

wych, wydanych po raz pierwszy w Petersburgu już w latach 1887–1890,

Szkicach, nazywanych ukochaną książką pokolenia, autorstwa zesłańca

z 1878 roku Adama Szymańskiego, oraz w innych opowiadaniach tego

prozaika i publicysty, tworzącego pod pseudonimem Adam Lach. Szkice

Szymańskiego „uderzały pamiętnikarską niemal prawdą obrazów, szla-

chetnością uczucia i misterną prostotą stylu. Srul z Lubartowa i Dwie

modlitwy (Wigilia Bożego Narodzenia) jako klejnoty naszej nowelisty-

ki weszły do podręczników szkolnych, w Galicji jeszcze za czasów nie-

woli, ale i inne nie ustępują im pod względem artyzmu, jak Pan Jędrzej

Krawczykowski, Maciej Mazur, Stolarz Kowalski, Przewoźnik, Hanusia.

Nowele Szymańskiego były tym cenniejsze, że ujmowały tematy z życia

Polaków na Syberii i stały się pod tym względem niemal dokumentem

historycznym”

. Szymańskiemu Syberia zawdzięcza też niedokończoną

i niestety niewydaną cenną pracę Ziemia jakucka i jej mieszkańcy, której

świetnie zachowany rękopis znajduje się w Archiwum Polskiej Akademii

Nauk

W tym samym 1878 roku został zaaresztowany za działalność spi-

skową, a następnie zesłany na Sybir, wzmiankowany już Wacław

Sieroszewski, z wielkim powodzeniem zajmujący się tam kowalstwem

Talko-Hryncewicz J., Z przeżytych dni..., s. 278–280.

Lelewel J., Nowosilcow w Wilnie w roku szkolnym 1823/4. Dołączona Nota o kuratorii

Nowosilcowa podana na ręce generała Rosena, Warszawa 1831, s. 117–118.

Janik M., Dzieje Polaków..., s. 448.

Materiały Adama Szymańskiego, APAN, III–24, j. 1–15.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

i rolnictwem, autor powieści, licznych szkiców i opowiadań o tematyce

syberyjskiej, które cieszyły się dużą poczytnością, oraz rewelacyjnej mo-

nografii, wydanej w 1900 roku w Warszawie, 12 lat w kraju Jakutów (jest

to polska wersja opublikowanej cztery lata wcześniej w Petersburgu roz-

prawy Jakuty. Opyt etnograficzeskogo issledowanija).

Tematyka syberyjska bliska też była malarstwu, czego wyraz znajdu-

jemy w przejmującym cyklu obrazów Artura Grottgera, „nieśmiertelne-

go rysownika doby powstania styczniowego, którego Pochód powstań-

ców na Sybir, Ciosanie krzyża, Dźwiganie krzyża [...] pozostaną na za-

wsze w wielkości spokojnego cierpienia najwymowniejszą ilustracją

polskiej golgoty syberyjskiej”

, Jacka Malczewskiego, którego obrazy

(Zesłanie studentów, Niedziela w kopalni, Wigilia na Syberii) są „wzru-

szające w treści, szlachetnie proste w wykonaniu”

, czy Aleksandra

Sochaczewskiego (Na granicy Azji), który „jako sybirak dał pamiętni-

ki syberyjskie na płótnie”

. Autorem prac dokumentujących krajobrazy

Syberii był też m.in. Leopold Niemirowski, zesłaniec z 1839 roku, ar-

tysta malarz, który już po wyroku, za specjalnym zezwoleniem genera-

ła-gubernatora Syberii Wschodniej, w 1844 roku (według innych źródeł

w 1851), jako rysownik, wziął udział w wyprawie zorganizowanej przez

Wschodniosyberyjski Oddział Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa

Geograficznego na Kamczatkę. Ten wybitny i niestety prawie zupełnie

zapomniany malarz zostawił po sobie ciekawą tak artystycznie, jak et-

nograficznie spuściznę szkiców i rysunków, które wydane zostały w spe-

cjalnym albumie w Petersburgu w 1856 roku przez Iwana D. Bułyczewa

— jednego z uczestników i kierownika tej wyprawy. Niestety nie poda-

no w podpisach nazwiska autora ilustracji, co było praktykowane w przy-

padku prac zesłańców. Niemirowski odbywał liczne podróże po Syberii

Wschodniej, w okolicach Bajkału, Gór Jabłonowych i Sajanów, czego re-

miniscencje widoczne są w jego pracach nielicznie zachowanych w zbio-

rach Muzeum Narodowego w Warszawie

. Rysowane kredką i ołów-

kiem na naklejonym na kartonie papierze obrazy prezentujące Bajkał i je-

go okolice są rzeczywiście urzekająco piękne.

Także swoją artystyczną działalność — nienaznaczoną aż tak mar-

tyrologią — prowadził tu malarz przełomu XIX i XX wieku, zesła-

Janik M., Dzieje Polaków..., s. 449.

Tamże, s. 450.

Tamże, s. 449.

Trynkowski J., Leopold Niemirowski (1810–1883), „Przegląd Wschodni”, 1991, t. I,

z. 2, s. 375–377.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

niec postyczniowy Roman Szwoynicki, właściciel majątku Rady koło

Poniewieża, u którego zamieszkał kuzyn Henryk Sienkiewicz i z któ-

rym konsultował wydarzenia dotyczące Laudy, opisane w drugiej czę-

ści Trylogii. „[...]

Sam [Szwoynicki] wyglądał tęgo i barczyście, jak jakiś

Butrym czy Domaszewicz; w siedemnastym roku życia poszedł do po-

wstania i oparł się aż w Tobolsku pod ferułą gubernatora Polaka Despoty

Zenowicza, który publicznie gromił zesłanych rodaków, a potajem-

nie, jak mógł, im pomagał i ułatwiał życie”

. Lata zesłania Szwoynicki

spędził twórczo, malując, a także fotografując wspólnie z Lucjanem

Kraszewskim, bratem pisarza Józefa Ignacego Kraszewskiego, także ze-

słańcem. W Zbiorze Fotografii Archiwum PAN znajduje się 12 zdjęć z te-

go okresu, wszystkie podpisane ręką malarza. Przedstawiają one m.in.

mogiły katolickie w Kazaniu, kilkudziesięcioosobową grupę ludności za-

mieszkałej w guberni kazańskiej, jarmark w Cywilsku, wieś Czuwaszki.

W swoich szkicach, rysunkach i akwarelach utrwalił Szwoynicki m.in.

wizerunki polskich wygnańców, zwierząt oraz ujmująco piękne w swej

monotonii i bezkresności syberyjskie krajobrazy, о których Julian Talko-

Hryncewicz napisał: „Droga wszędzie monotonna, szeroka, wijąca się

wśród stepów i lasów dziewiczych, a krajobrazy tak do siebie podobne,

że nie ma na czym oka zatrzymać”

Bodajże jednak największe i zasługujące na najwyższą notę są do-

konania naszych rodaków w zakresie językoznawstwa i etnografii. Listę

otwiera Adam Dłużyk Kamieński, autor najstarszego w języku polskim

opisu nieskażonej jeszcze wpływami cywilizacji europejskiej i religii pra-

wosławnej Syberii, gdzie skazaniec przebywał jako jeniec wojenny od

1660 do 1669 roku. Językiem, gospodarką, obyczajami i niezwykłą kultu-

rą mieszkańców Syberii — Jakutów, Czukczów, Kamczadali, Tunguzów

czy Buriatów — oraz samą krainą wiecznych śniegów — jej klimatem,

zjawiskami geograficznymi, bogactwem ziemi i wód — interesował się

również Ludwik Sienicki, w 1707 roku wzięty do niewoli rosyjskiej,

a następnie za odmowę wstąpienia do służby carskiej wywieziony wraz

z bratem na Syberię, gdzie przebywał do 1722 roku, Józef Kopeć, w 1794

roku uwięziony po bitwie pod Maciejowicami i w 1795 roku zesłany

na Kamczatkę (jego Dziennik podróży… doczekał się kilku wydań ze

względu na barwny język i wartką akcję; wzbudził też ogromne zaintere-

sowanie Adama Mickiewicza, który poświęcił mu aż dwa swoje wykłady

Pietrzkiewicz D., Roman Szwoynicki=Роман Швойницкий, [w:] Polscy badacze

Syberii=Польские исследователи Сибири, red. J. Arvaniti, Warszawa 2008, s. 37.

Talko-Hryncewicz J., Z przeżytych dni..., s. 229.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

— XXIII i XXIV — na temat literatury słowiańskiej w Collège de

France)

, oraz przeor wileńskich dominikanów ksiądz Faustyn Ciecierski,

skazany na katorgę w 1797 roku za udział w przygotowaniach do powsta-

nia i wywieziony do Nerczyńska za Bajkałem, później do kopalń Daurii

nad granicą chińską, gdzie był aż do 1801 roku; dawał on nielegalnie

prywatne lekcje dzieciom urzędników rosyjskich (władze bały się złego

wpływu przybyszów z Polski na podporządkowanych tubylców i wywo-

ływanie wśród nich nastrojów wolnościowych). Działalność edukacyj-

ną na Syberii prowadził również Bronisław Piłsudski, który założył na

Sachalinie pierwszą szkółkę dla dzieci Ajnów. Wszyscy wymienieni sy-

biracy zawsze z niezwykłą serdecznością i sympatią opisywali autochto-

nicznych mieszkańców tej wielkiej krainy, a ich pamiętniki przez całe lata

stanowiły jedyne źródło wiedzy o rdzennych Sybirakach. Ilustracją niech

będzie tu fraza wypowiedziana przez Faustyna Ciecierskiego: „Więcej

ja znajdowałem przykładów dobroczynności wspaniałej w ubogim jed-

nym domu wieśniaczego ludu lub błąkającego się po stepach Tunguza

lub też innego Azjaty niż w najliczniejszych i najpolerowańszych mia-

stach”

. Charakterystyczna jest opinia o mieszkańcach Kamczatki Jó-

zefa Kopcia: „Kamczadal jest dobry, z natury powolny, łagodny, uprzej-

my i bez granic gościnny”

, gdyż: „pomimo życia prawie pasterskiego

Kamczadale mają swoje uczty i biesiady publiczne. [...] Przyjęci wód-

ką, czyli gorzałką własnej roboty, herbatą, rybami i innymi produktami

krajowymi, stosownie do zwyczaju, mają się za najlepiej przyjętych”

Kopeć, nie mogąc przemilczeć ich szczególnej tradycji szczodrobliwo-

ści, dodał: „Kamczadal, ofiarowawszy to wszystko, co tylko ma w swo-

im domu, prezentuje na koniec jedną ze swych żon gościowi, biorąc ją za

rękę i przyprowadzając do niego. Żona, mając przy sobie naczynie mie-

„Nieszczęścia wygnania zbliżyły [...] naród polski z innymi narodami słowiański-

mi. Nie byłoby sposobu zbliżenia Polaków i Rosjan. Naród niepodległy, wolny, dum-

ny ze swych swobód, co mógł mieć wspólnego z narodem nieszczęśliwym, uciśnio-

nym, nawykłym od wieku do posłuchu swojemu panu? Jednych i drugich przywiodła

Opatrzność do szukania Pana wyższego ponadziemskiego, do zespolenia się w jed-

nym pragnieniu opieki Opatrzności. Od tej doby wspólne uczucie łączy wygnańca ro-

syjskiego z wygnańcem polskim. Można powiedzieć, że na zesłaniu sybirskim wy-

twarzają się, w uścisku nieszczęścia, pierwsze więzy jedności rozleglejszej”. Zob.:

Mickiewicz A., Literatura słowiańska. Kurs drugi, Warszawa 1955, s. 303–304.

Janik M., Dzieje Polaków..., s. 85.

Kopeć J., Dziennik Józefa Kopcia, brygadiera wojsk polskich, Warszawa-Wrocław

1995, s. 138.

Tamże, s. 150.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

dziane zawieszone na kruczku u pasa, w obecności jego upuszcza urynę

i częstuje. Gość albo wypić taki upominek musi, albo przynajmniej usta

wypłukać, który obrządek nadaje mu już zupełne prawo do niej jakby do

małżonki. W

przypadku niedopełnienia tego warunku mógłby za wzgardę

życie utracić”

. Bronisław Piłsudski natomiast powiedział o Ajnach i Gi-

lakach: „Było to jedyne na całej wyspie środowisko moralnie niezepsu-

te, odcinające się korzystnie od ogólnego tła ponurego. Zbliżyłem się do

tych ludzi wymierających i krzywdzonych, ażeby odetchnąć wśród nich

lepszym powietrzem i nieść im pomoc”

. Warto w tym miejscu przy-

toczyć jeszcze opinię o Azjatach wspomnianego już wcześniej Leona

Barszczewskiego: „Dłuższe obcowanie z półdzikimi mieszkańcami na-

uczyło mnie wielu rzeczy. Jak fałszywie i źle sądzimy tych biedaków.

Najczęściej sami jesteśmy przyczyną nieporozumień, jakie wynikają po-

między nami a nimi. Niejednokrotnie sam, zdawało się, byłem w położe-

niu bez wyjścia wśród tych półdzikich ludów, gdzie byle drobiazg mógł

pociągnąć za sobą utratę życia. A przecież zawsze dawałem sobie radę,

co zawdzięczam temu, że stosunek mój do mieszkańców był zawsze ser-

deczny, że starałem się wniknąć w ich życie, zwyczaje i obrzędy, wierze-

nia i przesądy. Zjednałem sobie wśród nich wielu prawdziwych przyja-

ciół. Dziewiętnaście lat obracałem się między nimi i nie mogę znaleźć ani

jednego przykładu ich rzekomej zwierzęcości, o czym tak chętnie piszą

rozmaici podróżnicy”

Omawiając dokonania naszych rodaków na Syberii, nie sposób pomi-

nąć różnie ocenianego przez historię filomatę, przyjaciela Mickiewicza,

Zana i Czeczota, późniejszego profesora Uniwersytetu w Kazaniu, Szkoły

Głównej Warszawskiej i Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego

Józefa Szczepana Kowalewskiego

, który — skazany w 1824 roku na

przymusowe studia języków orientalnych w Kazaniu, potem w Irkucku

— zajmował się, początkowo z obowiązku, później z zamiłowania, języ-

kiem, literaturą, historią oraz obyczajami ludów mongolskich i stworzył

podstawy rosyjskiej mongolistyki. Wzmiankowany wcześniej Edward

Tamże, s. 138.

Kuczyński A., Ludy dalekie a bliskie, Wrocław 1989, s. 36–37.

Strojecki I., Leon Barszczewski, [w:] XIX-wieczna Azja Środkowa w obiektywie Leona

Barszczewskiego. Katalog wystawy ze zbiorów Igora Strojeckiego, Opole 2009,

s. 2–3.

Lamowie natomiast z najwyższą czcią wyrażali się o polskim zesłańcu, który w bi-

bliotece klasztoru położonego w dalekich Stepach Agińskich prowadził swoje studia

mongolistyczne, i „ogłosili go chubiłganem, czyli wcieleniem żywego Buddy”. Zob.:

Brzęk G., Benedykt Dybowski..., s. 100.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

Syberia — legenda i rzeczywistość na wystawie Polscy badacze Syberii

Piekarski, o którym N. Poppe powiedział, że „osobiste nieszczęście

Edwarda Piekarskiego stało się prawdziwym błogosławieństwem dla ba-

dań nad językiem jakuckim”

, wyeksmitowany za działalność spiskową

w 1880 roku do najdalszych zakątków Syberii Wschodniej, późniejszy

stypendysta Cesarskiej Akademii Nauk, ożeniony z ubogą Jakutką, z któ-

rą miał kilkoro dzieci, był z kolei wybitnym znawcą obyczajów i języka

Jakutów, podobnie jak etnograf, prozaik i publicysta wspominany już kil-

kakrotnie Adam Szymański.

Zarówno wielu wygnańców, jak i „dobrowolców” oddało Syberii nie

tylko swoje serca, lecz także całą swoją wiedzę, czas i doświadczenie.

Pokonując niezwykle trudne, ekstremalne warunki życia i pracy na tej

ziemi, walcząc wytrwale z zimnem, głodem i zmęczeniem, Polacy uczy-

nili dla Syberii wiele dobrego, przyczyniając się do poznania, zbadania,

opisania i rozwoju tej krainy, o której Benedykt Dybowski powiedział:

„Nie ma na Ziemi miejsca lepszego jak Syberia”

. Polacy byli tam le-

karzami, nauczycielami, profesorami wyższych uczelni, górnikami, geo-

logami, inżynierami, prawnikami, rolnikami, urzędnikami, kupcami, za-

kładali szkoły, biblioteki, towarzystwa naukowe, muzea, szpitale, uczest-

niczyli w ekspedycjach, prowadzili badania kultury, mowy, obyczajów,

tworzyli słowniki miejscowych języków, opisywali Syberię w pracach

naukowych, utrwalali jej uroki oraz ciemne strony w literaturze i malar-

stwie.

Przebogate materiały obrazujące czterysta lat polskiej diaspory na

Syberii dobitnie świadczą, iż „Syberia zaczyna się od Wisły”, nie tak

w sensie geograficznym, jak demograficzno-politycznym, gdyż poczyna-

jąc od XVI stulecia, a kończąc na XX wieku, wiele pokoleń Polaków żyło

i pracowało na rzecz krainy, gdzie — jak pisał pijar Franciszek Siarczyński

w dziele Geografia, czyli opisanie naturalne, historyczne i polityczne kra-

jów i narodów we czterech częściach świata zawierających się z dołącze-

niem geografii astronomicznej — „[...] zima tęga, lato przykre dla zbyt-

nich upałów. Śnieg zwykł padać przez osiem miesięcy. [...] Część północ-

Arvaniti J., Edward Piekarski=Эдвард Пекарский, [w:] Polscy badacze Syberii…,

s. 47.

Afiani W.J., Mironienko S.W., Polscy badacze Syberii. Dokumenty Archiwum

Rosyjskiej Akademii Nauk i Państwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej=Польские

исследователи Сибири. Документы Архива Российской академии наук

и Государственного архива РФ, [w:] Katalog wystawy „Polscy badacze

Syberii”=Каталог выставки «Польские исследователи Сибири», red. W.J. Afiani,

N.W. Litwina, N.M. Osipowa, Moskwa 2008, s. 18.

Joanna Arvaniti, Dorota Pietrzkiewicz

na ma tylko same dzikie i zarosłe puszcze, mieszkańców rozproszonych,

z połowu ryb i zwierza żyjących. Ale południowa jest bardzo urodzajna,

w łąkach, paszach i gruntach bez uprawy prawie najlepsze płody wyda-

jących [...]”, a ludzie „[...] są wzrostu małego, pospolicie nie wyżsi nad

cztery stopy, cery ciemnośniadej, twarzy szerokiej, nosa płaskiego, oczów

żółtych. Kobiety są nie mniej szpetne jak mężczyźni”

. „Typem wdzię-

ku niewieściego są dla Sybiraków kobiety rumiane, ogromne, tłuste,

o grubych herkulesowych postaciach”

. „Mimo niewygód życia i ostro-

ści powietrza chorób bardzo mało znają i długo żyją, ale prędko ciemnie-

ją od blasku długo trwających śniegów i nieustannego dymu w swych po-

mieszczeniach”

Problematyka syberyjska zawsze wywołuje wzruszenia i przyspiesza

bicie serc Polaków,

bo „Sybir [...] jest wciąż dla nas terminem tkliwym.

W takim znaczeniu, jakie nadaje temu słowu medycyna: tkliwy, wrażli-

wy na dotyk”

Rok B., Staropolskie relacje geograficzne o Syberii w XVIII wieku, [w:] Syberia w hi-

storii i kulturze..., s. 44.

Tamże, s. 44.

Janik M., Dzieje Polaków..., s. 9.

Trojanowiczowa Z., Sybir romantyków, Kraków 1992, s. 148.

Talcy, skansen nad Angarą, 2008, fot. J. Arvaniti

Виталий Юрьевич Афиани

Надежда Михайловна Осипова

Москва

ДОКУМЕНТЫ О ПОЛЬСКИХ

ИССЛЕДОВАТЕЛЯХ СИБИРИ

В АРХИВЕ РОССИЙСКОЙ АКАДЕМИИ НАУК

Архив Российской академии наук свыше 280 лет собирает

и хранит документы по истории российской и мировой науки —

около 2 тысяч фондов, свыше 1 млн. дел, начиная с XVI столетия.

Документы содержат сведения о самых различных направлениях де-

ятельности Академии наук, истории российской и зарубежной нау-

ки, в т.ч. о связях между учеными многих стран.

Тема российско-польских научных связей, в т.ч. история иссле-

дования Сибири нашла свое отражение в архивных документах. Они

рассказывают о научной деятельности поляков, чье творческое нача-

ло внесло немалую лепту в изучение этого региона. Разными путя-

ми попадали поляки в сибирский край и с различными мотивация-

ми. Чаще они попадали в Сибирь по политическим мотивам. Были

и те, кто приезжал сюда на службу, или преследуя экономические

цели. Но никого не оставил безразличным этот суровый и богатей-

ший край.

История поляков в Сибири начинается с конца ХVI века — со

ссылки в сибирский регион военнопленных эпохи русско-поль-

ских войн. Последующие этапы связаны с польским движением за

независимость. И среди ссыльных было немало ученых и тех, кто

в Сибири стал заниматься научными исследованиями. Как извест-

но, в 1760–1794 гг. в Сибирь были сосланы участники Барской кон-

венции, затем участники национально-освободительного восстания

Виталий Юрьевич Афиани — директор Архива Российской академии наук,

кандидат исторических наук.

Надежда Михайловна Осипова — старший научный сотрудник Архива

Российской академии наук, кандидат исторических наук.

Виталий Юрьевич Афиани,

Надежда Михайловна Осипова

Документы о польских исследователях Сибири в АРАН

под руководством Тадеушa Костюшко. В 1817–1824 гг. в ссылку от-

правляются участники польских организаций „филоматов”. Среди

них — монголовед и бурятолог Юзеф

Ковалевский, член Санкт-

Петербургской Академии наук с 1837 г., литераторы Томаш Зан

и Ян Чечот. В 1863 г. – вторая половина 1864 г. происходит массо-

вая ссылка участников Польского (Январского) восстания 1863–1864

гг. Это — биолог и врач Бенедикт Дыбовский, член-корреспондент

АН СССР с 1928 г., геологи Ян Черский и Александр Чекановский,

художник Роман Швойницкий. Позже, в 1870–1890 гг. ссылаются

деятели польского социалистического и пролетарского движений,

в том числе, врач и этнограф Эдвард Карлович Пекарский, член-

корреспондент с 1927 г. и почетный член АН СССР с 1931 г., внес-

шие значительный вклад в изучение этнографии народов Сибири

Бронислав Пилсудский, Вацлав Серошевский и известный писа-

тель, публицист и педагог Адам Шиманский, за свои научные тру-

ды о Сибири избранный членом Императорского Русского геогра-

фического общества в Петербурге. В 1880–1910 гг. параллельно со

ссылкой происходит переселение крестьянства и трудовая эмигра-

ция в Сибирь населения из польских регионов Российской империи.

Представителями этой группы являются ученый-путешественник,

полковник русской армии Леон Барщевский, ботаник, собравший

в Сибири около 80 тысяч образцов растений и открывший несколько

новых видов, Фердинанд Каро, врач Юлиан Талько-Хринцевич, гео-

логи Кароль Богданович и Леонард Ячевский, а также ссыльный ге-

олог Константин Воллосович, известный своими раскопками скеле-

та мамонта и участием в арктических экспедициях. О многих из них

находим сведения в документах Архива РАН.

В Санкт-Петербургском филиале Архива РАН имеются фон-

ды польских ученых, которые посвятили свои научные изыска-

ния Сибири. Это достаточно объемный фонд „Пекарского Эдварда

Карловича, лингвиста, краеведа, этнографа, почетного члена

Академии наук”, включающий в себя 721 дело за 1803–1941 гг., и бо-

лее скромный по объему фонд „Черского Ивана Дементьевича, гео-

лога, палеонтолога, исследователя Сибири”, состоящий из 37 дел за

1872–1896 гг. Кроме того, в фонде известного российского этногра-

фа Л.Я. Штернберга, друга Б. Пилсудского, имеется обширная пере-

писка ученых и другие документы, в частности, знаменитые фоль-

клорные тексты нивхов, записанные Пилсудским.

Виталий Юрьевич Афиани,

Надежда Михайловна Осипова

Документы о польских исследователях Сибири в АРАН

В Архиве Российской академии наук имеется специальная ар-

хивная коллекция „Материалы исследователей Сибири”. Кроме того,

в личных фондах российских ученых, в частности, известных иссле-

дователей Сибири академиков Владимира Леонтьевича Комарова

и Владимира Афанасьевича Обручева, сохранилось немало доку-

ментов, связанных с нашими героями.

Наибольшее количество документов представляют жизнь и де-

ятельность поляков-геологов и, в первую очередь, наверное, са-

мого известного польского исследователя Сибирского региона

— Яна Черского. В пространном дневнике его путешествия от

Оймекона до Верхне-Колымска, экспедиции для исследования се-

верной части Восточной Сибири на реки Колыма от Иркутска за

период с 4 мая по 17 ноября 1891 г., помимо съемки рек, содер-

жатся геологические срезы, „указатель зоологических сведений,

помещенных в дневнике”, карандашные рисунки (лошадей, реки

Индигирки), список изготовленных шкурок местных птиц, список

посылок, посланных Черским в Императорскую aкадемию наук

в 1891 г. Начинается дневник следующими словами: „4 мая. Ухал из

Иркутска к селу Качуг на р. Лене, куда отправлен и багаж на судно

(паузок) Ив.Ив. Силина, которое должно нас довезти до Якутска”

Записная книжка Я. Черского за 1887–1888 гг. свидетельствует

о разнообразной деятельности ученого в этот период, и в то же

время в ней имеется перечисление маршрутов А. Чекановского

в районе озера Байкал

Следующий блок документов — эпистолярного жанра, свя-

зан с сыном Яна Черского, Александром Ивановичем, консервато-

ром музея Общества изучения Амурского края и известным иссле-

дователем фауны Дальнего Востока. Это активная переписка А.И.

Черского с академиком В.Л. Комаровым за период с 29 апреля 1908 г.

по 19 июля 1921 года

. Письма рассказывают о научной деятельно-

сти А.И. Черского в 1908–1913 гг., содержат описания растений и со-

бранных им гербариев, экспедиции на Командорские острова в 1915 г.

5 писем за период с 17 февраля 1925 г. по 22 июня 1949 г. принадле-

жат Марии Николаевнe Черской-Лункевич, вдове сына Я. Черского.

Они адресованы В.Л. Комарову и В.А. Обручеву и освещают уже

АРАН. Р.-1У, оп. 6, д. 13, л. 2.

АРАН. Р.-1У, оп. 6, д. 12, л. 4.

АРАН. Ф. 277, оп. 4, д.199, л. 1–4; д. 1562, л. 1–23 об.

Виталий Юрьевич Афиани,

Надежда Михайловна Осипова

Документы о польских исследователях Сибири в АРАН

судьбу внука Черского, а также со-

держат воспоминания о встрече

В.Л. Комарова с А.И. Черским

Яркая личность польского уче-

ного привлекала внимание многих

советских ученых. Материалы

по изучению его научного насле-

дия представлены автографами

двух вариантов статьи академика

В.А. Обручева Иван Демидович

Черский (1845–1892), 1948 г.

и 1950 г.

, рукописью 1950 г. его

предисловия к книге Г.И. Ревзина

Подвиг жизни Ивана Черского

записью телепередачи 1970 г., по-

священной 125-летию исследова-

теля Сибири И.Д. Черского с уча-

стием доктора географических

наук В.В. Ламакина Героика жиз-

ни Черского

Документы другого не менее известного польского ученого

Александра Чекановского, стоящего в одном ряду с Янoм Черским в

геологическом исследовании Сибирского региона, представлены ма-

териалами двух его крупных экспедиций — Олененской и Ленской.

Маршрутная съемка первой экспедиции начата 14 марта 1874 г.

и описана в 6 тетрадях на 579 листах

. Она касается бассейна рек

Олены (Элан), В. Томбы, Силигири, Кутинги, у которой была при-

остановлена съемка 15 сентября 1874 г. Если первые тетради содер-

жат только карандашные эскизы рек, то впоследствии в них появля-

ются пространные записи различного характера. Маршрутная съем-

ка Ленской экспедиции помещена в 3 тетрадях на 316 листах

за пе-

риод с 7 июня по 23 июля 1875 г. Это описание бассейна рек Лены,

Чирымый-Кал, Ченчуна, Сиктяти и Тунгуски. 23 записныe книжки

АРАН. Ф. 277, оп. 4, д. 1561, л. 1–6; Ф. 642, оп. 4, д. 1102, л. 1.

АРАН. Ф. 642, оп. 1, д. 456, 458.

АРАН. Ф. 642, оп. 1, д. 457.

АРАН. Ф. 1637, оп. 1, д. 115.

АРАН. Р.-1У, оп. 6, д. 2–7.

АРАН. Р.-1У, оп. 6, д. 8–10.

Открытие выставки Польские

исследователи Сибири, Москвa,

октябрь 2008, фото М.И. Лукина

Виталий Юрьевич Афиани,

Надежда Михайловна Осипова

Документы о польских исследователях Сибири в АРАН

А. Чекановского, включающие и маршрутную съемку реки Оленек,

за 1873–1875 гг. органично дополняют маршрутные съемки двух

предыдущих экспедиций

Примером изучения научного наследия А. Чекановского служaт

рукописи монографий доктора географических наук В.В. Ламакина

Геологические открытия А.Л. Чекановского в Прибайкалье 1969 г.

и академика В.А. Обручева История геологического исследования

Сибири

, с краткими биографиями А. Чекановского, Я. Черского,

Л. Ячевского

. Примечательно, что начало последнему исследо-

ванию положила первая научная библиография истории геологи-

ческого исследования Сибири, опубликованная А.Л. Чекановским

в 1874 году

С конца XIX века на российскую службу поступило нема-

ло поляков. Несомненный интерес вызывает переписка геолога

К. Богдановича, руководителя Геологического комитета в Петербурге,

с академиками В.И. Вернадским, В.Л. Комаровым и почетным ака-

АРАН. Р.-1У, оп. 6, д. 11, л. 1–1679.

АРАН. Ф. 1637, оп. 1, д. 111.

Обручев В.А., История геологического исследования Сибири, Ленинград 1933.

АРАН. Ф. 642, оп. 1, д. 209, л. 22, 50, 54.

Чекановский А.Л., Геологическое исследование в Иркутской губернии, Иркутск

1874.

Открытие выставки Польские исследователи Сибири, Москвa, октябрь 2008,

фото М.И. Лукина

Виталий Юрьевич Афиани,

Надежда Михайловна Осипова

Документы о польских исследователях Сибири в АРАН

демиком Н.А. Морозовым за 1909–1914 гг. В письмах поднимались

и обсуждались различные проблемы — от обследования Урала и из-

учения оптических свойств минералов до благодарности за избрание

в Русское общество любителей мироведения

В Архиве выявлены сведения о деятельности еще одно-

го геолога польского происхождения на российской службе —

Л. Ячевского. Это письма к В.И. Вернадскому за 1899 г., по ряду на-

учных проблем, о деятельности геологического кабинета. Имеется

отзыв доктора геолого-минералогических наук А.В. Павлова о тру-

дах Л. Ячевского

. Об ученом упоминается и в письме профессо-

ра Томского университета П.П. Орлова к В.И. Вернадскому от 11

июля 1913 года

Сибирь избрал местом своей врачебной службы Ю. Талько-

Хринцевич, прославившийся своими антропологическими, этногра-

фическими и другими исследованиями в сибирских краях. Письма

его по вопросам научной работы, экспедиций, обмена научными тру-

дами сохранились в фондах ученых-зоологов члена-корреспонден-

та РАН А.П. Богданова (1823–1893 гг.) и академика М.В. Павловой

(1910–1912 гг.)

Кроме того, в Архиве имеются письма геолога Ю. Морозевича

к В.И. Вернадскому за 1898 г. о научной деятельности

Среди переписки почетного академика и бывшего политзаклю-

ченного Н.А. Морозова обнаружено письмо Э.К. Пекарского, напи-

санное в 1927 гoду

. В фонде Президиума АН СССР выявлены до-

кументы о разработке научного наследия Э. Пекарского — перепи-

ска Института востоковедения в 1938 г. об издании его знаменитого

Словаря якутского языка

Рукопись доктора географических наук В.В. Ламакина по-

священа актуальной теме — Охрана и изучение Байкала своевре-

менная задача советско-польского культурного сотрудничества

(Байкал и польские ученые). В его статье 3 байкальскиe горы с имена-

ми знаменитых геологов рассказывается о польских именах на кар-

АРАН. Ф. 518, оп. 3, д. 155, л. 1–2; Ф. 277, оп. 4, д. 326, л. 1–2; Ф. 543, оп. 4,

д. 180, л. 1.

АРАН. Ф. 518, оп. 3, д. 1932, л. 1–2.

АРАН. Ф. 518, оп. 3, д. 1211, л. 20 об.

АРАН. Ф. 446, оп. 2, д. 180; Ф. 311, оп. 3, д. 238.

АРАН. Ф. 518, оп. 3, д. 1103, л. 1–2.

АРАН. Ф. 543, оп. 4, д. 1405, л. 1.

АРАН. Ф. 2, оп. 1 (1938), д. 185, л. 1–9.

Виталий Юрьевич Афиани,

Надежда Михайловна Осипова

Документы о польских исследователях Сибири в АРАН

те Сибири и Дальнего Востока: имя Черского носит горный хребет,

а Пилсудского — гора на острове Сахалин

Эти материалы были представлены на документальных выстав-

ках из фондов Архива Российской академии наук и Архива Польской

академии наук, в частности, одна из которых проходила в Варшаве

9–14 октября 2004 г. в рамках дней российской науки в Республике

Польша Z dziejów rosyjsko-polskich kontaktów naukowych=Страницы

истории российско-польских научных контактов и открывалась пре-

зидентом ПАН академиком А. Легоцким и вице-президентом РАН

академиком Н.А. Платэ

. Другая выставка Польские исследователи

Сибири=Polscy badacze Syberii состоялась во время проведения дней

польской науки в России в Москве 14–15 октября 2008 г. Ее откры-

вали президент РАН академик Ю.С. Осипов и президент ПАН акаде-

мик М. Кляйбер. К выставке архивистами Польской академии наук

был подготовлен сборник биографических очерков 26 польских уче-

ных, посвятивших свою научную деятельность изучению Сибири

Несомненно, работа по изучению столь важной темы будет продол-

жаться с целью введения в научный оборот новых документов, ка-

сающихся польских исследователей Сибири. В предисловии к ката-

логу выставки М. Кляйбер написал: „Доброе сотрудничество уче-

ных наших стран способствует развитию и распространению чистой

и частной науки. Я надеюсь, что в будущем это сотрудничество бу-

дет еще более эффективным и принесет мировой науке ощутимую

пользу”. Ю.С. Осипов отметил, что подготовленная Архивом ПАН

и Архивом РАН экспозиция показывает „зримые примеры большо-

го вклада поляков в научное исследование Сибири” и свидетельству-

ет о „многочисленных положительных примерах совместных акций

Российской и Польской академий наук во многих областях науки”

АРАН. Ф. 1637, оп. 1, д. 71, 82.

Z dziejów rosyjsko-polskich kontaktów naukowych. Wystawa dokumentów ze zbio-

rów Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk oraz Archiwum Polskiej Akademii

Nauk=Страницы истории российско-польских научных контактов. Выставка

документов из фондов Архива Российской академии наук и Архива Польской

академии наук, Москва 2004.

Polscy badacze Syberii=Польские исследователи Сибири, Warszawa 2008.

Польские исследователи Сибири. Каталог выставки=Polscy badacze Syberii.

Katalog wystawy, Москва 2008. С. 4, 5–6.

Irkucka rezolucja profesora Bolesława Szostakowicza

Piotr Głuszkowski

Moskwa

IRKUCKA REZOLUCJA

PROFESORA BOLESŁAWA SZOSTAKOWICZA

19–20 listopada 2008 roku odbyła się w Irkucku konferencja pt.

Polacy — badacze Syberii. Głównym pomysłodawcą konferencji był

ówczesny konsul generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Irkucku dr

Piotr Marciniak (obecnie minister, zastępca ambasadora RP w Federacji

Rosyjskiej) oraz dyrektor Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk

w Moskwie profesor Mariusz Wołos. Do współorganizacji konferencji

chętnie przyłączyła się Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie

oraz cała grupa syberyjskich instytucji z Irkuckim Uniwersytetem

Państwowym na czele. Konferencja odbyła się w gmachu Biblioteki

Naukowej Irkuckiego Uniwersytetu Państwowego (część merytoryczna

— referaty) oraz w Obwodowym Muzeum Krajoznawczym w Irkucku

(część uroczysta, prezentacja wystawy przygotowanej przez Archiwum

Polskiej oraz Rosyjskiej Akademii Nauk).

Polsko-syberyjskie konferencje i seminaria naukowe należą do rzad-

kości i są zawsze swego rodzaju świętem dla ich uczestników, organiza-

torów i przede wszystkim dla miejscowej Polonii. Nie powinno więc dzi-

wić, że zarówno polscy, jak i rosyjscy referenci byli bardzo szczęśliwi

i dumni, że mogą wziąć udział w konferencji i omówić wyniki prowadzo-

nych przez siebie badań. Tłumnie przybyła irkucka Polonia cieszyła się

z okazji do rozmów z polskimi naukowcami, a organizatorzy mogli od-

bierać zasłużone gratulacje za przezwyciężenie wszelkich przeciwności

losu stojących na drodze od pomysłu do zrealizowania konferencji. Na

Piotr Głuszkowski — absolwent Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów

Humanistycznych na UMK w Toruniu, mgr historii i filologii rosyjskiej UMK, tłu-

macz, pracownik naukowy Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk w Moskwie, zaj-

mujący się głównie historią Rosji i ZSRR XIX i XX wieku, a także literaturą rosyj-

ską i radziecką; pisze pod kierunkiem profesora Jerzego W. Borejszy pracę doktorską

Polityczno-literacka biografia Tadeusza Bułharyna.

Irkucka rezolucja profesora Bolesława Szostakowicza

brak zainteresowania syberyjską tematyką wśród polskich humanistów

nie można narzekać, równie duże zaciekawienie polskimi motywami na

Syberii wykazują rosyjscy naukowcy. Łatwo można się domyślić, że spo-

radyczność tego typu konferencji spowodowana jest przede wszystkim

problemami organizacyjnymi i kosztami dojazdu na Syberię, a nie bra-

kiem wspólnych naukowych zainteresowań.

Irkuckie seminarium było najlepszym dowodem, że konferencje

o Polakach na Syberii, dyskusje o ich historii, osiągnięciach, a także

o stanie dzisiejszej Polonii syberyjskiej powinny odbywać się regularnie

kilka razy do roku. Nie należy dramatyzować sytuacji i przedstawiać jej

w czarniejszych barwach, niż wygląda to w rzeczywistości. Nie była to

bowiem pierwsza konferencja przeprowadzona w ostatnich latach, która

poruszyła problematykę dziejów Polaków na Syberii. Na szczęście jest

w Polsce kilka ośrodków naukowych i badaczy pasjonatów, którzy już

od wielu lat zajmują się polsko-syberyjską historią. Nazwiska profesor

Wiktorii Śliwowskiej, profesora Antoniego Kuczyńskiego czy profesora

Zbigniewa Wójcika znane są nie tylko polskim, ale i rosyjskim badaczom.

Analogiczną rolę w Rosji pełni profesor Bolesław Szostakowicz, któ-

ry również od wielu lat zajmuje się historią polskich zesłańców i osadni-

ków na Syberii. Zarówno Polska Akademia Nauk, jak i Ośrodek Badań

Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego starają się stale organizować

konferencje zarówno w Polsce, jak i na Syberii. W 2002 roku w Irkucku

została zorganizowana konferencja Syberyjsko-polska historia i współ-

czesność, również Kazań i Moskwa były niedawno miejscami konferen-

cji na temat kontaktów polsko-syberyjskich, wspomnę np. obrady polsko-

rosyjskiej komisji historyków na konferencji w 2005 roku zatytułowanej

Stolica i prowincja. Niemalże co roku podobne spotkania odbywają się

w Polsce w różnych miastach: we Wrocławiu, Pułtusku, Lublinie.

Należy jednak zauważyć, że polscy i rosyjscy badacze nie co dzień

mają okazję do spotkań, rozmów, wymiany myśli i wyników swoich

badań. Z pięciu polskich uczestników konferencji (czterech referen-

tów i moderator) często odwiedzających Rosję lub nawet tymczasowo

mieszkających w Rosji żaden jeszcze nigdy nie był w Irkucku. Nie jest

to jednak, bynajmniej, powód do wstydu. Także wielu rosyjskich bada-

czy, często żyjących na Syberii, również nie miało okazji zobaczenia

Irkucka (jednego z największych miast Syberii). W Polsce często zapo-

mina się o powierzchni Syberii, kilkakrotnie większej od terytorium Unii

Europejskiej. I tak np. podróż pociągiem z Omska (Syberia Zachodnia)

do Irkucka (Syberia Wschodnia) trwa blisko dwa dni. Nie są to jednak

Piotr Głuszkowski

Irkucka rezolucja profesora Bolesława Szostakowicza

najbardziej skrajnie położone ośrodki naukowe. O problemach komuni-

kacyjnych można mówić dopiero wtedy, kiedy nie ma w pobliżu linii ko-

lejowych ani lotniska. Takie przypadki nie należą jednak do rzadkości

i warto mieć je na uwadze, analizując rezolucję wystosowaną przez pro-

fesora Bolesława Szostakowicza.

W irkuckiej konferencji wzięło udział dziesięciu referentów oraz

kilkudziesięciu słuchaczy. Wszystkie referaty zostały omówione i sko-

mentowane. Kilka z nich posłużyło jako punkt wyjścia do żywej dys-

kusji. Równie istotne wydaje się to, że Biblioteka Naukowa Irkuckiego

Uniwersytetu Państwowego

została wykorzystana jako miejsce, gdzie

można było porozmawiać o najnowszej literaturze i badaniach prowa-

dzonych nad polsko-syberyjską tematyką w różnych, najczęściej bar-

dzo odległych od siebie ośrodkach naukowych. Już w czasie konferen-

cji (zarówno w trakcie obrad, jak i w rozmowach prowadzonych podczas

przerw w kuluarach) u większości uczestników dyskusji pojawił się sze-

reg pytań, na które nie można było udzielić jednoznacznej odpowiedzi.

Jak ułatwić dostęp do polskiej i rosyjskiej literatury naukowej dotyczą-

cej historii Polaków na Syberii? W przypadku Polaków problem ten doty-

czy przede wszystkim prac (doktorskich, habilitacyjnych) publikowanych

w syberyjskich wydawnictwach uniwersyteckich w nakładzie około 200

Otwarcie wystawy Polscy

badacze Syberii, Irkuck,

listopad 2008,

fot. S. Mulina

Piotr Głuszkowski

Irkucka rezolucja profesora Bolesława Szostakowicza

egzemplarzy. Prace te są niedostępne nie tylko w Polsce, lecz i w innych

oddalonych rosyjskich ośrodkach uniwersyteckich. Naukowcy z Syberii

mają analogiczny problem. O ile jeszcze w Instytucie Słowianoznawstwa

RAN oraz kilku innych moskiewskich ośrodkach naukowych nie ma

większego kłopotu ze zdobyciem aktualnej polskiej literatury nauko-

wej, o tyle na Syberii nie ma żadnego źródła polskich nowości wydaw-

niczych.

Jak dowiedzieć się o polsko-syberyjskich badaniach prowadzonych

aktualnie w Polsce i w Rosji?

Jak skoordynować wspólne projekty badawcze, aby naukowcy z dru-

giego państwa nie powtarzali już raz przeprowadzonej kwerendy?

Profesor Bolesław Szostakowicz, zainspirowany zarówno obradami

konferencji, jak i poszukiwaniem odpowiedzi na pojawiające się po raz

kolejny problemy, 20 listopada 2008 roku podjął się napisania rezolucji.

Przytaczam w całości jej treść.

1. Regularne przeprowadzanie polsko-rosyjskich naukowych spotkań

(konferencje oraz inne imprezy) na temat syberyjsko-polskiej historii.

2. Utworzenie Wschodniosyberyjskiego Naukowo-Koordynacyjnego

Centrum przy Irkuckim Uniwersytecie Państwowym, które będzie zajmo-

wać się problematyką syberyjsko-polskiej historii. Jednym z głównych za-

dań Centrum byłaby koordynacja wymiany nowościami wydawniczymi,

a także istniejącą już bibliografią. Centrum mogłoby powstać dzięki pod-

pisaniu odpowiedniej umowy o współpracy między Stacją Naukową PAN

przy RAN i Rektoratem Irkuckiego Uniwersytetu Państwowego.

3. Wydanie rozszerzonej wersji pracy zbiorowej „Benedykt Dybow-

ski” (w dwujęzycznym — polskim i rosyjskim wariancie).

4. Rosjanie wystąpili z propozycją dla polskich instytucji i naukow-

ców włączenia się do badań prowadzonych przez Międzyregionalny

Instytut Nauk Społecznych. Zaproponowana wstępna robocza wersja pro-

jektu badawczego to: „Wzajemne stworzenie i kreowanie obrazu Syberii

i Sybiraków, a także Polski i Polaków w polskiej i rosyjskiej memuary-

styce i literaturze wspomnieniowej w XIX wieku”.

Jak łatwo zauważyć, rezolucja nie tylko wymienia poszczególne pro-

blemy pojawiające się przed polskimi i syberyjskimi badaczami, lecz tak-

że próbuje znaleźć na nie odpowiedź. Zawiera też propozycję rozszerze-

nia dotychczasowej współpracy pomiędzy polskimi i syberyjskimi ośrod-

kami naukowymi.

O ile pierwszy punkt nie wymaga dodatkowego komentarza, a jedy-

nie pomysłu na znalezienie odpowiednich sponsorów lub uzyskanie na-

Piotr Głuszkowski

Irkucka rezolucja profesora Bolesława Szostakowicza

ukowego grantu, o tyle drugi punkt może wywoływać pewne wątpliwo-

ści.

Profesor Bolesław Szostakowicz zaproponował utworzenie Wschod-

niosyberyjskiego Naukowo-Koordynacyjnego Centrum przy Irkuckim

Uniwersytecie Państwowym. Zdecydował się na taki wariant, a nie szer-

szy — np. Syberyjskiego Centrum, ponieważ dobrze zdaje sobie spra-

wę z istnienia nieprzemierzonych połaci Syberii, na których działają set-

ki naukowców. Z perspektywy Irkucka nie byłby on w stanie koordyno-

wać badań prowadzonych w innych ośrodkach. A przecież istnieją jesz-

cze syberyjscy naukowcy samotnicy

naukowcy amatorzy nieprzypisani

do żadnych uniwersytetów, z którymi kontakt jest dodatkowo utrudniony.

Paradoksalnie, często łatwiej jest się niektórym syberyjskim naukowcom

spotkać w Polsce niż na Syberii. Wielu rosyjskich badaczy z Tomska,

Barnaułu czy największego miasta na Syberii — Nowosybirska zdecy-

dowanie chętniej udaje się do Warszawy niż do Irkucka i każdego innego

miejsca na Syberii. Jest to jak najbardziej zrozumiałe postępowanie, gdyż

w Warszawie, Krakowie i innych polskich naukowych ośrodkach mają

dostęp do miejscowych bibliotek, archiwów i niemalże wszystkich wy-

danych w Polsce nowości naukowych. Wschodniosyberyjskie Naukowo-

Koordynacyjne Centrum nie zastąpi rosyjskim naukowcom wyjazdów do

Polski, może jednak bardzo ułatwić im pracę i stymulować do nowych

wyzwań.

Inaczej sytuacja wygląda, kiedy zamiast o całej Syberii mówimy

tylko o Syberii Wschodniej, w której Irkuck już od wielu lat pełni rolę

centrum naukowo-kulturalnego. Równie ważna jest też historyczna rola

Irkucka w tym regionie. Należy pamiętać, że Irkuck z okolicami (np.

Usole) był jednym z najczęstszych miejsc zesłań Polaków. Irkucka Polo-

nia wyróżnia się nie tylko liczebnością, ale również i aktywnością. Nie

jest więc przypadkiem, że syberyjski Konsulat RP powstał właśnie w Ir-

kucku (co ciekawe, jest to najdalej wysunięty na wschód konsulat Unii

Europejskiej).

Oczywiście Syberia Wschodnia to również setki, tysiące kilome-

trów odległości, przeszło 4 mln km

powierzchni i odległe od siebie kra-

iny geograficzne (często nie tylko geograficznie, ale również kulturowo):

Jakucja, Buriacja, Krasnojarski Kraj, Zabajkalski Kraj,

Tuwa i wreszcie ob-

wód irkucki. Irkuck to jednak jedno z dwóch największych miast Syberii

Wschodniej; stanowi duży ośrodek gospodarczy, do którego można dotrzeć

lądem, wodą i powietrzem. Najważniejsze wydaje się jednak naukowe zna-

czenie Irkuckiego Uniwersytetu Państwowego, który, według profesora

Piotr Głuszkowski

Irkucka rezolucja profesora Bolesława Szostakowicza

Konferencja Polacy — badacze Syberii, Irkuck, listopad 2008, fot. J. Arvaniti

Piotr Głuszkowski

100

Irkucka rezolucja profesora Bolesława Szostakowicza

101

Szostakowicza, w pełni może podołać zadaniu koordynacji badań prowa-

dzonych na tym obszarze. W Irkucku już od wielu lat prowadzone są bada-

nia nad dokonaniami Polaków, co również predestynuje miejscowy uniwer-

sytet do swojego rodzaju centrum polonistycznego Syberii Wschodniej.

Mam pewne wątpliwości, czy Syberia Wschodnia to również nie jest

zbyt duży obszar dla tej inicjatywy. Nie chciałbym tym samym podważać

pozycji Irkuckiego Uniwersytetu Państwowego, jego znaczenia dla re-

gionu i badań nad polsko-syberyjską problematyką. Irkucki ośrodek na-

ukowy już teraz ma bardzo dobrze rozwinięte kontakty z uniwersytetami

w Krasnojarsku i Ułan Ude (jako przykład może posłużyć tu docent

Oksana Polianskaja, która wzięła udział w konferencji Polacy — ba-

dacze Syberii, pracując na co dzień w Buriackim Uniwersytecie Pań-

stwowym w Ułan Ude). Tu jednak znów pojawia się problem odległo-

ści. O ile Krasnojarsk i Ułan Ude znajdują się stosunkowo blisko Irkucka,

o tyle wątpliwe jest, aby naukowcy z Jakucka skorzystali z Wschodnio-

syberyjskiego Naukowo-Koordynacyjnego Centrum przy Irkuckim

Uniwersytecie Państwowym. Jakuck nie należy do metropolii i najwięk-

szych miast Rosji, zważywszy jednak na bogatą wspólną polsko-jakucką

historię (Wacław Sieroszewski, Edward Piekarski) i sympatię, jaką wciąż

żywią mieszkańcy Jakucji do Polaków, może warto pomyśleć o założeniu

filii lub nawet odrębnego centrum w Jakucku.

W 2. punkcie rezolucji profesor Bolesław Szostakowicz zaznaczył

również, że zależy mu (uczestnikom konferencji) na stworzeniu wspólnej

polsko-rosyjskiej bibliografii dotyczącej historii polsko-syberyjskiej. Jest

to o tyle ważne, iż niejednokrotnie badacze z Rosji zajmują się problema-

mi, które zostały już omówione w Polsce, i na odwrót — polscy naukow-

cy powtarzają badania przeprowadzone przez ich rosyjskich kolegów.

Zdarza się również, że polscy i rosyjscy badacze zgłębiają ten sam temat,

nie wiedząc o równocześnie prowadzonych badaniach w sąsiednim kraju.

Sytuacji tej można uniknąć dzięki skoordynowaniu przepływu informa-

cji, artykułów i książek (na Syberii ukazuje się dużo książek o tematyce

polsko-rosyjskiej w nakładzie 150–200 egzemplarzy, które niestety nie

docierają do Polski). Wschodniosyberyjskie Naukowo-Koordynacyjne

Centrum przy Irkuckim Uniwersytecie Państwowym mogłoby nie tylko

gromadzić polską naukową literaturę i wysyłać rosyjską do Polski, lecz

także koordynować wspólne projekty badawcze.

Nie przez przypadek profesor Bolesław Szostakowicz wskazał jako

partnera do podpisania umowy z wschodniosyberyjskimi uniwersyte-

tami właśnie profesora Mariusza Wołosa, dyrektora Stacji Naukowej

Piotr Głuszkowski

100

Irkucka rezolucja profesora Bolesława Szostakowicza

101

PAN w Moskwie i jednocześnie stałego przedstawiciela PAN przy RAN.

Stacja Naukowa PAN w Moskwie była współorganizatorem konferencji:

zajęła się kwestią zaproszeń i umożliwienia przyjazdu polskim uczest-

nikom, wzięła również czynny udział w części naukowej. Dyrektor

Stacji Naukowej PAN w Moskwie, jako naturalny pośrednik pomię-

dzy polską a rosyjską nauką, jest idealnym partnerem dla zapowiadane-

go przez profesora Szostakowicza Wschodniosyberyjskiego Naukowo-

Koordynacyjnego Centrum przy Irkuckim Uniwersytecie Państwowym.

Nie bez znaczenia jest tu również aktywność moskiewskiej Stacji

Naukowej PAN na Syberii. W 2008 roku Stacja Naukowa PAN w Mo-

skwie współorganizowała dwie konferencje na Syberii i jedną na Uralu:

w Omsku 27–28 marca Syberyjska wieś: historia, współczesność, per-

spektywy rozwoju

, w Jekaterynburgu 20 października Rola i znaczenie

historii regionalnej we współczesnej historiografii rosyjskiej i polskiej

oraz w Irkucku 18–19 listopada Polacy — badacze Syberii.

Nie należy się dziwić, że w 3. punkcie rezolucji profesor

Szostakowicz podkreślił potrzebę nowego wydania biobibliografii

Benedykta Dybowskiego. Dybowski to niebagatelna postać w historii

polsko-syberyjskich stosunków. Warto, aby pamięć o nim była kultywo-

wana także przez młodsze pokolenia. Do popularyzacji tej postaci walnie

mogłaby się przyczynić rozszerzona o najnowsze publikacje biobiblio-

grafia polskiego naukowca.

Ostatni punkt rezolucji to propozycja wystosowana przez profeso-

ra Szostakowicza do polskich badaczy. Międzyregionalne instytuty nauk

społecznych (межрегиональные институты общественных наук) po-

wstały w ramach programu Międzyregionalne badania w naukach spo-

łecznych (Межрегиональные исследования в общественных науках —

МИОН)

, utworzonego przez Ministerstwo Oświaty i kilka zachodnich

fundacji (m.in. Sorosa, MacArthura). Ich główne zadanie to zainspirowa-

nie i pobudzenie rosyjskich naukowców do pracy w dziedzinie nauk spo-

łecznych. Innym zadaniem postawionym przez instytuty jest zintegrowa-

nie badań prowadzonych przez rosyjskich naukowców z międzynarodo-

wymi badaniami humanistycznymi. I tak np. Irkucki Międzyregionalny

Сибирская деревня: история, современное состояние, перспективы развития,

Омск 2008.

Materiały z konferencji ukażą się na przełomie 2009 i 2010 roku. Jekaterynburg to

obecnie prężna stolica Uralu, ale w XIX wieku kojarzyła się Polakom przede wszyst-

kim z jednym z etapów w drodze na Syberię.

http://www.iriss.ru/mion_program_about.

Piotr Głuszkowski

102

Instytut Nauk Społecznych założony przy Irkuckim Uniwersytecie

Państwowym zajmuje się realizacją projektu Syberia w Rosji i na świe-

cie: wyzwania strategii rozwoju (Сибирь в России и мире: вызовы

стратегиям развития).

Profesor Bolesław Szostakowicz poprosił w imieniu syberyjskich na-

ukowców o pomoc w znalezieniu rozwiązania wszystkich zasygnalizowa-

nych problemów. Pomysły zaproponowane przez profesora Szostakowicza

będą mogły przynieść efekty, jeśli włączą się do ich realizacji zarówno

Polacy, jak i Rosjanie.

W 2010 roku planowane jest wydanie materiałów po konferencji

Polacy — badacze Syberii. Oprócz rozszerzonych i uzupełnionych arty-

kułów wszystkich referentów w pokonferencyjnych materiałach znajdą

się jeszcze teksty profesora Jurija Zuljara i doktora Sergieja Leończyka,

którzy z niezależnych od siebie przyczyn nie mogli wziąć udziału w sym-

pozjum. Publikacja wspomnianego tomu nie będzie jedynym asumptem

do spotkania. W 2010 roku odbędą się także obchody 100-lecia założenia

Wierszyny przez polskich osadników, Wierszyny, w której do dziś mówi

się po polsku. Okazji do spotkań polskich i syberyjskich naukowców nie

brakuje. Rokrocznie można organizować kilka konferencji na Syberii, nie

tylko w Irkucku, lecz także w Omsku, Krasnojarsku, Jakucku, Barnaule

i innych miastach. Pamięć o Polakach na Syberii wciąż jeszcze jest żywa,

choć z każdym rokiem wspomnienia o Dybowskim, Sieroszewskim,

Piłsudskim (Bronisławie) czy Piekarskim stają się coraz bardziej niewy-

raźne. O pamięć o polskich badaczach, naukowcach, bohaterach i wresz-

cie zwyczajnych ludziach dba nie tylko syberyjska Polonia, lecz także

i rdzenni mieszkańcy Syberii. Choć nie pamiętają już XIX-wiecznych

polskich zesłańców i osadników, to wciąż mają wpojoną i zakorzenioną

sympatię do Polaków.

Николай Дмитриевич Гребенщиков

Оксана Николаевна Полянская

Улан-Удэ

ДОКТОР ЦЕЛЕСТИН ЦЕХАНОВСКИЙ

28 декабря 1906 года в Иркутске умер доктор Цехановский

Целестин Михайлович

. В связи с упоминанием об этом факте ир-

кутский летописец Н.С. Романов в своей рукописи сделал следую-

щую запись об умершем: „Окончил Московский университет по ме-

дицинскому факультету в начале 1860 года и в 1863 году после Поль-

ского восстания сослан в Сибирь. В 1866 году из Александровского

завода переехал в Иркутск и был популярным врачом”

. Отдавая

должное Н.С. Романову, нельзя не отметить некоторые неточности

в его рассказе о докторе Цехановском. Материалы из архива потомков

Ц.М. Цехановского, опубликованные воспоминания его современ-

ников, а также исследования современных историков значительно

Николай Дмитриевич Гребенщиков — член польского общества Национально-

культурная автономия в Улан-Удэ „Надежда”.

Оксана Николаевна Полянская — кандидат исторических наук, доцент кафедры

Всеобщей истории Бурятского государственного университета города Улан-Удэ.

Авторы статьи и потомки доктора Ц.М. Цехановского, семьи Ждановых,

Попковых, Лупыревых выражают искреннюю благодарность профессору Б.С.

Шостаковичу за консультации и редакционную правку, проведенные им при

написании текста данной статьи.

Авторы считают нужным пояснить, что в отечественной разговорной

и письменной практике имя (с отчеством, не употребляемым в польской речи)

и фамилия (Цехановский, а не в более соответствующей ее польскому написанию

русской транскрипции — Чехановский) героя данной публикации закрепились

повсеместно в таком русифицированном виде. Во избежание больших

разночтений и загромождения текста коррективами, авторы далее следуют

прижившейся в сибирском обиходе версии (подобно и транскрибированию ряда

иных приводимых в тексте статьи польских имен) — в устарелом и не вполне

соответствующем современной норматике виде. Далее таковые специально не

оговариваются.

Романов Н.С., Летопись города Иркутска за 1902–1924 гг., Иркутск 1994, C. 81.

Николай Дмитриевич Гребенщиков, Оксана Николаевна Полянская

104

Доктор Целестин Цехановский

105

дополняют столь краткую информацию о враче, ссыльном Январском

повстанце Цехановском.

Целестин Михайлович Цехановский родился в Польше

в 1836 году. В начале 1860-х годов окончил медицинский факуль-

тет Варшавского университета, а в 1862 году по подозрению в ока-

зание медицинской помощи повстанцам был арестован на конспи-

ративной квартире, на которой во время обыска были обнаружены

оружие и пропагандистская литература

. Цехановского приговори-

ли к каторжным работам „навечно” в Александровской каторжной

тюрьме (60 верст от Иркутска). С ним на каторгу отправился и его

слуга-„дядька” Конопко Станислав Матвеевич. Вот как описывает

в своих воспоминаниях Александровскую тюрьму бывший редактор

„Восточного обозрения” И.И. Попов: „Александровская тюрьма ни-

когда не отличалась особенной строгостью режима, а для полити-

ческих здесь было вольготно. В 60-х годах политический каторжа-

нин П.Г. Зайчневский мог отлучиться из тюрьмы даже в Иркутск; но

и для уголовных здесь был смягчен каторжный режим, хотя иногда

здесь погуливали розги, практиковался карцер, были и кандалы…”

К 80-м годам XIX века ситуация меняется. Тюремным началь-

ником назначается А.П. Сипягин, а в 90-е годы, когда Сипягин

был сделан иркутским тюремным инспектором, начальником

Александровской тюрьмы был назначен Лятоскович, продолжив-

ший и развивший тюремную политику первого. Лятоскович родил-

ся в Польше, принимал участие в Польском восстании 1863 года, был

сослан в Сибирь и на себе испытал порядки и режим российских тю-

рем и этапа. При первой возможности он поступил в тюремное ве-

домство с единственной целью — облегчить участь заключенных.

С появлением в Александровской тюрьме Сипягина и Лятосковича

каторжный режим тюрьмы коренным образом изменился: пенитен-

циарная система, основанная, главным образом, на том, чтобы ка-

рать преступника, была заменена тенденцией исправления. Розги,

кандалы и даже карцер исчезли. Были организованы работы, в кото-

рых старались заинтересовать арестантов. Возник целый ряд мастер-

ских, доход от них шел на улучшение положения арестантов, а тре-

тья часть его копилась, записывалась на счет арестанта и выдавалась

Колесникова Н.Д. (внучка Ц.М. Цехановского), Воспоминания, из архива семьи

Попковых, потомков Ц.М. Цехановского.

Попов И.И., Забытые иркутские страницы (Записки редактора), Иркутск 1989,

C. 20.

Николай Дмитриевич Гребенщиков, Оксана Николаевна Полянская

104

Доктор Целестин Цехановский

105

ему по отбытию наказания. „В санитарном и гигиеническом отно-

шении тюрьма была весьма удовлетворительна; пища и одежда «ка-

детов», как называл своих арестантов Сипягин, были таковы, что им

завидовали даже крестьяне. Открылась школа, введены были собе-

седования, устроили театр, исполнителями в котором были сами аре-

станты, оркестр и тому подобное”

. Во всех преобразованиях, про-

водимых в Александровской каторжной тюрьме принимал актив-

ное участие и тюремный врач Ц. Цехановский, идеалом которого,

как и многих, прогрессивно мыслящих людей в ту пору, был док-

тор Гааз. „Несмотря на большие лишения, Цехановский с первого

же дня прихода на завод (Александровский винокуренный завод),

в кандалах принялся лечить каторжных. Его лечение, конечно бес-

платное, подействовало на несчастных так, что имя Цехановского

многими ежедневно упоминалось во время молитвы. Крестьяне

села Александровского, узнав о появлении «великого человека», ста-

ли просить начальство тюрьмы отпускать к ним доктора хотя бы на

час”

. Цехановскому было разрешено посещать соседние деревни,

правда, под конвоем. Его везде знали, с нетерпением ждали помо-

щи. „Крестьяне, крестьянки платили Цехановскому медными день-

гами, иногда давали калач, а чаще бывало, что кланялись благодете-

лю до земли. Никакая погода, никакая буря, никакое время не удер-

живало Цехановского от оказания помощи больному”

. Наконец

о нем заговорил в округе и стар, и млад, и начальство тюрьмы реши-

ло снять кандалы с каторжника, который завоевал в народе широкую

известность.

„Я могу снять кандалы, когда мои товарищи от них освободят-

ся, мы по одному делу”, — ответил Цехановский пришедшим испол-

нителям распоряжения начальства о личном к нему снисхождении.

Оковы остались на ногах Целестина. Он продолжал греметь ими по

улицам поселка, конвоируемый в те крестьянские дома, куда посту-

чалась беда или свалилось несчастье

Почти два десятка лет томился врач в неволе. В начале 1883 года

Целестин Михайлович вышел на поселение, где столкнулся с пробле-

Там же, С. 21.

Государственный архив Иркутской области (ГАИО), Фoнд Иркутской городской

думы, письмо гласного Щукина от 14 июня 1905 года (Далее в сокращении —

Письмо гласного Щукина).

Там же.

Душкин Ю., Милюков Д., Всей своей жизнью, „Восточно-Сибирская правда”,

13 ноября 1976.

Николай Дмитриевич Гребенщиков, Оксана Николаевна Полянская

106

Доктор Целестин Цехановский

107

мой заработка на жизнь, так

как в начале 1866 года по-

явились специальные Пра-

вила по устройству быта

сосланных в Сибирь поля-

ков. Если занятия ссыль-

ных поляков сельским хо-

зяйством, ремеслом и тор-

говлей не встречали препят-

ствий со стороны властей,

а зачастую даже поощря-

лись, то деятельность, но-

сившая интеллектуальный

характер, трактовалась „в

противоправительственных

целях”. Правила… запреща-

ли ссыльнопоселенцам за-

ниматься воспитанием де-

тей и преподаванием, содер-

жанием аптек, типографий,

фотографий и пр. и рабо-

той в них, иметь медицин-

скую практику, служить в

правительственных учреж-

дениях и т. д. Нелепость

этого постановления обнаруживалась тем явственнее, чем больше

среди ссыльных поляков насчитывалось опытных врачей, педагогов

и других специалистов, в то время, когда Сибирь особенно в них

нуждалась. Поэтому Правила… являлись нередко лишь чисто фор-

мальным препятствием при оформлении ссыльных поляков на рабо-

ту. Широко практиковался обход существующих предписаний, на что

местные власти смотрели сквозь пальцы

. Занимаясь полулегальной

медицинской практикой, Цехановский приобрел популярность среди

жителей Иркутска, а вскоре волею судеб стал врачом тюрьмы, узни-

ком которой в недавнее время был сам. Некоторое время спустя, по-

сле выхода на поселение, доктор Цехановский переезжает в Иркутск,

где строит дом на углу Амурской и Харлампиевской улиц (ныне

Шостакович Б.С., Поляки в Сибири. Страницы истории, [в:] Поляки в Бурятии,

Улан-Удэ 1996, T. I, С. 56.

Письмо Целестина Цехановского Юлиану

Талькo-Хринцевичу, 1892, АЯУ

Николай Дмитриевич Гребенщиков, Оксана Николаевна Полянская

106

Доктор Целестин Цехановский

107

улицы Ленина и Горького). „Кто из вас, господа гласные, — обращал-

ся Щукин с запиской к своим коллегам, — не знает этого домика, кто

не знает доктора Цехановского, всегда любезного, всегда готового

идти ко всякому больному, доктора, которому нелегко вручить гоно-

рар за спасение родственников?”

. Иркутск в конце XIX века — это

динамично развивающийся город Восточной Сибири в социально-

экономическом плане и культурном отношении. В городе функцио-

нировало четыре больницы, военный госпиталь, несколько амбу-

латорий и частных лечебниц. В 80-х годах XIX века в Иркутске на

33800 жителей было около тридцати врачей, треть из них составляли

поляки, большинство которых было сослано в Сибирь на поселение,

остальные приехали работать после окончания учебных заведений

и, как правило, отрабатывали государственную стипендию. Так как в

Иркутской губернии ощущалась острая нехватка врачей, то многим

ссыльным полякам, имевшим высшее медицинское образование,

возвращали права государственной службы и разрешали работать

в городах и округах губернии. Врачи-поляки первой волны (ссыльно-

поселенцы), как правило, были выпускниками польских университе-

тов, а врачи второй волны (добровольно прибывшие) выпускниками

Киевского и Московского университетов и Петербургской медико-

хирургической академии. Почти все состояли на службе в городских

больницах и военном госпитале и несколько человек были члена-

ми Иркутской врачебной управы. Несмотря на имеющийся в городе

штат врачей, его все же было недостаточно, чтобы оказать медицин-

скую помощь всем нуждающимся, поэтому врачи совмещали сразу

несколько должностей

. 3 октября 1888 года при Мариинской общи-

не по инициативе Общества врачей, были организованы подготови-

тельные курсы по обучению сестер милосердия. Члены Общества

взяли на себя обязанность безвозмездно преподавать, каждый по

два раза в неделю

. Доктор Цехановский инициировал постройку

Нагорной поликлиники и сам долгое время в ней работал

. Многие

врачи, кроме своей основной работы, вели по вечерам и выходным

частный прием всех желающих у себя на квартирах или в здании

Письмо гласного Щукина.

ГАИО. Ф. Иркутской врачебной палаты. Фамилии некоторых врачей-поляков:

И.П. Брониковский, Н.В. Гленбоцкий, А.В. Гаевский, А.И. Одаховский,

А.Н. Ронинский, О.С. Гржибовский.

Романов Н.С., Летопись города Иркутска за 1881–1901 гг., Иркутск 1993,

С. 184.

Сведения приведены по воспоминаниям Н.Д. Колесниковой.

Николай Дмитриевич Гребенщиков, Оксана Николаевна Полянская

108

Доктор Целестин Цехановский

109

больниц, где работали. Людей привлекали, прежде всего, такие каче-

ства врачей, как опытность, мастерство, внимательность. Из записки

гласного Щукина узнаем, что доктор Цехановский был добрым чело-

веком, честным врачом, его мало волновала карьера, а люди его зна-

ли и любили, шли к нему больше, чем к кому-либо.

В процессе профессиональной деятельности между польски-

ми и русскими врачами наблюдалось тесное взаимодействие, кото-

рое выражалось как в совместной работе в больницах, так и в работе

Общества врачей Восточной Сибири

, где врачи-поляки выступали

с докладами и сообщениями на различные медицинские темы. Перед

присутствующими выступал и Ц.М. Цехановский, обращая внима-

ние на актуальные проблемы. Один из его докладов был посвящен

причинам эпидемии дифтерита в Иркутске и методам его лечения.

Данное заседание было публичным, и жители города смогли полу-

чить реальные сведения о том, как вести профилактику против этой

опасной болезни

. Таким образом, врачи-поляки были известными

и уважаемыми людьми в Иркутске: „Нельзя забыть многих врачей из

поляков, поплатившихся жизнью на медицинском поприще. Имена

Лаговского, Зиминского, Чечковского, Яроцкого и других долго не

забудутся в Сибири. Сибирь признает и ценит эти заслуги политиче-

ских ссыльных поляков”

В своем письме Иркутской городской думы гласный Щукин пи-

сал: „Принимая во внимание труды Цехановского на пользу иркут-

ского населения, которое он лечит, чуть ли не тридцать лет, всепо-

корно прошу Думу объявить этому врачу благодарность и назна-

чить ему по средствам города пенсию, которой бы после смерти

Кружок врачей, из которого в городе возникло Общество врачей Восточной

Сибири, был организован в Иркутске в 1858 году по инициативе врачей Г.И.

Вейриха, К.В. Кинаста, Н.А. Белоголового (воспитанника декабристов). Ц.М.

Цехановский принимал активное участие в деятельности общества: „8 января

(1885 года) в помещении благородного собрания кружком врачей и некоторых

фармацевтов был дан обед отъезжающему в Вильно, почетному члену здешнего

медицинского общества, Н.И. Вишнякову. Говорили речи А.С. Рубец, председа-

тель общества В.В. Гловачевский, Ц.М. Цехановский, М.Я. Писарев, инспектор

врачебной управы С.С. Муратовский, доктор Вонградский, д-р К.А. Элиашевич.

Вообще беседа шла дружественная, даже студенческая”. См. Романов Н.С.,

Летопись… 1881–1901 гг., С. 116, 336, 491, 512.

Лисичникова А.В., Профессиональная деятельность польских врачей в Иркутске

в конце XIX века, [в:] Сибирская полония: прошлое, настоящее, будущее, Томск

1999, С. 75.

Романов Н.С., Летопись… 1881–1901 гг., С. 91.

Николай Дмитриевич Гребенщиков, Оксана Николаевна Полянская

108

Доктор Целестин Цехановский

109

Цехановского могла пользоваться и его жена”. Дума удовлетворила

просьбу своего коллеги и выделила пенсию. Однако Цехановский от

нее отказался.

В 1906 году трагическое известие потрясло обществен-

ность Иркутска: в Москве, казаками был зарублен студент-медик

Московского университета, сын Целестина Цехановского Михаил

(Михал) Цехановский

. Надо отметить, что в то время студенты уни-

верситетов были гордостью и надеждой сибирских городов: для ода-

ренных студентов состоятельные граждане учреждали именные сти-

пендии, помогали малоимущим студентам, для этого проводились бла-

готворительные вечера, весь сбор от которых распределялся на всех

нуждающимся (об этом, в частности, красноречиво свидетельству-

ет информация, приведенная Н.С. Романовым в его Летописи города

Иркутска). В 1883 году было учреждено Общество вспомоществова-

ния учащимся сибирякам и сибирячкам. В Москве не было примера,

чтобы сибиряка-студента исключили за неуплату за обучение, благода-

ря члену Комитета Общества вспомоществования… Юлии Ивановне

Базановой, потратившей большую часть своего состояния на помощь

студентам-сибирякам

. Каждый студент или курсистка были известны

общественности, поэтому гибель студента, сына известного в Иркутске

врача, имела широкий резонанс. Весть о смерти сына

надломила

70-летнего Цехановского, и 28 декабря 1906 года он скончался.

„В «Московских ведомостях» сообщалось, что другой студент, в тужурке кото-

рого была найдена книжка с талонами студенческой столовой на имя студен-

та Бориса Виноградова, был убит около манежа, когда нес бомбы. На самом

деле, по показаниям свидетелей, убийство этого студента, который оказался не

Виноградовым, а Цехановским, совершено при следующих обстоятельствах.

Когда он ехал на извозчике близ Моховой, его окружили солдаты и при обыске

нашли у него револьвер, поволокли его к манежу, при входе в который один из

солдат ударил студента по шее шашкой и отрубил голову. Свидетелями были,

между прочим, университетские служители”. См. Кольцов Н.К., Памяти пав-

ших. Жертвы из среды московского студенчества в октябрьские и декабрьские

дни, Москва 1906, С. 41.

По всей вероятности, факт гибели студента Московского университета запал

в память Н.С. Романова. Связав это с тем, что нередко врачи-поляки были

выпускниками Московского университета, летописец Иркутска сделал неверную

запись о том, что Целестин был выпускником Московского университета; на

самом деле, исходная информация относилась к его сыну, Михаилу.

Попов И.И., Забытые иркутские страницы..., С. 308–310.

По воспоминаниям Н.Д. Колесниковой, Целестин Цехановский был женат на

сибирской казачке Ершовой Татьяне Петровне. У них было семеро детей: сыновья

— Петр, Степан, Михаил (Михал), и дочери — Мария, Анна, Фекла (Тэкла),

Софья (Зофья). Судьба каждого из них — сюжет для отдельного рассказа.

Николай Дмитриевич Гребенщиков, Оксана Николаевна Полянская

110

Ц.М. Цехановский был похоронен на Иерусалимском кладби-

ще Иркутска, в католической его части. Мест для захоронений не

хватало, Иркутская дума в 1901 году даже отвела под католическое

кладбище участок земли в Лисихе, но участников Польского восста-

ния по-прежнему хоронили на Иерусалимском кладбище

. При лик-

видации Иерусалимского кладбища, в 1930-е годы, были составле-

ны списки могил, с целью их сохранения, в этот список были вклю-

чены и могилы участников Польского восстания 1863 года, в том

числе и могила Ц.М. Цехановского. Однако, несмотря на усилия

Комиссии по охране памятников искусства и старины, сохранить мо-

гилы не удалось. В настоящее время на бывшем католическом клад-

бище можно увидеть толь-

ко одно надгробие — дека-

бриста Иосифа Викторовича

Поджио. Хотя оно и было не-

когда воссоздано по ошибке

не на точном месте могилы

декабриста (как известно, по-

следний принадлежал к ита-

льянскому роду и был католи-

ком по вероисповеданию), од-

нако все-таки может служить

примерным ориентиром тер-

ритории католической части

бывшего Иркутского кладби-

ща. Именно там, в числе иных

своих товарищей по ссыл-

ке, Январских польских по-

встанцев, нашел свой послед-

ний земной приют и Целестин

Цехановский

Гаращенко А.Н., Польские захоронения второй половины ХIХ начала ХХ вв. на

Иерусалимском кладбище в Иркутске, [в:] Сибирско-польская история и совре-

менность: актуальные вопросы, Иркутск 2001, С. 90–93.

Там же. Территорию католического кладбища в современных условиях можно

описать приблизительно так: от входа на территорию Центрального парка куль-

туры и отдыха, со стороны нынешней улицы Парковой, до входа со стороны ули-

цы Советской, далее до пересечения с главной аллеей и по ней до входа в парк со

стороны Парковой улицы.

Целестин Цехановский, б.д., БАПАН

Оксана Николаевна Полянская

Улан-Удэ

ЭПИСТОЛЯРНОЕ И ДНЕВНИКОВОЕ

НАСЛЕДИЕ МОНГОЛОВЕДА

О.М. КОВАЛЕВCКОГО

Выдающимся представителем востоковедной школы, зало-

жившим основы монголоведения в Европе, является Осип (Юзеф)

Михайлович Ковалевский (1801–1878), труды его до сегодняшнего

дня не утратили своей актуально-

сти, а роль самого ученого в вос-

токоведной науке трудно пере-

оценить. „Монголоведение бла-

годаря О.М. Ковалевскому стало

одним из ведущих направлений

мировой ориенталистики. О.М.

Ковалевский убедительно пока-

зал, что монголоведение — это

комплекс важнейших и сложных

вопросов истории и культуры на-

родов Востока”

. Диапазон его ис-

следований был широк и включал

язык, литературу, этнографию,

историю, материальную культу-

ру, религию. Это позволило уче-

ному подойти к комплексному

исследованию монгольских на-

В 2001 году Оксана Николаевна Полянская защитила кандидатскую диссерта-

цию Вклад профессора О.М. Ковалевского в изучение истории и культуры мон-

голоязычных народов Центральной Азии (I половина ХIХ века).

Шамов Г.Ф., Профессор О.М. Ковалевский. Очерк жизни и научной деятельности,

Казань 1983, С. 104.

Юзеф Щепан Ковалевский, б.д., AПАН

Оксана Николаевна Полянская

112

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа O.М. Ковалевcкого 113

родов. Своей научной, про-

светительской деятельнос-

тью О.М. Ковалевский один

из первых в российской нау-

ке обратил внимание на бу-

рят, тунгусов и другие наро-

ды Сибири. Велика его роль

в распространении различ-

ных знаний, внедрении об-

разования и формирова-

нии научных кадров бурят-

ского населения, равнопра-

вии европейцев и народов

Востока.

Осип Михайлович Кова-

левский прошел большой и

сложный жизненный путь

от студента Виленского

университета, который он

окончил в 1821 году со сте-

пенью кандидата философ-

ских наук, до крупного уче-

ного-востоковеда, профессора, а затем, ректора Казанского универ-

ситета, где на протяжении более двадцати лет возглавлял кафедру

Монгольского языка. После перевода восточного факультета в Санкт-

Петербургский государственный университет возглавил Казанский

университет. Свою научную карьеру ученый завершил в должности

профессора истории Варшавского университета.

В 1824 году молодой ученый за участие в тайном польско-ли-

товском Обществе филоматов (Друзей народа) был сослан в Казань

и причислен к Казанскому университету для изучения восточных

языков. Становление О.М. Ковалевского, как крупного ученого, пе-

дагога, просветителя происходило в Казани под влиянием прогрес-

сивной профессуры России, и в первую очередь ректора универси-

тета Н.И. Лобачевского, крупного ученого и талантливого органи-

затора, который сумел превратить Казанский университет в одно

из лучших учебных заведений России. Он весьма активно занимал-

ся подготовкой профессорско-преподавательских кадров, организо-

вывая научные экспедиции в страны Востока и на восточные окра-

Ковалевский Ю.Щ., Маньчжурско-латинский

словарь, XIX в., БВУ

Оксана Николаевна Полянская

112

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа O.М. Ковалевcкого 113

ины Российского государства. Одной из первых таких экспедиций

была командировка кандидата Осипа Михайловича Ковалевского

и действительного студента Казанского университета Александра

Васильевича Попова в Восточную Сибирь с целью изучения мон-

гольских языков и сбора монгольских и тибетских рукописей и кси-

лографов. В Забайкалье казанские востоковеды пробыли с 1828 до

начала 1833 года. О.М. Ковалевский сделал все возможное для глу-

бокого изучения монгольских языков. Ему удалось дважды побы-

вать в Монголии, а в 1830 съездить с Российской духовной миссией

в Китай. По возращении в Казань О.М. Ковалевский стал готовиться

к открытию кафедры Монгольского языка в Казанском университе-

те, что и произошло 25 июля 1833 года.

В стенах Казанского университета О.М. Ковалевский сформи-

ровался как крупный ученый-монголовед. Здесь им были написа-

ны фундаментальные труды:

Монгольско-русско-француз-

ский словарь, в трех томах,

Краткая грамматика мон-

гольского книжного языка,

Монгольская хрестоматия,

Буддийская космология. Эти

его труды легли в основу рос-

сийского научного монголове-

дения. О.М. Ковалевский на-

стойчиво выступал против бы-

товавшего в то время в науч-

ных кругах противопоставле-

ния истории Европы и Азии,

обвинения народов Востока в

неподвижности, застойности,

„в природной лени” и „ди-

ком варварстве”. Цели и зада-

чи всестороннего и глубокого

изучения стран Востока, важ-

ность объективного подхода

в написании их истории мо-

лодой ученый излагал в сво-

их отчетах, письмах преди-

словиях к научным трудам. Во

Ковалевский Ю.Щ., Kur Ukgej (монгольский

язык), XIX в., БВУ

Оксана Николаевна Полянская

114

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа O.М. Ковалевcкого 115

всех своих работах он утверждал, что каждый народ вносит свою леп-

ту в единый процесс развития истории и культуры человечества, что

„в Азии, как и в Европе, нет утомительного однообразия и неподвиж-

ности народной”

. О.М. Ковалевский был уверен, что „история наро-

дов Востока до сих пор таит в себе много неизвестного и требуется

кропотливая, долгая и целенаправленная работа по устранению лакун

в общей картине представлений о Востоке”

. Эта принципиальная по-

зиция ученого стала основой его трудов по истории. Большую часть

неопубликованных трудов О.М. Ковалевский увез в Польшу, где они,

к сожалению, погибли

. Это была огромная потеря и трагедия, как для

самого автора, так и для всего востоковедения.

Большой интерес представляют дневники О.М. Ковалевского,

которые он вел в научной командировке в Сибири, Монголии,

Китае (1828–1833). Часть из них была опубликована в „Казанском

Вестнике” в 1829–1830 гг., некоторые из них сохранились в руко-

писи. Дневники дают возможность компенсировать в какой-то мере

утраченные в пожаре в Варшаве материалы ориенталиста по исто-

рии монголов и бурят.

В казанский период О.М. Ковалевский подготовил к печати

значительное количество работ по различным вопросам истории

Востока и буддизма, но сумел опубликовать из них немного. В конце

90-х годов XIX века восточную библиотеку Осипа Михайловича

приобрела Казанская Духовная aкадемия. Первым, кто с ней

Ковалевский О.М., О знакомстве европейцев с Азией. Речь, произнесенная в тор-

жественном собрании Императорского Казанского университета, Казань 1837,

С. 23–26.

Там же, С. 30–31.

В сентябре 1863 года из окна дома, в котором ученый жил, было брошено

несколько бомб в царского наместника графа Ф. Берга. Военные власти приказали

немедленно сжечь все имущество жителей этого дома. Среди сгоревших вещей

были рукописи и книги О.М. Ковалевского: многотомная История Востока,

написанная на основании монгольских, китайских и тибетских источников,

трехтомная История монгольской литературы, Разбор всех сочинений Иакинфа

Бичурина, История буддизма, Исследования в области буддийской хронологии,

Путешествие в Монголию и Китай в 1828–1831 годах в шести томах (первые три

тома были посвящены пребыванию в Бурятии и Монголии, четвертый и пятый

— путешествию в Китай, последний — истории католической миссии в Пекине),

Биографии далай-лам тибетских, Биография Дзонкавы — реформатора буддизма

в Тибете, Биография Зая Пандиты — создателя ойратской письменности,

статьи, подготовленные для Лексикона Плюшара, Сравнительная грамматика

монгольско-турецко-финская, Опыт монгольской семантики, Анализ трудов

И. Бичурина, А.В. Попова, А.А. Бобровникова.

Оксана Николаевна Полянская

114

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа O.М. Ковалевcкого 115

ознакомился, был историк-монголовед А.Е. Любимов

. Среди

материалов и книг библиотеки он особо выделяет рукопись, имеющую

название Дневник 1830–1832 гг. Это было время пребывания

молодого ученого в Монголии и Китае. Рукопись содержит различные

сведения по истории, этнографии, географии Китая. Кроме того,

в ней есть рассказы о занятиях монгольским языком. Написана она

по-русски, имеет вкрапления на польском языке, представляет собой

тетрадь объемом около трехсот страниц весьма убористого текста,

в переплете из искусственной кожи. А.Е. Любимов, характеризуя

Дневник…, не разделяет его по годам, указывая даты 1830–1832

гг. Еще один дневник был обнаружен А. Петровым в 1936 году.

Это Дневник занятий О.М. Ковалевского за 1832 год, рукопись

которого сейчас хранится в Вильнюсе, в Библиотеке Виленского

университета, под шифром Ф. 11–3

. Последний представляет

собой изложение научных результатов занятий О.М. Ковалевского

в период его командировки в Китай и Монголию. Отдельные

извлечения из него были напечатаны в „Казанском Вестнике”.

Позже Библиотека Казанской Духовной aкадемии была передана

Казанскому университету. Университетская библиотека получила

материалы без описи, что затрудняет поиск рукописей ученого.

Дневник О.М. Ковалевского, датированный 1830 г., является

достоверным источником по истории Монголии и Китая первой

половины XIX века. Хорошим дополнением к дневникам являются

письма-отчеты О.М. Ковалевского этого времени, адресованные

попечителю Казанского учебного округа М.Н. Мусину-Пушкину

и Ученому cовету Казанского университета. Они содержат богатые

сведения о различных монголоязычных народах. Особенно интерес-

но и многогранно описана общественно-политическая и религио-

зная жизнь забайкальских бурят. Из писем мы узнаем имена

общественных и религиозных деятелей, представителей сибирской

Любимов А., О неизвестных трудах о. Иакинфа и рукописях профессора

Ковалевского, хранящихся в Библиотеке Казанской Духовной aкадемии, „Записки

Восточного отделения Императорского Русского археологического общества”,

Спб. 1908, Т. 18, С. 60–64.

Петров А.А., Рукописи по китаеведению и монголоведению, хранящиеся

в Центральном архиве ТАССР и в Библиотеке Казанского университета,

[в:] Библиография Востока, М.-Л. 1937, Вып. 10, С. 139–155; Барея-Стажиньска

А., Буддийский трактат „Чихула хэрэглэгчи”. Его изучение О.М. Ковалевским

и современность, [в:] Наследие монголоведа О.М. Ковалевского и современность.

Доклады и сообщения международной научной конференции, 21–24 июня 2001

года, Казань 2002, С. 11.

Оксана Николаевна Полянская

116

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа O.М. Ковалевcкого 117

интеллигенции, которые оказывали содействие О.М. Ковалевскому

и А.Н. Попову в собирании восточных рукописей, монгольского

фольклора и изучении монгольского языка. В настоящее время эти

письма и отчеты находятся в Национальном архиве Республики

Татарстан.

Дневники и письма-отчеты 1828–1833 гг., т.е. периода пребыва-

ния ученых в Забайкалье, дают возможность объективно оценить де-

ятельность научной экспедиции О.М. Ковалевского и осознать все

сложности первых шагов научного монголоведения. Обращение

к письмам и дневниковым записям, рассказывающим о российско-

монгольских отношениях первой половины XIX века, особенно акту-

ально в настоящее время, когда взаимодействие этих двух стран выхо-

дит на новый уровень политических и экономических контактов.

Разнообразное эпистолярное наследие монголоведа О.М.

Ковалевского свидетельствует о разносторонней деятельности уче-

ного, педагога, исследователя. Письма рассосредоточены в разных

архивохранилищах России, Литвы, Польши. Богатая переписка нахо-

дится в Национальном архиве Республики Татарстан (НАРТ). Фонд

92 НАРТ — материалы канцелярии попечителя Казанского учебно-

го округа, в которых находятся циркуляры и распоряжения попечи-

теля, протоколы заседаний Попечительского совета, годовые отчеты

Казанского учебного округа, отчеты Казанского университета, дела

Ковалевский Ю.Щ., Этнография Монгoлии (монгольский язык), XIX в., БВУ

Оксана Николаевна Полянская

116

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа O.М. Ковалевcкого 117

о научных командировках и путешествиях ученых Университета.

Дело No 2237 этого фонда — переписка О.М. Ковалевского с попе-

чителем М.Н. Мусиным-Пушкиным, с Ученым cоветом Казанского

университета, отражающая различные аспекты командировки вос-

токоведа: о занятиях монгольским языком в Иркутске под руковод-

ством А.В. Игумнова, освещающая многие аспекты жизни сибирско-

го знатока монгольского языка, а также успехи казанских востоко-

ведов О.М. Ковалевского и А.В. Попова в изучении языка. Письма

О.М. Ковалевского из Сибири и Монголии в Казань представля-

ют заслуженный интерес для изучения многих сторон жизни, быта

и духовной культуры монголоязычных народов. В фонде 92 НАРТ

содержатся важные сведения по истории XI Российской духовной

миссии в Пекине, участником которой был О.М. Ковалевский. Здесь

же находятся сведения о связях О.М. Ковалевского. Данный фонд

содержит материалы ученого о его работе над словарями, грам-

матикой и хрестоматией, о бурятах, судьба которых была связана

с Казанским университетом и гимназией, а также o его деятельно-

сти во главе кафедры Монгольского языка Казанского университе-

та с 1833 года. Разнообразные материалы, характеризующие много-

плановую деятельность Казанского университета в период с 1805 по

1918 год, представлены в фонде 977 — Совет университета. В этом

фонде находятся дела, дополняющие сведения о командировке О.М.

Ковалевского и А.В. Попова в Восточную Сибирь. Переписка со-

держит сведения о монголоязычных народах, особенно интересно

и многогранно в них представлены забайкальские буряты. Из писем

мы узнаем имена общественных, религиозных деятелей из бурят, си-

бирской интеллигенции, которые оказывали всяческое содействие

О. Ковалевскому и А. Попову в изучении монгольского языка, в со-

бирании восточных рукописей, а также монгольского фольклора.

В Отделе рукописей и редких книг Санкт-Петербургского уни-

верситета находится еще одна часть архива О.М. Ковалевского, со-

стоящая из двух папок. В одной — письма к Осипу Михайловичу

российских и зарубежных востоковедов, друзей, знакомых, в другой

— служебные материалы, относящиеся к его деятельности на посту

директора Второй Казанской гимназии, благодарственные письма,

деловые письма, характеризующие О.М. Ковалевского как педагога.

Несмотря на отдаленность Казани от Забайкалья, О.М.

Ковалевский продолжал поддерживать связи с представителями этого

края — с бурятским тайшой, корреспондентом Вольного экономиче-

Оксана Николаевна Полянская

118

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа O.М. Ковалевcкого 119

ского общества Тугулдуром Тобоевым, с историком-краеведом М.А.

Зензиновым (1805–1873), его племянником И.А. Юренским (умер

в 1868), с сибирским поэтом Д. Давыдовым (1811–1888) — все эти

документы находятся в Научной библиотеке Санкт-Петербургского

университета (Oтдел редких книг. Архив Ковалевского, д. 567 —

папка 1; д. 568 — папка 2).

О.М. Ковалевскому писал и Тугулдур Тобоев — бурятский обще-

ственный деятель, автор бурятской хроники, которая была опублико-

вана в „Трудах Института Востоковедения”. Он обращался к казан-

скому ученому с просьбой выслать его учебные пособия по монголь-

скому языку, в частности, Монгольско-русско-французский словарь

в шести экземплярах. Одной из основных проблем, относительно

инородцев Забайкалья, которые волновали О.М. Ковалевского, была

проблема образования. Находясь еще среди бурят, он делал все воз-

можное для их обучения. В Казани он продолжил просветительскую

деятельность. М. Зензинов в письме от 8 апреля 1845 года благода-

рил профессора О.М. Ковалевского за его содействие в просвеще-

нии бурят. „В особенности трогает меня ваше благородное, патрио-

тическое содействие в отношении образования детей кочующих.

Я не могу приискать даже слов, чтобы достойным образом благо-

дарить вас за это”

. Среди корреспондентов О.М. Ковалевского был

протоирей, „миссионер у хоринцев” Константин Стуков

, поэт Д.П.

Давыдов

и многие другие.

Сохранились и письма к О.М. Ковалевскому на монгольском

языке

. Содержание писем очень разнообразно. Нужно заметить,

что многие из этих писем сохранились и в переводе на русский

язык в Национальном aрхиве Республики Татарстан и Библиотеке

Санкт-Петербургский университет, Отдел редких книг, Архив Ковалевского,

папки 1 и 2, письмо Зензинова от 20 декабря 1844 года.

Там же, д. 122, папка 1, л. 196 об.

Там же, Ф. 567, папка 1, л. 25, письмо Давыдова из Верхнеудинска от 17 октября

1850 года; л. 30 об.–31, письмо Давыдова от 23 августа 1854 года из Верхнеудинска;

л. 27–27 об., письмо Давыдова от 20 июня 1853 года из Верхнеудинска; л. 28–

29 об., письмо Давыдова от 6 сентября 1855 года из Верхнеудинска. Письма

Давыдова были опубликованы. См.: Полянская О.Н., Сибирская интеллигенция

I половины XIX века в дневниках и переписке востоковеда О.М. Ковалевского,

[в:] Материалы международной научной конференции „Интеллигенция в

процессе поиска Россией будущего, 26–27 июня 2003 года”, Ч. 2, Москва-Улан-

Удэ 2003.

Шастина Н.П., Из переписки О.М. Ковалевского с бурятскими друзьями,

[в:] Советское востоковедение, 1965, вып. 16, С. 210–221.

Оксана Николаевна Полянская

118

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа O.М. Ковалевcкого 119

Казанского университета. Это и письма о пересылке, переписке ли-

тературы, высылке образцов тибетских шрифтов, письмо-благодар-

ность от 18-ти Селенгинских родов.

Значительным дополнением к сведениям, полученным в архи-

вах и библиотеках Казани и Петербурга, являются материалы фон-

да 84 — Гусиноозерский дацан Национального архива Республики

Бурятия (НАРБ) в Улан-Удэ. Здесь находится переписка О.М.

Ковалевского с Бандида-Хамбо, ламой Забайкальских дацанов, о на-

значении Г. Гомбоева на должность „надзирателя” Первой Казанской

гимназии

На сегодняшний день известно нахождение трех дневников мон-

головеда О.М. Ковалевского, в которых отражена его научная ко-

мандировка в Восточную Сибирь, Забайкалье, Монголию и Китай

(1828–1833). Они рассосредоточены по разным архивохранилищам:

в Вильнюсе, Казани и Санкт-Петербурге.

На пути в Монголию (1830 г.), во время поездки в Пекин

с Российской духовной миссией, О.М. Ковалевский сообщал М.Н.

Мусину-Пушкину о начатом им дневнике: „Донести... о цели мое-

го дневника, который ныне по обилию предметов, встречающихся

на пути, распространяясь, начинает принимать более разнообразия.

Краткое описание дороги, по коей миссия следует в Пекин, собра-

ние статистических и исторических сведений о стране столь любо-

пытной...”

. Дневник содержит подробные сведения об этих стра-

нах: географические, этнографические, исторические, много сведе-

ний о религии, обычаях, есть материал об архитектуре, сословиях

монгольского и китайского общества, сравнительные характеристи-

ки этих народов, особенности менталитета каждого из них.

Дневник вернулся в Россию спустя сто лет, как закончилась

научная командировка О.М. Ковалевского в Восточную Сибирь,

Монголию, Китай. В реестре поступлений в Российскую нацио-

нальную библиотеку (Санкт-Петербург) дневник значился как руко-

пись неизвестного, а дата поступления 1929 год. Можно предполо-

жить, что документ не стали ввозить в Россию из-за его содержания,

он остался в Китае. Пересечение границы с таким материалом мог-

ло негативно сказаться как на российско-китайских отношениях, так

и на судьбе самого ученого. Он приехал в Китай в качестве пись-

НАРБ. Ф. 84, д. 503, оп. 1, л. 1–1 об., 5, 7–7 об., 19–19 об., 33, 42–42 об., 54.

НАРТ. Ф. 92, оп. 1, д. 2237, л. 314.

Оксана Николаевна Полянская

120

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа O.М. Ковалевcкого 121

моводителя XI Российской духовной миссии, не афишируя свои ис-

следовательские намерения. И только во время конфликта на КВЖД

произвели срочную переправку в Россию всей документации, кото-

рая могла бы усугубить сложную ситуацию в этом регионе.

Наиболее благоприятным временем для перехода через

Монголию считалась ранняя осень. Пекинская духовная миссия,

при которой находился О.М. Ковалевский, 30 августа 1830 года из

Троицкосавска отправилась за границу. 14 сентября миссия бла-

гополучно прибыла в Ургу, где миссионеров встретили „3 чинов-

ника от 3-х разных ведомств...” — все события О.М. Ковалевский

записывал в дневник, который он стал вести с 9-го октября 1830

года. Половина документа посвящена описанию пути и Монголии,

„столь любопытной стране”. Политическое и экономическое поло-

жение этого государства, завоеванного в XVII веке маньчжурами,

и политика маньчжурско-китайских властей в этой стране в центре

внимания О.М. Ковалевского. „Под влиянием маньчжурской дина-

стии Монголия приняла совершенно другой вид”

. Монгольские

раздробленные племена были поставлены в неравное положение,

что отрицательно сказалось на их взаимоотношениях и на экономи-

ческом развитии каждого из племен.

Однако, влияние маньчжурской политики на монголов нельзя

рассматривать односторонне. В большинстве своем монголы были

безграмотны и воспринимали только то, что давало материальное

благо — торговля, обмен... Преследуя эти цели, некоторые из них те-

ряли свои самобытные черты характера: скромность, приветливость,

дружелюбие. Другие же, в силу своей отдаленности от Китая, сохра-

няли „простоту своих нравов”, но при этом их положение было удру-

чающим.

„В непродолжительное время народ, заброшенный и диким на-

зываемый, явит новое доказательство, что от природы он не лишен

способностей и что ожидает с нетерпением образования, свойствен-

ного другим просвещенным нациям”

, — с надеждой говорил О.М.

Ковалевский. Свидетельством способностей монголов к образова-

нию, цивилизованному общению были их обычаи, передаваемые че-

рез века.

Монголы, „любопытствующий” народ, задавали путешествен-

никам много разных вопросов. „Просвещение еще не озарило свои-

НАРТ. Ф. 92, оп. 1, д. 2237, л. 314 об., 472–504.

НАРТ. Ф. 10, оп. 1, д. 243, С. 235.

Оксана Николаевна Полянская

120

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа O.М. Ковалевcкого 121

ми лучами пустынных земель монгольских, а монгол, знающий свои

письмена, уважается единоплеменниками, как человек весьма уче-

ный...”. „Степной житель не находит ни побуждения, ни средств для

дальнейшего образования: униженный слуга маньчжуров” обучает-

ся для того, чтобы хоть как-то „оградить свое спокойствие и улуч-

шить состояние”. Монголы очень честолюбивы, — отмечал О.М.

Ковалевский, — и маньчжуры умели этим воспользоваться в своих

интересах

5 ноября 1830 года XI Российскaя духовная миссия, перевалив

через горный хребет, по вершине которого проходил искусственный

каменный вал, являющийся частью Великой китайской стены, вступи-

ла на территорию Китая. С этого момента начинается вторая полови-

на Дневника…, посвященная описанию китайских обычаев, знаком-

ству с жителями этой загадочной страны. В Китае О.М. Ковалевский

сразу же обратил внимание на социальные контрасты. Он увидел,

можно сказать, два Китая: один — это страна крестьян и ремеслен-

ников, скромных и честных тружеников, которые пески и глиноземы

превратили в плодородные нивы, сквозь непроходимые горы проло-

жили дороги, каналы, построили великолепные каменные мосты,

а жили в страшной, беспросветной нищите; другой — это государ-

ство во главе с Богдыханом и его многочисленными придворными,

это землевладельцы и военноначальники, купцы и растовщики, чи-

новники всех рангов, возглавляемые маньчжурской династией.

О.М. Ковалевский прожил в Пекине семь месяцев, зиму и вес-

ну 1830–1831 гг. С Пекином познакомился достаточно хорошо, одна-

ко за пределы города не выезжал, так как для этого требовалось спе-

циальное разрешение китайских властей. Сначала Осип Михайлович

вел ежедневные записи о своем пребывании в Китае, затем перешел

к тематическим, интересуясь практически всем, что помогло бы изу-

чить историю, традиции, религию этого государства.

Материалы помогали ему собирать многие сотрудники преж-

ней X духовной миссии: врач Осип Павлович Войцеховский

(1793–1850), в дальнейшем преподаватель китайского и маньчжур-

ского языков в Казанском университете (КИУ); Павел Иванович

Каменский — архимандрит Петр (1773–1845), начальник X мис-

сии; Конрад Григорьевич Крымский (1820–1830), студент миссии;

Ф. 1000, оп. 2, No 612, Собрание отдельных поступлений РНБ.

Ковалевский О.М., Дневник, веденный во время путешествия с XI

иссией

в Китай, 9 окт.–11 дек. 1830 г., С. 84–85.

Оксана Николаевна Полянская

122

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа O.М. Ковалевcкого 123

Дмитрий Петрович Сивиллов — архимандрит Даниил (1798–1871),

также преподаватель китайского языка КИУ в 1837–1844 гг.; Алексей

Иванович Сосницкий (1792–1843), каллиграф и переводчик, причет-

ник X миссии, преподаватель КИУ в 1840–1843 гг.; они сделали при-

ношения для Библиотеки Казанского университета. П. Каменский

передал О.М. Ковалевскому один том из монгольского Ганжура на

316 больших листах, Истинное учение о Боге на маньчжурском язы-

ке в 2-х тетрадях, „разговоры” на монгольском и китайском языках

в 2-х тетрадях и другие

, О.П. Войцеховский — Тибетско-монголь-

ский словарь, Собрание всего наилучшего из учений Конфуция с прo-

странным толкованием по воли Канси, Маньчжурско-монгольско-

китайский словарь и другие

В основе взглядов О.М. Ковалевского на историю лежало пред-

ставление об истории как о процессе. „Помнить надобно, говорил он,

что всякое достопримечательное явление в сфере человеческой де-

ятельности имеет свое начало, имеет и эпохи своего возрастания”.

Задачу историка он видел в том, „чтобы, исследовав различие дея-

ний народов и характер оных, представить все прошедшее в одной

неразрывной связи”. О.М. Ковалевский выступал против разделения

и противопоставления Европы и Азии. Он считал, что каждый народ,

независимо от того, является ли он большим или малым, вносит свой

вклад в общий труд человечества и содействует успехам других

Огромное наследие, оставленное О.М. Ковалевским в виде руко-

писей, записок, собранных материалов и опубликованных работ, по-

священных истории и культуре монголов, до сегодняшнего дня имеет

немаловажное значение, хотя отчасти носит описательный характер.

Дневник… О.М. Ковалевского 1830 года, веденный по дороге

в Китай, представляет собой записную книжку в сером перепле-

те, формат 13x22 см., исписанную мелким почерком. Документ со-

держит 76 листов. Oн является лишь частью целой серии дневни-

ковых записей ученого, составленных во время научной команди-

ровки 1828–1833 гг. в Восточную Сибирь и поездок в Монголию и

Китай, хранится в рукописи в Российской национальной библиотеке,

в Санкт-Петербурге, Ф. 1000, оп. 2, No 612 — Собрание отдельных

„Казанский Вестник”, 1831, XXXIII, Кн. XI–XII, С. 170–171.

Там же, С. 171–172.

Ковалевский О.М., О знакомстве европейцев с Азией. Речь, произнесенная

в Торжественном собрании Императорского Казанского университета, в 8-й

день августа 1837 года, Казань 1837, С. 23–25.

Оксана Николаевна Полянская

122

Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа O.М. Ковалевcкого 123

поступлений. Его отдельные части были опубликованы автором этой

работы в 1999–2004 годах

Полный его вариант впервые был опубликован в 2006 году еще

с одним дневником О.М. Ковалевского, веденным им на обратном

пути из Китая в составе X Российской православной духовной миссии.

Эти два документа авторы Р.М. Валеев и И.В. Кульганек объедини-

ли названием Россия — Монголия — Китай: Дневники монголоведа О.М.

Ковалевского 1830–1831 гoдов

. Дневник 1830 года был затем включен

в работу Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа О.М.

Ковалевского

, где дневник и письма ученого — источники, свиде-

тельствующие о нелегком пути становления научного монголоведе-

ния. В связи с этим, в комментариях к Дневнику… акцент сделан на

деятельность людей, которые способствовали успеху научного путе-

шествия казанского ориенталиста: переводчиков, миссионеров, буд-

дийского духовенства, сибирской интеллигенции, а также просвети-

тельской деятельности О.М. Ковалевского, изучение им монгольско-

го языка, сборе рукописей и восточных книг.

О поездке востоковеда О.М. Ковалевского в Китай, [в:] Исторические и по-

литические науки. Литература, Сб. тр. молодых ученых Байкальского ре-

гиона, Улан-Удэ 1999; Профессор О.М. Ковалевский и Бурятия (I-я половина

XIX века), Улан-Удэ 2001; Дневниковые записи монголоведа О.М. Ковалевского

(1801–1878) как исторический источник, [в:] Гуманитарный ежегодник, Сб. на-

учн. тр. аспирантов и соискателей, Вып. 3, Новосибирск 2002; Дневниковые за-

писи О.М. Ковалевского о Китае (I-я половина XIX века), [в:] Материалы меж-

дународной научной конференции „Мир Центральной Азии”, Улан-Удэ 2002;

Дневниковые записи монголоведа О.М. Ковалевского об Урге, Маймачене, Кяхте,

Верхнеудинске первой половины XIX века, [в:] Развитие городских поселений

Байкало-Азиатского региона. Материалы I региональной научной конференции,

посвященной 350-летию г. Улан-Удэ, в 2 частях, Ч. 2, Улан-Удэ 2006; Экспедиция

О.М. Ковалевского и А.В. Попова в Забайкалье. О вкладе бурятской интелли-

генции в становление научной школы монголоведения в России в XIX веке, [в:]

Чингисхан и судьбы народов Евразии. Материалы международной научной кон-

ференции, Улан-Удэ 2007.

Валеев Р.М., Кульганек И.В., Россия-Монголия-Китай. Дневники монголоведа

О.М. Ковалевского 1830–1831 гг., Вып. 16, Казань 2005–2006.

Полянская О.Н., Эпистолярное и дневниковое наследие монголоведа О.М.

Ковалевского (1828–1833), Улан-Удэ 2008; та же, Дневниковые записи

монголоведа О.М. Ковалевского о городах Бурятии и Монголии первой половины

XIX в., [в:] Развитие городских поселений Байкало-Азиатского региона.

Материалы I региональной научной конференции, посвященной 350-летию

г. Улан-Удэ. в 2 частях, Улан-Удэ 2006, Ч. 2, С. 112.

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

125

Michał Pędracki

Warszawa

KWESTIA ZRÓŻNICOWANIA SZAMANIZMU

NA „BIAŁY” I „CZARNY” W ŚWIETLE BADAŃ

WACŁAWA SIEROSZEWSKIEGO

Zdefiniowanie tak złożonego zjawiska, jakim jest szamanizm, jest za-

daniem bardzo trudnym.

Szamanizm sensu stricto jest syberyjskim i środkowoazjatyckim zja-

wiskiem religijnym. Sam termin „szaman” pochodzi, za pośrednictwem

języka rosyjskiego, od ewenkijskiego słowa šaman

. Ponieważ jednak

zjawiska magiczno-religijne bardzo podobne do syberyjskiego szamani-

zmu zaobserwowano w pozostałej części Azji oraz na innych kontynen-

tach, umownie zwykło się je także określać mianem szamanizmu

Wśród specjalistów istnieje pewna rozbieżność zdań w kwestii tego,

co naprawdę jest rdzeniem szamanizmu, a co stanowi w nim elementy

drugorzędne i niekonieczne.

Według M. Eliadego

podstawową cechą szamańskiej „ekstazy”, ce-

chą definiującą, czy dane doświadczenie można uznać za szamańskie czy

też nie, jest umiejętność odbywania podróży astralnych do Nieba i do

Piekieł. Inkorporacja duchów jest uważana przez niego za zjawisko mniej

istotne czy wręcz będące efektem nałożenia się na pierwotny szamanizm

wpływów późniejszych koncepcji religijnych. Przeciwne stanowisko re-

prezentował E. Loeb

. Zaproponował on rozróżnienie na szamana i „wi-

dzącego”. Szaman to, według niego, osoba natchniona, dobrowolnie „na-

Michał Pędracki — dr nauk historycznych, orientalista od lat zajmujący się badaniami

historii, kultury, języków i wierzeń religijnych ludów Wschodu, m.in. Jakutów; pra-

cownik Instytutu Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk.

Eliade M., Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy (Le chamanisme et les techniques

archaiques de l’extase, Paris 1951

, 1968

), Warszawa 2001, s. 16, 489 nn.

Tamże, s. 16.

Tamże, s. 493.

Loeb E., Shaman and Seer, „American Anthropologist”, 1929, 31, s. 60–89.

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

125

wiedzona”, poprzez którą przemawia duch, która egzorcyzmuje i proro-

kuje. Termin „widzący” byłby natomiast zarezerwowany dla „czarowni-

ków” nienatchnionych i nieopętanych, wraz z którymi przemawia duch

opiekuńczy i którzy nie egzorcyzmują i nie prorokują. „Widzący” zwią-

zani są, według Loeba, z bardziej pierwotnymi stadiami religii, podczas

gdy szamani reprezentują kolejny etap rozwoju. Ta ostatnia teza jest nie-

mal identyczna z poglądem Eliadego — inkorporacja duchów wydaje się

być koncepcją późniejszą od innych form nawiązywania kontaktu z „nie-

widzialnym”.

Zgodnie z dzisiejszym stanem wiedzy zarówno doświadczenia po-

dróży astralnych, „utraty duszy” bądź jej części, jak i inkorporacji oraz

obecności duchów są najprawdopodobniej wynikiem uaktywnienia się

kompleksów autonomicznych głębokich warstw psychiki

. Tym samym

wszystkie te doświadczenia wydają się być jednakowo „pierwotne”, po-

nieważ uwarunkowane są wspólną wszystkim ludziom, niezależnie od

miejsca i czasu, strukturą psychiczną

Woskowa figura szamana, kaftan i akcesoria autentyczne, twarz oddaje mimikę

podczas „transu”, Muzeum w Wilujsku, przełom XIX i XX wieku,

fot. M. Pędracki

Jung C.G., Psychologiczne podstawy wiary w duchy, [w:] Psychologia wierzeń religij-

nych, Warszawa 1990, s. 158–181.

Tamże.

Michał Pędracki

126

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

127

Pogląd Loeba jest podzielany dziś m.in. przez I.M. Lewisa

. Według

niego najistotniejszą cechą szamanizmu jest właśnie inkorporacja du-

chów, a umiejętność podróży astralnych ma znaczenie drugorzędne.

Inkorporacja duchów i podróże astralne, jak pisze, mogą występować

w kompleksie szamańskim reprezentowanym na danym terenie zarówno

łącznie, jak i rozłącznie

Do przyjęcia jest stanowisko pośrednie, reprezentowane przez

Wacława Sieroszewskiego

. Uważa on zarówno umiejętność podróży

astralnych, jak i inkorporację duchów za równie ważne, definiujące ce-

chy szamanizmu.

Podstawowymi

funkcjami szamana

jest rola uzdrowicie-

la i wieszcza profe-

. Szaman może

też używać swej mocy

do szkodzenia np.

członkom innych ple-

mion w celu ochro-

ny plemienia własne-

go przed ich atakami

bądź to fizycznymi,

bądź to magicznymi

Szamańska koncep-

cja choroby

zakłada

jako jej możliwą przyczynę, poza atakiem ducha, ucieczkę duszy chore-

go, porwanie duszy czy też użycie magicznych przedmiotów. Koncepcje

Lewis I.M., Ecstatic Religion. A Study of Shamanism and Spirit Possession, London-

New York 2001 (1971

, 1989

, 1991

, 1993

, 1995

, 1998

, 2001

), passim.

Tamże, s. 40–43.

Sieroszewski W., Dwanaście lat w kraju Jakutów, Kraków 1961, t. II, s. 311–320, 325;

Korea. Klucz Dalekiego Wschodu, Warszawa 1905, s. 50.

Eliade M., Szamanizm..., s. 9, 188 nn.

Lewis I.M., Ecstatic Religion…, s. 114 nn.

Clements F.E., Primitive Concept of Disease, „University of California Publications

in American archeology and anthropology”, 1932, t. II, nr 2, s. 185–252; Eliade M.,

Szamanizm..., s. 219–259, 300–331; Elmendorf W.W., Soul Loss Illness in Western

North America, „Indian Tribes of Aboriginal America: Selected Papers of the 29th

International Congress of Americanists”, Chicago 1952, s. 104–114; Hultkrantz

A., Conceptions of the Soul among North American Indians: a Study in Religious

Ethnology, Stockholm 1953.

Symboliczne ozdoby na szamańskim kaftanie, Muzeum

w Wilujsku, przełom XIX i XX wieku, fot. M. Pędracki

Michał Pędracki

126

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

127

związane z duszą i duchami wynika-

ją ze światopoglądu animistycznego,

natomiast koncepcje mówiące o ma-

gicznych przedmiotach są zakorze-

nione w pojęciach dynamistycznych.

Obu tych światopoglądów nie da się

rozdzielić.

W wielu społecznościach obok

szamana istnieje również funkcja zna-

chora lekarza, posługującego się zio-

łolecznictwem, zabiegami chirurgicz-

nymi i innymi praktykami pierwotnej

medycyny

. Czasami obie te funkcje

mogą być sprawowane przez tę samą

osobę.

Powołanie szamańskie, jak się

uważa, jest darem duchów bądź

Najwyższego Boga. Dar ten w zasa-

dzie nie jest zależny od osobistych sta-

rań kandydata. Przywiązuje się jednak

pewną wagę, różną na różnych tere-

nach, do osobistych poszukiwań aspi-

ranta

. Dar ten jest na tyle trudny, że

często wywołuje gwałtowny sprze-

ciw u wybranych. Pierwsza faza po-

wołania szamańskiego wiąże się zwy-

kle z „chorobą inicjacyjną”

, w czasie

której przyszły szaman przeżywa do-

świadczenie własnej śmierci i zmar-

twychwstania. Widzi i czuje, jak jego

ciało jest rozszarpywane i pożerane

przez demoniczne duchy, często wystę-

pujące pod postacią zwierząt. Szkielet

jest rozkładany na pojedyncze kości,

Por. Eliade M., Szamanizm..., s. 17.

Tamże, s. 24–35, 45–119.

Tamże, s. 5–119, 416–422, 455 n.; Lewis I.M., Ecstatic Religion…, s. 32–113.

Szamański kaftan, Muzeum

w Wilujsku, przełom XIX i XX wieku,

fot. M. Pędracki

Szamański bęben, Muzeum

w Wilujsku, przełom XIX

i XX wieku, fot. M. Pędracki

Michał Pędracki

128

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

129

które są zazwyczaj bardzo dokładnie liczone. Następnie członki są powtór-

nie składane i wzmacniane nowymi elementami (według alternatywnej tra-

dycji szaman postrada zmysły, jeśli do jego ciała zostanie dodany jakiś

nowy element

). Czynności te często są wykonywane przez demonicznych

kowali. W tym czasie aspirant jest zwykle przekonany, że przebywa w Pie-

kle. Ostatecznie zmartwychwstaje jako szaman i dokonuje wniebowstąpie-

nia

(chociaż zarejestrowano również kolejność odwrotną: najpierw wnie-

bowstąpienie, a potem zstąpienie do Świata Podziemnego

; procedura ta

wydaje się jednak znacznie rzadsza). Od tej chwili może przemieszczać się

dowolnie w obrębie trzech sfer (Nieba, Ziemi i Piekła). Wielu szamanów

w czasie choroby inicjacyjnej doznaje także wszystkich cierpień, w któ-

rych mają później nieść pomoc

Doświadczenia inicjacyjne opisanego wyżej typu różnią się, w zależ-

ności od lokalnego kontekstu kulturowego, szczegółami oraz intensyw-

nością. Cierpienia nie zawsze przybierają skrajną formę „przechodzenia

przez śmierć”

Rosiński F.M., Opowiadania o ekstatycznych przeżyciach szamanów, „Literatura

Ludowa”, 2003, 2 (47), s. 43.

Eliade M., Szamanizm..., s. 61–77.

Łabęcka-Koecherowa M., Mitologia ludów tureckich, Warszawa 1998, s. 116.

Eliade M., Szamanizm…, s. 61–77.

Tamże, s. 45–77; Lewis I.M., Ecstatic Religion…, s. 59–89.

Maski odstraszające złe duchy, Muzeum w Wilujsku,

przełom XIX i XX wieku, fot. M. Pędracki

Michał Pędracki

128

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

129

Obok inicjacji takiej jak powyższa spotykamy także inicjację seksu-

alną

. Aspirant (aspirantka) zostaje wybrany przez ducha, który zmusza

go (ją) do odbywania ze sobą stosunków seksualnych i do małżeństwa.

Człowiek, który zawrze małżeństwo z duchem, jest przez niego pouczany

i staje się szamanem. Czasami spotykamy się z przypadkami, kiedy ero-

tyczna relacja z duchem nie pociąga za sobą pouczeń, a tym samym sza-

mańskiej elekcji

. Podobnie jak w przypadku inicjacji pierwszego typu

inicjacja seksualna może być rozmaicie rozumiana w zależności od kon-

tekstu kulturowego. Czasami relacja seksualna z duchem rozumiana jest

bardzo dosłownie, a czasami symbolicznie.

Koncepcja inicjacji pierwszego typu została być może wytworzo-

na przez kultury łowieckie, podczas gdy idea inicjacji seksualnej mogła

być w większym stopniu związana ze światopoglądem cywilizacji rolni-

czych. K. Jaritz

uważa, że szamanizm azjatycki zawdzięcza swą żywot-

ność właśnie temu, że był ciągle zasilany przez północne tradycje ark-

tycznych myśliwych z jednej strony i południowe, będące wytworem cy-

wilizacji agrarnych, z drugiej.

Pierwsze, inicjujące doświadczenie nawiedzenia jest przez „wy-

branego” niekontrolowane. Adept staje się szamanem dopiero wtedy,

gdy w pełni umie panować nad swoim stanem w czasie nawiedzenia.

Niektórym się to nigdy nie udaje i pozostają wyłącznie „opętanymi”,

„narzędziami duchów”.

Inicjacje obu typów mogą występować łącznie bądź rozłącznie.

Często też zdarza się, że jeden typ zawiera niektóre elementy drugiego

„Ekstatyczne” doświadczenia szamanów wywierały, i nadal wywie-

rają, ogromny wpływ na ideologię, mitologię i rytualizm wielu ludów

na pięciu kontynentach. W obecnej postaci szamanizm jest jednak ra-

czej formą doświadczenia religijnego, zespołem fenomenów spotykanym

w różnych systemach religijnych

, a nie odrębną formą religii. Uczeni

nie są zgodni, czy był on nią kiedykolwiek, czy też nie

Zachodzi tu pewna analogia z mistycyzmem, który sam w sobie

również nie jest oddzielną religią mimo występowania regularnych po-

Eliade M., Szamanizm..., s. 82–92, 416–422; Lewis I.M, Ecstatic Religion..., s. 52–

–56.

Eliade M., Szamanizm..., s. 82–92.

Jaritz K., Schamanistisches im Gilgames-Epos, [w:] Beiträge zu Geschichte, Kultur

und Religion des alten Orients, Baden-Baden 1971, s. 80.

Por. np.: Eliade M., Szamanizm..., s. 83, 417.

Tamże, s. 16, 19; Szyjewski A., Etnologia religii, Kraków 2001, s. 286.

Szyjewski A., Etnologia religii, s. 286, 288.

Michał Pędracki

130

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

131

dobieństw w doświadczeniach mistyków całego globu. Zarówno misty-

cyzm, jak i szamanizm wydają się być uwarunkowane wspólną wszyst-

kim ludziom strukturą psychiczną.

Heiler

, wprowadzając rozgraniczenie między doświadczeniami pro-

fetycznymi a mistycznymi, proponuje zaliczenie szamanizmu do katego-

rii doświadczeń profetycznych. Doświadczenie profetyczne różni się, we-

dług niego, od mistycznego tym, że zawiera konkretny, werbalny przekaz.

Doświadczenie mistyczne takiego przekazu nie zawiera. Jego opisanie

słowami osobie, która go nie miała, jest w zasadzie niemożliwe, chociaż

próby takie były przez mistyków wielokrotnie podejmowane. Podział po-

wyższy jest jednak w dużym stopniu umowny. Doświadczenie szamań-

skie zawiera np. typowo mistyczne wrażenie wewnętrznego światła

a M. Deren, która w czasie badań haitańskiego, szamańskiego wudu

doświadczyła inkorporacji ducha — loa Erzili, swoje odczucie tego sta-

nu określiła w sposób charakterystyczny dla doświadczenia mistyczne-

go jako Białą Ciemność

. Wielu religioznawców nie uznaje podziału za-

proponowanego przez Heilera

. Niektórzy sugerują, że lepszym byłoby

rozróżnienie uwzględniające zaangażowanie społeczne

. Szaman byłby

w tym ujęciu osobą zaangażowaną w rozwiązywanie życiowych proble-

mów społeczności, podczas gdy mistyk stałby nieco bardziej na uboczu

wspólnoty. Również i to rozgraniczenie dalekie jest od doskonałości.

Ważnym problemem badawczym jest domniemana polaryzacja na

szamanizm biały i czarny

Według Troszczyńskiego

, szamanizm rozwijał się niezależnie jako

dwie formy: szamanizm czarny i szamanizm biały. Biali szamani repre-

zentowaliby uraniczne moce stwórcze, podczas gdy czarni — destrukcyj-

ne i chtoniczne Dolnego Świata. Szamanizm czarny miałby być pierwot-

nie formą uprawianą wyłącznie przez kobiety. Potwierdzeniem tego mają

być między innymi następujące fakty: czarni szamani często zachowu-

Podaję za: van der Leeuw G., Fenomenologia religii, Warszawa 1997

, (1978

s. 513.

Eliade M., Szamanizm..., s. 71–73, 502.

Wudu jest szamańskim kultem zgodnie z definicją I.M. Lewisa. Zob.: Lewis I.M.,

Ecstatic Religion..., s. 51, 55, 60, 115, 232, 260.

Deren M., Taniec Nieba i Ziemi. Bogowie haitańskiego wudu, Kraków 2000 (Divine

horseman. The living Gods of Haiti, 1953), s. 301 nn.

Zob. np. Eliade M., Szamanizm..., s. 502.

Szyjewski A., Etnologia religii, s. 350 n.

Por. Eliade M., Szamanizm…, s. 190 nn.

Troszczański V.F., The Evolution of the Black Faith, 1902, s. 123–127.

Michał Pędracki

130

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

131

ją się jak kobiety, przypisuje się im zdolność rodzenia, ich rytualne stro-

je zaopatrzone są w elementy wyraźnie oznaczające kobiecość, czasem

wręcz czarny szaman mężczyzna, zamiast specjalnego kaftana, na czas

obrzędu zakłada zwyczajny strój kobiecy, nie obowiązują go także nie-

które męskie tabu. Pojawienie się czarnych szamanów w miejsce szama-

nek było, według Troszczańskiego, związane ze wzrostem roli dziedzicz-

nych kowali wytwarzających ozdoby kaftanów szamanek. Z czasem zdo-

byli oni bardzo wysoką pozycję społeczną, a poprzez kontakt z szamań-

skimi przedmiotami przejęli, w powszechnym odczuciu, ich mana i sami

stali się szamanami.

Szamanizm biały miał zaś rozwinąć się, według Troszczańskiego,

zupełnie niezależnie z rodzinnych ceremonii poświęconych dobroczyn-

nym bóstwom.

M. Czaplicka

, polemizując z Troszczańskim, zwraca uwagę, że

z bóstwami Dolnego Świata „kontaktują się” w równej mierze szaman-

ki, co i szamani. Identycznie jest w przypadku bóstw Górnego Świata.

Nie dysponujemy żadnym dowodem na to, żeby szamanki pierwot-

nie związane były tylko z bóstwami Dolnego Świata, a szamani —

Górnego. Czaplicka wykazuje również, że krytyki nie wytrzymuje teza

Troszczańskiego o rozwoju czarnego, męskiego szamanizmu w środowi-

sku byłych kowali. Kowalstwo, mimo iż w społecznościach tradycyjnych

Współczesne szamańskie drzewa w okolicach Wierchojańska, fot. M. Pędracki

Czaplicka M., Aboriginal Siberia, a Study in Social Anthropology, Oxford 1914, roz-

dział Shamanism and Sex, passim.

Michał Pędracki

132

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

133

ma bardzo wiele wspólnego z szamanizmem, pozostaje jednakże instytu-

cją odrębną

Odrębność tę zauważa także Sieroszewski

parający się kowalstwem

podczas pobytu w Jakucji. Jego opinia, mimo pewnych podobieństw, róż-

ni się od zdania Troszczańskiego.

Sieroszewski podkreśla, że w zaobserwowanych przez niego odmia-

nach szamanizmu rola kobiet jest większa od roli mężczyzn, gdyż przy-

pisuje się im posiadanie większych mocy

. Pisze także, że szamani męż-

czyźni na czas sprawowania obrzędów mogą używać stroju kobiecego

zamiast specjalnego szamańskiego kaftana oraz że uważa się ich za ob-

darzonych zdolnością rodzenia różnych stworzeń. Sądzi również, że sza-

manizm kobiecy jako relikt matriarchatu jest bardziej pierwotny od sza-

manizmu męskiego

. Zwraca uwagę na bardzo silny związek między

szamanizmem a kowalstwem

. Niezupełnie podziela on jednak pogląd

Troszczańskiego (przynajmniej w odniesieniu do szamanizmu jakuckie-

go i koreańskiego), jakoby szamanizm dzielił się na biały i czarny

. Nie

wydaje się również, aby dostrzegał jakąś strukturalną różnicę między sza-

manizmem męskim a kobiecym, poza odnotowaniem faktu, że szamanki

generalnie uważane są za obdarzone większą mocą. Charakter i pocho-

dzenie tej mocy postrzegane są jednakże jako jednakowe.

Według Sieroszewskiego wzmiankowani w różnych opracowaniach

biali szamani to w przypadku Jakutów nie szamani, ale säsäni

Säsäni byli znawcami starych zwyczajów, depozytariuszami wie-

dzy plemienia oraz sędziami

. Posiadali oni również dar profetyczny

co upodobniało ich nieco do szamanów. Niestety Sieroszewski nie poda-

je żadnych dokładniejszych informacji na temat säsänów, ich roli w kul-

cie, sposobów objawiania się ich powołania, a przede wszystkim różnic

między nimi a szamanami (oün). Na podstawie jego informacji, że säsäni

odgrywali bardzo poważną rolę w czasie ysyechów

, uroczystości po-

święconych solarnemu bogu Ürüng Ai-Tojonowi

lub uranicznej Istocie

Eliade M., Szamanizm..., s. 464–467.

Sieroszewski W., Dwanaście lat…, t. II, s. 320 n.

Tamże.

Tamże, s. 315; Korea…, s. 30 nn.

Tenże, Dwanaście lat..., t. II, s. 320 n.

Tamże, s. 57 n., 65.

Tamże, s. 65.

Tamże, s. 57 n.

Tamże.

Tamże, s. 65.

Tamże, s. 61.

Michał Pędracki

132

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

133

Najwyższej Art-Tojon-Adze

(S. Szynkiewicz uważa oba bóstwa za toż-

same — zgodnie ze stosowaną przez niego pisownią — Aar Tojon to je-

den z epitetów Ürüng Ajyy Tojona

), można jednak przypuszczać, że

säsäni związani byliby bardziej z kultem dobroczynnych bóstw Górnego

Świata (aïy

), podczas gdy szamani (oün) — ze złowrogimi, mściwymi

duchami Dolnego Świata (abasy)

. W tym wypadku więc Sieroszewski

określałby mianem szamana wyłącznie szamanów czarnych, a tzw. sza-

manów białych uważałby za zupełnie osobną grupę niezwiązaną z sza-

manizmem.

Reasumując, mogłoby się wydawać, że na podstawie swoich ob-

serwacji Sieroszewski za szamanów uważał jedynie osoby mogące

„kontaktować” się z abasy, czyli szamanów czarnych w terminologii

Troszczańskiego. Potwierdzać zdaje się to fakt, że w swoim dość obszer-

nym opisie szamanizmu

nie wspomina w ogóle o szamanach czarnych,

pisze wyłącznie o szamanach jako o dość jednolitej grupie, potrafiącej

porozumiewać się z abasy i uör

(duchami zmarłych). Wydaje się, jakby

Sieroszewski nie znał białych szamanów z autopsji. Korespondowałoby

to z opinią M.A. Czaplickiej, jakoby wśród XIX-wiecznych Jakutów kult

abasy — duchów Dolnego Świata — był bardziej rozwinięty niż kult

aïy — bóstw Górnego Świata

(we współczesnej Jakucji jednoznacznie

przeważa kult aïy; czarni szamani jednakże są dość popularni, choć budzą

lęk). Tym samym miałby tu dominować czarny szamanizm, podczas gdy

biały występowałby jedynie w stanie szczątkowym. Byłaby to sytuacja

odwrotna niż np. u Wotiaków, gdzie kult aïy przeważał nad kultem abasy

i biały szamanizm był zdecydowanie bardziej rozwinięty niż czarny

Tamże, s. 303. Sieroszewski wydaje się nie do końca konsekwentny w swoich po-

glądach na to, które bóstwo stoi na szczycie jakuckiego panteonu. W różnych edy-

cjach jego prac pojawia się imię Art-Tojon-Aga lub (Ürüng-) Ai-Tojon. Zob. anali-

zę tego problemu: Sekulski J., Zagadnienie bóstw jakuckich w badaniach Wacława

Sieroszewskiego, Warszawa 1973, s. 217–258. Jako najwyższe bóstwo jakuckie wska-

zuje Sieroszewski Art-Tojon-Agę w ostatniej wersji swojej pracy (Sieroszewski W.,

Dwanaście lat…, t. II, s. 303).

Szynkiewicz S., Herosi tajgi. Mity, legendy, obyczaje Jakutów, Warszawa 1984, s. 79.

Sieroszewski nie używa terminu aïy na określenie bóstw Górnego Świata; transkrypcja

M.A. Czaplickiej.

Por.: Sieroszewski W., Dwanaście lat..., t. II, s. 65, 299, 301–303, 305–309, 316 n.

Tamże, s. 272 nn.

Tamże.

Czaplicka M.A., Shamanism and Sex, s. 5.

Tamże.

Michał Pędracki

134

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

135

Dokładniejsza analiza zagadnie-

nia wykazuje jednak, że jest ono nie-

co bardziej skomplikowane.

Jak pamiętamy, zgodnie z obser-

wacjami Sieroszewskiego, jakucki se-

ans szamański „rozpada się zawsze na

dwie części: wyprawy na Niebo do

duchów opiekunów z prośbą o ich po-

moc; wywiadywanie się o powód nie-

szczęścia i następnie usunięcie przy-

czyny; zwalczanie wrogiego ducha

lub uör. Po tym wszystkim koniecznie

następuje podróż do Nieba”

. Mamy

tu więc zaświadczone dwukrotne

wniebowstępowanie podczas seansu.

Tym samym nie możemy uznać opi-

sywanych przez Sieroszewskiego sza-

manów za szamanów czarnych mimo

ich kontaktów z abasy

Pozostałe obserwacje Sieroszew-

skiego również wydają się wykazy-

wać, że sugerowana polaryzacja sza-

manizmu na biały i czarny, w przy-

padku znanych mu ludów, raczej nie

znajduje pokrycia w rzeczywistości.

Stwierdza on, że w religii ja-

kuckiej nie istnieją klasyczne for-

my dualizmu, polaryzujące pante-

on na duchy jednoznacznie dobre

i złe

(współcześni Jakuci mówią zaś

o swego rodzaju koniecznej harmonii

między dobrem i złem; wydaje się to

być koncepcja o dość archaicznej pro-

weniencji, co sugeruje istnienie w ja-

kuckiej mitologii opowieści o dwóch

Współczesne szamańskie drzewa

w okolicach Wierchojańska,

fot. A. Efimowa

Tamże, s. 324 n.

Por.: Sieroszewski W., Dwanaście lat..., t. II, s. 65, 303, 306 n., 309, 317.

Tamże, s. 299.

Michał Pędracki

134

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

135

stwórcach

, oraz fabuła tradycyjnego jakuckiego eposu ołanho

). Co

więcej, jego obserwacje dowodzą również, że nie występuje w niej ści-

słe rozróżnienie na moce chtoniczne i uraniczne, destrukcyjne i twórcze

Mimo że Jakuci rozróżniają dwa wielkie rody (biś) bogów górnych (aïy

)

i dolnych (abasy), jest to podział umowny i niekoniecznie związany z po-

działem Wszechświata na trzy sfery

. Duchy dolne są czasami określane

jako „podziemne”, ale jest to, według Sieroszewskiego, koncepcja prze-

jęta stosunkowo niedawno i niejakucka, gdyż w zaklęciach często okre-

śla się je jako mieszkańców Zachodniego Nieba

. Pisze również, że okre-

ślenia: „dół” i „góra” mogą odnosić się do krain położonych w dolnym

i górnym biegu rzeki albo do kierunków geograficznych: „dół” to północ,

„góra” — południe

Dokładniejsza analiza przedstawionego przez Sieroszewskiego ja-

kuckiego panteonu wykazuje także, że bogowie górni nie zawsze mają

strukturę uraniczną, a dolni chtoniczno-telluryczną

. Wśród niebiańskich

bogów spotykamy bowiem: Łagodną Stworzycielkę Matkę, Łaskawą

Panią Porodu, Panią Ziemi wraz z duchami wegetacji

oraz boga łowów

Baj Bajnaja, któremu ofiarowuje się czarne woły, co sugeruje jego tellu-

ryczny charakter

. Z kolei wielu bóstwom dolnym poświęca się zwie-

rzęta białe lub z białymi elementami umaszczenia

, podobnie jak bogom

niebiańskim

. Bogowie górni są dobrotliwi, ale bierni. Dramat ludzkiej

egzystencji

niemal w ogóle ich nie interesuje. Są mocami w tle, ulegając

charakterystycznemu dla wielu religii procesowi „otiozacji”

. Ich naturę

najlepiej oddaje charakterystyka ich przywódcy Art-Tojon-Agi

Kośko M.M., Mitologia ludów Syberii, Warszawa 1990, s. 27 nn.; Szynkiewicz S.,

Herosi tajgi…, s. 110 nn.

Por.: Szynkiewicz S., Herosi tajgi… Współcześni Jakuci komentują fabularną oś epo-

su następująco: „Bohater zawsze zwycięża demona, ale demon zawsze wraca”.

Por.: Sieroszewski W., Dwanaście lat..., t. II, s. 301–309.

Sieroszewski nie używa terminu aïy na określenie bóstw Górnego Świata; transkrypcja

M.A. Czaplickiej, Aboriginal Siberia.

Sieroszewski W., Dwanaście lat..., t. II, s. 301 n.

Tamże.

Zob. analizę panteonu jakuckiego opisanego przez W. Sieroszewskiego w: Eliade M.,

Szamanizm..., s. 191–194.

Sieroszewski W., Dwanaście lat..., t. II, s. 304 nn.

Tamże.

Eliade M., Szamanizm..., s. 193.

Sieroszewski W., Dwanaście lat..., t. II, s. 303.

Eliade M., Traktat o historii religii, Warszawa 1966, s. 52 nn.

Sieroszewski W., Dwanaście lat..., t. II s. 303.

Michał Pędracki

136

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

137

„Na czele duchów niebieskich stoi Pan ojciec — władca świata, Art-

Tojon-Aga, zamieszkujący Dziewiąte Niebo. Potężny, ale bierny, świeci

jak słońce, które jest jego emblematem, błyska i uderza piorunami, które

są jego mową, ale sprawy ludzkie mało go obchodzą. Daremnie zwracać

się do niego z potrzebami codziennego życia. Tylko w niezwykłych wy-

padkach można go niepokoić, ale i wtedy wtrąca się do spraw ludzkich

niechętnie. [...] Na cześć jego nie zabijają bydła, gdyż nie jest on bogiem

zemsty rodowej, lecz bogiem zgody”.

Charakter bóstw dolnych zaś, jak pisze Sieroszewski, najlepiej okre-

śla osobowość stojącego na ich czele Ułu-Tojona

zamieszkującego, nie-

co paradoksalnie, Trzecie Niebo na zachodzie:

„Ułu-Tojon nie jest wcale zły, jest tylko bliższym Ziemi i sprawy jej

żywo go zajmują. A ponieważ błogość spokojnego bytu rozlewa się we

wszechświecie bez ofiar i troski przez samo istnienie Art-Ai-Tojona —

więc stronę bytu czynną i cierpiącą, namiętną i posępną, pełną bólów, na-

dziei pragnień i walk — uosabia Ułu-Tojon, on Życie samo, on Bezmiar

i Ogrom. [...] Ale nie trzeba wzywać imienia jego nadaremno. Ziemia drży

i kołysze się, gdy on sam stąpa po niej, i pęka serce śmiertelnika, który

ośmielił się w twarz mu spojrzeć. Więc nie ma takich, co by go widzieli.

A jednak on jeden z tych wszystkich potężnych mieszkańców schodzi na

ten padół płaczu. Odgadują go po mglistym cieniu, jaki rzuca.

[...] Gdyby z całą siłą swego gniewu on zstąpił na Ziemię, ta z ję-

kiem odeszłaby spod stóp jego, poleciałaby w przepaść, rozsypałaby się

w proch. Lecz on kocha Ziemię i wszystko, co na niej cierpi. Wszystkie

nieszczęścia, wypadki, męczarnie, choroby i mory, powodzie, wszystkie

ruchliwe żywioły, czyhające na życie, wszystko poddane mu — wstrzy-

muje swą władzą niewzruszoną, aby nie spadły na świat, nie zmyły z nie-

go istot «zrodzonych w boleściach», nie spaliły traw gibkich i wonnych,

pysznych zielenią lasów... i małego nawet robaka, gdyż wszystko, «co

dyszy, co jest, co ma wnętrze (iczczi), jest jego dzieckiem i tworem». «On

stworzył szamana i nauczył go walczyć z nieszczęściem, on dał ludziom

ogień» (namskij ułus, 1889 roku ). «On stworzył ptaki i zwierzęta leśne,

i same lasy» (Ałdan, 1884)”

Powyższe opisy tych dwu bóstw wyraźnie dowodzą, że w reli-

gii jakuckiej nie jest możliwe przeprowadzenie wyraźnego podziału na

moce stwórcze i destrukcyjne, chtoniczne i uraniczne. W innym miejscu

Sieroszewski podkreśla, że abasy mogą być zarówno wrogie ludziom, jak

Tamże, s. 307 nn.

Tamże.

Michał Pędracki

136

Kwestia zróżnicowania szamanizmu na „biały” i „czarny”...

137

i przyjazne, są jak siły przyrody — „złe i dobre jednocześnie”

. Ponadto

„wiele duchów złych świadczy ludziom w różnych okolicznościach do-

bro; i odwrotnie — rozgniewany duch dobry gotów się mścić i krzyw-

dzić ludzi”

. Uważa, że podział duchów na raczej dobre i raczej złe po-

wstał stosunkowo późno i nigdy nie został przeprowadzony w pełni kon-

sekwentnie.

Według innych badaczy

, Jakuci uważali, że abasy dzielą się na

dwie grupy (aïy, według tej koncepcji, byłyby grupą trzecią). Jedna, któ-

rej przewodził Ułu-Tojon, zamieszkiwała Zachodnie Niebo; siedzibą dru-

giej, na której czele stał Arsan Duołaj, był Świat Podziemny. Ten ostat-

ni duch występuje u Sieroszewkiego pod imieniem Ałłar-ogonior

. Imię

Arsan Duołaj jest również wymieniane przez Sieroszewskiego, ale przy

innej okazji — należy ono do jednej z postaci jakuckiego eposu ołanho,

naczelnika „ludu ośmiu rodów, plemienia drzemiących z ustami na cie-

mieniu, z oczami na skroniach”

. Szczegóły anatomiczne jego podwład-

nych wyraźnie sugerują jednakże jego ewidentne związki ze Światem

Podziemnym

W tym kontekście dziwi artykuł J. Sekulskiego Zagadnienie bóstw

jakuckich w badaniach Wacława Sieroszewskiego z 1973 roku

, w któ-

rym autor twierdzi, jakoby w jakuckim panteonie istniał wyraźny podział

na dobre i złe duchy. Moim zdaniem, przytoczone przez Sieroszewskiego

charakterystyki Ułu-Tojona i Art-Tojon-Agi sugerują raczej istnienie

w religii jakuckiej dualizmu typu: bierność (Art-Tojon-Aga) — aktyw-

ność (Ułu-Tojon). Tym samym jakucki dualizm byłby bardziej duali-

zmem zbliżonym do chińskiej opozycji: yin — yang niż do irańskiej: do-

bro — zło.

Reasumując, wyniki niektórych obserwacji Sieroszewskiego wyda-

ją się podważać słuszność podziału szamanizmu na biały i czarny, przy-

najmniej w odniesieniu do Jakutów. Nie odnotowuje on także struktural-

nych różnic między szamanizmem męskim a kobiecym, prawdopodobnie

sądzi jednak, że szamanizm kobiecy jest bardziej archaiczny niż męski

Tamże, s. 299.

Tamże.

Szynkiewicz S., Herosi tajgi..., s. 91 n.

Sieroszewski W., Dwanaście lat..., t. II, s. 307.

Tamże, t. I, s. 190.

Por.: Szyjewski A., Etnologia religii, s. 361 nn.

Sekulski J., Zagadnienie bóstw jakuckich…

Zob.: Sieroszewski W., Dwanaście lat…, t. II, s. 315; Korea…, s. 30 nn.

Michał Pędracki

138

Zdecydowanie podkreśla fakt przypisywania szamankom większych

mocy niż szamanom

Wiele danych zebranych przez późniejszych badaczy

potwierdza

obserwacje Sieroszewskiego i wskazuje, że podział na szamanizm biały

i czarny jest raczej umowny i w dużym stopniu sztuczny. Nie znajduje on,

w zasadzie, potwierdzenia w rzeczywistości. Wyjątkiem są tu Buriaci,

którzy bardzo stanowczo rozróżniają szamanów czarnych i białych

Zdecydowana polaryzacja w szamanizmie buriackim może być zjawi-

skiem późnym, wynikającym z wpływów irańskich bądź z negatywnej

waloryzacji hierofanii chtonicznych

. U Ałtajczyków podział ten jest już

mniej ostry — istnieją szamani biali, czarni i biało-czarni

Według Pripuzowa

, ten sam jakucki szaman może przywoływać

duchy zarówno z Górnego, jak i Dolnego Świata. Radłow

i Potapow

stwierdzają, że u Ałtajczyków ten sam szaman może odbywać podróże

zarówno do Świata Podziemnego, jak i do Nieba.

Tamże, s. 320.

Por. Eliade M., Szamanizm…, s. 190 nn.

Agapitow N.N., Changałow M.N., Matieriały dla izuczenija szamanstwa w Sibiri.

Szamanstwo u buriat Irkutskoj gubiernii, „Izwiestija Wostoczno-Sibirskogo Otdieła

Russkogo Gieograficzeskogo Obszczestwa”, 1883, XIV, 1–2; Krader L., Buryat

Religion and Society, „Southwestern Journal of Anthropology”, 1954, X, 3, s. 322–

–351; Partanen J., A Description of Buryat Shamanism, „Journal de la Societe Finno-

Ougrienne”, 1941–1942, t. LI; Sanżejew G., Weltanschauung und Schamaismus der

Alaren-Burjaten, „Anthropos”, 1927, t. XXII, s. 576–613, 933–955; t. XXIII, s. 538–

–560, 967–986.

Eliade M., Szamanizm..., s. 191.

Tamże, s. 194.

Pripuzow N.W., Swiedienija dla izuczenija szamanstwa u Jakutow, Irkuck 1885.

Radłow W., Aus Sibirien, Leipzig 1884.

Podane za: Eliade M., Szamanizm..., s. 194.

Sergiusz Leończyk

Abakan

MUZEUM W MINUSIŃSKU I POLACY

Miastami z liczną Polonią w guberni jenisiejskiej były, oprócz

Krasnojarska, dwa ośrodki — Kańsk i Minusińsk. Wśród Polaków ze-

słańców Minusińsk i okręg minusiński końca XIX wieku nazywano „ra-

jem Sybiru”, bo było tam „ciepło, dobre plony, spławne rzeki”

Pod koniec XIX wieku Minusińsk stał się prawdziwą „stolicą”

Polonii południowej Syberii. Ważną rolę jednoczącą wśród Polaków

w tym niewielkim kupieckim mieście odgrywało muzeum utworzone przez

Mikołaja Martjanowa. Minusińskie Muzeum Krajoznawcze utworzone

w 1877 roku łączy bardzo ścisła więź z Polakami i Polską. Założyciel mu-

zeum Mikołaj Michajłowicz Martjanow urodził się w 1844 roku w rodzi-

nie leśniczego, strażnika guberni wileńskiej. Matka Mikołaja Martjanowa

była Polką. Otrzymawszy w 1872 roku tytuł prowizora, Martjanow do-

stał pracę w aptece w Kazaniu. Jednak zainteresowania młodego uczo-

nego naukami przyrodniczymi skłoniły go do podjęcia decyzji o wy-

jeździe na Syberię. W Minusińsku Mikołaj Martjanów znalazł swoich

sprzymierzeńców, wśród których przeważnie byli Polacy. Wiadomo,

że Martjanow znał język swojej matki i rozmawiał ze swoimi polski-

mi współpracownikami po polsku. Z założycielem muzeum współpra-

cowali mieszkający w Minusińsku Polacy — Narcyz Wojciechowski,

Władysław Korzeniowski, W. Nikitska, J. Kochanowski, Aleksander

Stankiewicz, Adam Rzyszewski, Dominik Przygodzki. Byli oni pra-

cownikami muzeum, dostarczali do niego różne przedmioty i całe ko-

lekcje, uczestniczyli w opisywaniu i katalogizacji eksponatów. Wacław

Sergiusz Leończyk — dr nauk historycznych, wiceprezes Kongresu Polaków

w Rosji, redaktor polonijnego pisma ogólnorosyjskiego „Rodacy”, prezes Kulturalno-

Narodowej Organizacji Społecznej „Polonia” Republiki Chakasja w Abakanie.

Obecnie przygotowuje rozprawę habilitacyjną Dobrowolne osadnictwo Polaków na

Syberii na początku XX wieku.

Каczyńska Е., Syberia: największe więzienie świata (1815–1914), Warszawa 1991, s. 39.

Sergiusz Leończyk

140

Muzeum w Minusińsku i Polacy

141

Święcicki prowadził obserwacje meteorologiczne od sierpnia 1883 do mar-

ca 1884 roku, wyniki jego pracy opublikowane zostały w gazecie „Sybir”.

W. Nikitska przygotowała zielniki zawierające roślinność południowego

Jenisieju. Eugeniusz Różycki i Aleksander Kondratowicz zorganizowali

ekspedycję na ujbacki step i dostarczyli do muzeum węgiel kamienny

z uroczyska Czarny Jar. Narcyz Wojciechowski został powołany na

członka Komitetu Regionalnego Muzeum Krajoznawczego. Jako dyrek-

tor muzeum, Mikołaj Martjanow na zaproszenie kupcowej Jewdokii Ku-

zniecowej przebywał w 1896 roku w Królestwie Polskim, w Warszawie,

gdzie nawiązał ścisłe kontakty naukowe z polskimi uczonymi i muze-

ami. Minusińskie muzeum współpracowało z botanikiem Edwardem

Janczewskim z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, który opra-

cował roślinność minusińską, oraz z profesorem tegoż Uniwersytetu

Julianem Talką-Hryncewiczem, założycielem muzeum w Troickosaw-

sku na granicy Rosji z Mongolią. Zoolog z Sankt Petersburga Nikołaj

Warpachowski usystematyzował ryby i wysłał do biblioteki muzeum

swoje opracowania

Minusińska Biblioteka Naukowa przy Regionalnym Muzeum Krajo-

znawczym, jedna z pierwszych publicznych bibliotek na Syberii, została

Regionalne Muzeum Krajoznawcze im. N.M. Martjanowa w Minusińsku

Jermołajewa L.N., Muzeum a Polacy, „Rodacy”, 2000, nr 3 (11), s. 7.

Sergiusz Leończyk

140

Muzeum w Minusińsku i Polacy

141

otwarta na początku 1878 roku. Podobnie jak i muzeum bi-

blioteka ta założona została dzięki prywatnym środkom. Pod ko-

niec XIX wieku księgozbiór liczył już ponad 20000 książek, obec-

nie zawiera ponad 100000 egzemplarzy. W większości książki zostały

darowane przez autorów, towarzystwa naukowe oraz prywatne oso-

by, tylko znikoma część była zakupiona. Nic dziwnego, że najwięk-

szym księgozbiorem w języku obcym jest zbiór literatury w języku pol-

skim. Obecnie polski księgozbiór liczy 1051 egzemplarzy, wśród nich

są 592 książki, pozostałe 459 egzemplarzy — to czasopisma i gazety.

Wśród ofiarodawców znalazł się zesłaniec polityczny Gleb Krzyżanowski,

który podarował muzeum ponad 44 książki, Wiktor Kurnatowski, któ-

ry ofiarował 27 książek, Mikołaj Podwysocki z Jenisiejska oraz przed-

stawiciele rodzin Wojciechowskich i Korzeniowskich, felczer Jan

Rożański (książki oznaczone imiennym ekslibrisem)

i inni. Najwięcej

prac z towarzystw naukowych nadsyłano z Uniwersytetu Warszawskiego

i Państwowego Muzeum Zoologicznego w Warszawie. Znaczną część pol-

skiej literatury otrzymano od Eugeniusza Sawienkowa, który w latach

1900–1907 pracował w Warszawie, później, w latach 1908–1911, był dy-

rektorem muzeum minusińskiego. Wśród przekazanych przez niego ksią-

żek znajduje się najstarsza w księgozbiorze polskim — Szachy grać przez

Fieldinga wydana we Wrocławiu w 1809 roku. Swoje naukowe opraco-

wania z dedykacją dla dyrektora Martjanowa przekazał muzeum Julian

Talko-Hryncewicz. Wśród polskiej literatury są pierwsze paryskie edy-

cje dzieł Adama Mickiewicza. Książki te wydawane były przeważnie

w Warszawie, Krakowie i Lwowie oraz w Sankt Petersburgu. Wśród czaso-

pism są „Ateneum”, „Ziemia”, „Widnokrąg”, „Przegląd Tygodniowy”, „Życie

Polskie”, „Myśl Polska” oraz wydawana w Piotrogrodzie w latach 1915––

1917 gazeta „Głos Polski”. Polską literaturę kompletowano w bibliotece nawet

do 1939 roku, późniejszych wydań literatury w języku polskim jest kilka

Największy wkład w rozwój nowo powstałego muzeum wniósł pol-

ski zesłaniec polityczny Feliks Kon. W pamięci minusińskich krajo-

znawców Kon zapisał się jako autor historycznego opisu 25 lat istnie-

nia muzeum munusińskiego pt. Istoriczeskij oczerk Minusinskogo miest-

nogo muzieja za 25 let (1877–1902), Kazań 1904 (Studium historycz-

Archiwum Regionalnego Muzeum Krajoznawczego im. N.M. Martjanowa

w Minusińsku, Zespół Rękopisów, inw. 1, vol. 79, k. 24; vol. 84, k. 33.

Leończyk S., Polskij fond Naucznoj bibliotieki Regionalnogo krajewiedczeskogo mu-

zieja im. N.M. Martjanowa w g. Minusinske, [w:] Polskaja kniga w Prijenisiejskom

kraje. Sbornik katołogow i nauczno-informacyonnych materiałow,

Abakan 2008,

s. 57–60.

Sergiusz Leończyk

142

Muzeum w Minusińsku i Polacy

143

ne minusińskiego miejscowego muzeum za okres 25 lat…). Dzieło to

zawiera dużo ciekawych materiałów dotyczących zbiorów placów-

ki, która rozpoczynała swoją historię (1877), mając 1362 przedmioty,

natomiast na początku wieku już ich było 65000

. Jak już wspomnia-

no, ważną rolę w kompletowaniu zbiorów muzeum odegrał Feliks Kon,

który aktywnie uczestniczył w ekspedycjach organizowanych przez

placówkę oraz prowadził korespondencję z naukowcami z Sankt Pe-

tersburga. W Minusińsku, na podstawie materiałów zebranych w Jakucji,

Feliks Kon napisał pracę z zakresu etnografii Fizjologiczne i biologicz-

ne dane o Jakutach, wydaną w 1899 roku. Eseje i opowiadania Feliksa

Kona były drukowane między innymi w rosyjskich gazetach i czasopi-

smach: „Wostocznoje Obozrienije” (Irkuck), „Stiepnoj Kraj” (Omsk),

„Sibirskaja Żyzn'” (Tomsk), „Sibir'” (Sankt Petersburg). W „Rosyjskim

Dzienniku Antropologicznym” wyszło opracowanie Kona dotyczące

Kaczyńców (dzisiejszych Chakasów). W 1902 roku wydrukowany został

zbiór opowiadań z życia minusińskich „starożyłów” (Rosjanie mieszka-

jący na Syberii od dwóch i więcej pokoleń) pt. Skazki sibirskoj diejstwi-

tielnosti (Bajki o syberyjskiej rzeczywistości). Na podstawie własnych

obserwacji i materiałów archiwalnych minusińskiego muzeum Feliks

Kon napisał opracowanie Swadiebnyje obyczai u minusinskich staroży-

łow (Obyczaje ślubne u starych mieszkańców Minusińska). Dzięki reko-

mendacji dyrektora Mikołaja Martjanowa Kon został wybrany na człon-

ka Krasnojarskiego Podwydziału Wschodniosyberyjskiego Oddziału

Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W 1902–1903

roku Kon, na prośbę Cesarskiego Wschodniosyberyjskiego Towarzystwa

Geograficznego, stanął na czele ekspedycji do Kraju Urianchajskiego

(była Republika Tuwa). Kiedy Kon już wyjechał na ekspedycję, okaza-

ło się, że istnieje problem polegający na tym, że Tuwa wówczas znaj-

dowała się za granicą imperium rosyjskiego i do przekroczenia grani-

cy potrzebny był paszport. Kon musiał wrócić do Minusińska. Telegram

do Sankt Petersburga wprowadził zamieszanie wśród petersburskiej in-

teligencji; przecież o ekspedycji było już wiadomo w europejskich krę-

gach naukowych. Dzięki staraniom Dmitrija Klemenca i wiceprzewod-

niczącego Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego Piotra

Siemionowa pozwolenie na wydanie paszportu Kon dostał i wyjechał.

Ekspedycję zorganizowano w dwóch okresach: od wiosny do zimy 1902

roku i od wiosny do jesieni 1903 roku. Kon zdążył zebrać unikatową ko-

Jaworskij G., Martjanow N.M., Krasnojarsk 1969, s. 44.

Sergiusz Leończyk

142

Muzeum w Minusińsku i Polacy

143

lekcję zawierającą 2300 przedmiotów z życia codziennego Tuwińców

i Chakasów. Największe kolekcje składały się z obiektów związanych

z lamaizmem i szamanizmem. Oddzielny zbiór stanowiły narzędzia tor-

tur oraz przedmioty rolnicze i środki transportu Tuwińców (model łodzi

„Onczaga”, siodła dla koni, byków i reniferów). Szczególnie ciekawy jest

zbiór sztuki tuwińskiej; są to przedmioty ozdobne wykonane z kamieni,

drewna, kory i żelaza. W większości kolekcje te przechowywane są obec-

nie w Rosyjskim Muzeum Etnograficznym w Sankt Petersburgu

. Kilka

przedmiotów stanowi do dzisiaj dumę Regionalnego Muzeum Krajo-

znawczego im. N.M. Martjanowa w Minusińsku. Cenne są pamiętni-

ki pisane przez Kona podczas ekspedycji. W czasie wypraw Feliks Kon

serwował Tuwińcom szczepienia przeciwko ospie, bo w Tuwie nie było

wówczas żadnych lekarzy. W sierpniu 1903 roku, po zakończeniu eks-

pedycji, Kon wystąpił w Irkucku ze sprawozdaniem na zamkniętym po-

siedzeniu Wschodniosyberyjskiego Oddziału Cesarskiego Rosyjskiego

Towarzystwa Geograficznego. Posiedzenie to było zamknięte z tego po-

wodu, że Kon był zesłańcem politycznym i generał-gubernator nie dał po-

zwolenia na otwarte posiedzenie

Antropologiczny Wydział Cesarskiego Moskiewskiego Towarzystwa

Badaczy Przyrody nagrodził go złotym medalem i Nagrodą im.

Rascwietowa. Medal ten Feliks Kon dostał, będąc na zesłaniu w Minu-

sińsku, co przeraziło miejscowego isprawnika — przecież przestępcy po-

lityczni nie mogą i nie mają prawa dostawać medali. Autorytet Kona był

tak wielki, że władze wypuściły go cztery miesiące przed terminem i po-

zwoliły mu jechać do Rosji

Współpracował z muzeum w Minusińsku również i zesłany do

Jenisiejska na północy guberni jenisiejskiej Maksymilian Marks. Marks

prawdopodobnie odwiedzał Minusińsk. W roku 1889 drukarnia Fiodorowa

w Minusińsku wydała oddzielną broszurę Tablicy Minusinskogo wriemie-

ni (Tabele czasu minusińskiego). Ze sprawozdań muzeum w Minusińsku

wynika, że w roku 1891 „Maksymilian Marks przekazał muzeum wyko-

nany przez niego glob gwiezdnego nieba”. W sprawozdaniu podkreśla się

Karalkin E.P., Etnograficzeskije kollekcyi, „Sibirskije ogni”, 1967, nr 5, s. 144.

Wajnsztejn S.I., Antropologiczeskije i etnograficzeskije kollekcyi, „Sowietskaja etno-

grafija”, 1965, nr 4, s. 123.

Tamże, s. 124.

Kon F., Istoriczeskij oczerk Minusinskogo miestnogo muzieja za 25 let 1877–1902

(Studium historyczne minusińskiego miejscowego muzeum za okres 25 lat 1877–1902),

Kazań 1904, s. 35.

Sergiusz Leończyk

144

ważność tego prezentu dla Regionalnego Muzeum Krajoznawczego i je-

go Wydziału Pedagogicznego

Polacy pomagali nie tylko w pracach muzealnych i naukowych,

lecz także wspierali budowę pierwszego budynku muzeum, otwar-

tego w maju 1890 roku. W tym zabytkowym gmachu do dziś mieści

się muzeum. Fundatorem budowy był zesłaniec postyczniowy Narcyz

Wojciechowski

. Odrodzenie polskości na ziemi minusińskiej zaczęło

się dopiero pod koniec lat 90. XX wieku.

29 września 2001 roku w Regionalnym Muzeum Krajoznawczym

im. N.M. Martjanowa w Minusińsku otwarto wystawę Polacy w Kraju

Minusińskim. Wystawa ta jest wspólnym projektem Regionalnego

Muzeum Krajoznawczego im. N.M. Martianowa w Minusińsku, Fundacji

„Pomoc Polakom na Wschodzie”, Senatu RP, Fundacji Kultury Polskiej

oraz Kongresu Polaków w Rosji. Autorami koncepcji wystawy byli

Sergiusz Leończyk i Elżbieta Laskowska. Na wystawie pokazano ekspo-

naty i dokumenty ze zbiorów Regionalnego Muzeum Krajoznawczego im.

N.M. Martjanowa w Minusińsku, Archiwum Miejskiego w Minusińsku,

Archiwum Związku Polaków na Syberii (Warszawa), skansenu w miej-

scowości Szuszeńskoje, a także materiały ze zbiorów prywatnych.

W 2003 roku przy wsparciu finansowym Wydziału Konsularnego

Ambasady RP w Moskwie i w Irkucku została przygotowana wersja plan-

szowa wystawy Polacy w Kraju Minusińskim.

W roku 2001 dzięki pomocy Fundacji Kultury Polskiej w Warszawie

przeprowadzono kosztowną konserwację starego polskiego księgozbio-

ru w Bibliotece Naukowej Regionalnego Muzeum Krajoznawczego

im. N.M. Martjanowa w Minusińsku. Fundacja „Pomoc Polakom na

Wschodzie” natomiast sfinansowała przygotowanie kartoteki danych

o zesłańcach polskich w miejscowym archiwum państwowym

Wojciechowski N., Moje wspomnienia, Archiwum Regionalnego Muzeum Krajo-

znawczego im. N.M. Martjanowa w Minusińsku.

Stolarow P., Izuczenije istorii polskoj diaspory juga Jenisiejskoj gubiernii, [w:] Polaki

w Prijenisiejskom kraje, Abakan 2005, s. 45–48.

Светлана Анатольевна Мулина

Омск

ДОКУМЕНТЫ ОМСКОГО АРХИВА

О НАЛАЖИВАНИИ ПОЛИЦЕЙСКОГО НАДЗОРА

ЗА КОРРЕСПОНДЕНЦИЕЙ ССЫЛЬНЫХ

УЧАСТНИКОВ ЯНВАРСКОГО ВОССТАНИЯ

Правовая база, на основе которой местная администрация нача-

ла проводить в жизнь мероприятия по обустройству польских ссыль-

ных, была разработана в 20-е – 50-е годы XIX века, когда проходило

становление политической ссылки как особого института каратель-

ной политики самодержавия

. Несмотря на то, что ссылка в Сибирь

к середине ХIХ века заняла ведущее место в системе наказаний, ис-

следователи отмечают ряд недостатков в её законодательном оформ-

лении. Отсутствовало единое положение о политической ссылке.

В правовом отношении политических ссыльных часто смешива-

ли с уголовными

. Массовая ссылка участников Польского восста-

ния 1863 года потребовала модернизировать существующую систе-

му. Пробелы в законодательстве были призваны восполнить поста-

новления местных властей, непосредственно столкнувшихся с про-

блемой управления ссылкой. Материалы Омского архива позволя-

ют не только охарактеризовать конкретные постановления местной

администрации, но также проанализировать процесс их выработки,

Светлана Анатольевна Мулина — кандидат исторических наук, доцент кафедры

Истории и регионального развития Омского государственного аграрного

университета.

См.: Казарян П.Л., Якутская политическая ссылка (Историко-юридическое

исследование), Якутск 1999, 192 с.; Кодан С.В., Политическая ссылка в системе

карательных мер самодержавия первой половины XIX в. Учебное пособие,

Иркутск 1980, 95 с.

Рощевская Л.П., История политической ссылки в Западной Сибири во второй

половине XIX в. (60–нач. 80-х гг.). Учебное пособие для студентов ист. ф-та по

спецкурсу, Тюмень 1976, С. 32.

Светлана Анатольевна Мулина

146

Документы Омского архива...

147

изучить диалог центра и сибирских властей по вопросам организа-

ции ссылки. Текущая переписка учреждений по проблемам надзора,

сохранившаяся в фонде Главного управления Западной Сибири, по-

зволяет выявить отношение властей к ссыльным повстанцам, оце-

нить эффективность мероприятий по обустройству быта политиче-

ских преступников и более четко определить их социально-право-

вой статус.

Одним из важнейших направлений деятельности сибирской ад-

министрации в обеспечении надзора за политическими ссыльны-

ми являлось наблюдение за перепиской. Корреспонденция ссыль-

ных могла производиться только через начальника полиции, кото-

рый все письма отдавал на распоряжение начальника губернии, а ом-

ский полицмейстер и исправник — в I отделение ГУЗС. Просмотр

писем производил чиновник, особо назначенный генерал-губернато-

ром Западной Сибири

. Распоряжением начальника Тобольской гу-

бернии от 3 августа 1864 года получаемые на имя ссыльных посыл-

ки передавали местным городничим, которые в свою очередь долж-

ны были вручать их лично по назначению, предварительно осмотрев

их в присутствии получателей. Для экономии времени рекомендова-

ли адресовать письма не прямо в тот город, где находится ссыльный,

а к начальнику губернии

. Корреспонденция семейств, добровольно

прибывших за лицами, высланными под полицейский надзор, так-

же подчинена контролю наравне с корреспонденцией самих выслан-

ных. Тайная корреспонденция могла привести ссыльного в Обдорск

или Березов без права переписки

Установившаяся система контроля имела множество недостат-

ков. Письма шли медленно, особенно денежная корреспонденция.

По указанию генерал-губернатора Западной Сибири денежные пись-

ма должны были прочитываться немедленно и деньги выдаваться на

следующий день по их получении. Но на основании правил един-

ства кассы все письма с деньгами с почты предварительно посту-

пали в казначейство, которое взамен денег отсылало в общее гу-

бернское управление квитанции. После просмотра писем на день-

ги составлялась ассигновка, талон на неё выдавался политическому

ссыльному под расписку. Частым явлением становятся жалобы поль-

ских ссыльных на работу почтовых контор. Нижние чины II Запад-

ГУ ГАОО. Ф. 3, oп. 4, д. 5769, л. 218 об.

Там же, л. 219.

Там же, л. 219 об.

Светлана Анатольевна Мулина

146

Документы Омского архива...

147

носибирского линейного батальона города Акмолинска выразили не-

довольство тем, что присылаемые родственниками в письмах день-

ги находились в Омском расходном отделении более пяти месяцев

В 1867 году польский переселенец И. Михальчук жаловался, что

Томское губернское начальство задерживает на долгое время пись-

ма к высланным „на водворение” польским уроженцам, а деньги, на-

ходящиеся в них, не выдаются

. Некоторые суммы так и не дошли

до адресатов. Антон Орловский не получил высланное на его имя

из Белостока письмо с 12 рублями

. Константин Тышкевич, состоя-

щий под надзором полиции в Омске, не дождался посылки от род-

ственников на сумму 20 рублей

. Следы высланной в 1863 году по-

сылки для братьев Любомира и Викентия Осовских обнаружились

в канцелярии начальника Пермской губернии, откуда по ошибке

были высланы в Иркутскую губернию

. В создавшемся положе-

нии часто обвиняли местных чиновников. Но докопаться до исти-

ны не всегда удавалось. В 1870 году старший чиновник особых по-

ручений А.П. Крупенников провел формальное следствие по беспо-

рядкам, обнаруженным в денежной части бывшей Омской городской

полиции с 1864 по 1868 год, и сделал заключение, что „нет никакой

возможности определить, где находятся деньги, и все ли они дош-

ли по своему назначению”

. По причине отсутствия в Томской экс-

педиции о ссыльных сведений о месте жительства некоторых по-

литических преступников, в 1864 году было получено, но не отда-

но для 67 человек 314 рублей 73 копейки

. В 1865 году 141 поль-

ский ссыльный не получил 847 рублей 94,5 копеек

. В 1866 году 122

ссыльных не получили 1350,59 рублей

. Таким образом, несмотря

на все попытки властей наладить учет ссыльных и их корреспонден-

ции, с 1864 по 1866 год число лиц, не получивших денежные пере-

воды, выросло почти в два раза. Всего за три года Томская экспеди-

ция о ссыльных получила и не смогла выдать 2513 рублей 26,5 копе-

ек для 330 ссыльных.

ГУ ГАОО. Ф. 3, oп. 13, д. 18456, Т. 2, л. 241.

ГУ ГАОО. Ф. 3, oп. 5, д. 7580, л. 10.

ГУ ГАОО. Ф. 3, oп. 13, д. 18456, Т. 2, л. 238.

Там же, л. 251.

Там же, л. 253–254, 274–278.

ГУТО ГА в г. Тобольске. Ф. 152, oп. 6, д. 7, л. 288–288 об.

ГУ ГАОО. Ф. 3, oп. 5, д. 7329, л. 78–79.

Там же, л. 79–81 об.

Там же, л. 81 об.–83 об.

Светлана Анатольевна Мулина

148

Документы Омского архива...

149

Не удивительно, что польские ссыльные ищут неофициаль-

ные средства почтовой связи, пользуясь услугами доверенных лиц.

Перекрыть тайные пути переписки оказалось довольно сложно.

Распоряжением начальника Тобольской губернии от 4 марта 1866

года предписано тарскому городничему и тобольскому полицмей-

стеру производить самый строжайший обыск отправляемых из

Тобольска и Тары партий на предмет поиска чужих писем

. 2 октя-

бря 1866 года подобное распоряжение коснулось лиц, возвращаю-

щихся с разрешения начальства на родину или отправляющихся „на

жительство” во внутренние губернии

. На деле поляки могли ве-

сти с собой „сколько угодно писем и от лиц, проживающих в раз-

ных местах”

. Несмотря на запреты, ссыльные сбрасывали письма

в почтовые ящики без предварительной цензуры. Почтовая конто-

ра на просьбы начальника Тобольской губернии вынимать письма,

адресованные в Западный край и Царство Польское, подписанные

польскими фамилиями, ответило отказом, мотивируя его тем, что

не имеет права задерживать корреспонденцию. Кроме того, случай-

ное сходство фамилий могло нарушить неприкосновенность перепи-

ски частных лиц

. Та же проблема вставала при цензуре телеграмм.

Из рапорта генерал-губернатора Западной Сибири от 20 декабря

1866 гoда узнаем, что из тринадцати телеграфных станций, состав-

ляющих Омское телеграфное отделение, только на четыре станции,

а именно на Тобольскую, Ишимскую, Омскую и Колыванскую были

высланы списки лиц, за корреспонденцией которых следовало вести

наблюдение

. И это в то время, когда истекал четвертый год пребы-

вания повстанцев в ссылке.

Налаживание каналов внецензурной переписки изменило харак-

тер легальной корреспонденции ссыльных. По свидетельству чле-

на Совета ГУЗС, действительного статского советника Ю. Пелино,

случаи фиксирования ссыльными в письмах недозволенной цензу-

рой информации, факты обсуждения указов правительства, встре-

чались только в начале ссылки повстанцев. Приблизительно с 1867

ГУ ГАОО. Ф. 3, oп. 4, д. 5769, л. 220.

Там же, л. 220 об.

Романов В.В., Ягудин Б.М., Политическая полиция Российской империи

и политическая ссылка поляков в Поволжье, 30–70 гг. XIX в., [в:] Польская ссылка

в России ХIХ–ХХ веков. Региональные центры=Polscy zesłańcy w Rosji w XIX–XX

stuleciu. Ośrodki regionalne, Казань 1998, С. 136.

ГУ ГАОО. Ф. 3, oп. 4, д. 6705, л. 163 об.

Там же.

Светлана Анатольевна Мулина

148

Документы Омского архива...

149

года они сделались редки

. Легальная переписка ссыльных приоб-

рела официальный характер. В результате надзор за корреспонден-

цией ссыльных потерял смысл. В 1868 году начальник Тобольской

губернии представил генерал-губернатору Западной Сибири проект

Правил надзора за корреспонденцией политических ссыльных, нахо-

дящихся в Тобольской губернии. Целью проекта было ускорить про-

смотр корреспонденции ссыльных, не устраняя строгости надзора

Проект предусматривал включение в дело проверки корреспонден-

ции ссыльных жандармские управления. Обсуждение документа вы-

явило ряд проблем, которые неминуемо возникли бы при введении

новых правил в жизнь. В Семипалатинской области Губернское жан-

дармское управление отсутствовало, поэтому военный губернатор

Семипалатинской области предложил при новых правилах лично

просматривать корреспонденцию ссыльных. Начальники Томского

и Омского жандармских управлений не знали польского языка.

Перспектива появления новых обязанностей не обрадовала полков-

ника корпуса жандармов В.П. Рыкачева. Он полагал, что просмотр

писем политических ссыльных значительно обременит начальника

жандармского управления и не принесет никакой пользы в отноше-

нии наблюдения за ссыльными, поскольку ссыльные знают о провер-

ке писем и не пишут в них ничего предосудительного

Проверка корреспонденции ссыльных продолжала прино-

сить массу хлопот местной администрации, особенно по причи-

не нехватки чиновников, знающих польский язык. Когда осенью

1871 года бывший младшим чиновником особых поручений ГУЗС

Жиромский, занимавшийся просмотром корреспонденции полити-

ческих ссыльных в Петропавловске, отказался от своих обязанно-

стей, а столоначальник Кулаков, просматривавший письма в Омске,

умер, в Акмолинской области чиновников, знающих польский язык,

более не нашлось. И корреспонденция прекратила свое и без того

медленное движение. „Сегодня 18-й день, как я сдал в полицию три

письма…, — возмущался А. Шукевич, — и они не только не ушли

из Омска, но еще и к просмотру не попали”

. Таким образом, за весь

период ссылки повстанцев правила надзора за корреспонденцией

политических ссыльных не были выработаны. Центр этой пробле-

ГУ ГАОО. Ф. 3, oп. 13, д. 18539, л. 174 об.

Там же, л. 28–29 об.

Там же, л. 45 об.–46.

Там же, л. 12.

Светлана Анатольевна Мулина

150

ме фактически не уделяет внимания, а местные власти в деле обе-

спечения контроля за корреспонденцией ориентируются не столько

на законодательные нормы, сколько на реальные возможности мест-

ных служб. Эффективность надзора в этой сфере оказалась крайне

низкой и вскоре вовсе потеряла свой смысл. В 1872 году Томский

губернатор А. Супруненко ходатайствовал о разрешении политиче-

ским ссыльным отправлять открытые письма на русском языке без

цензуры. В 1873 году политические ссыльные, высланные на житье,

а также те, кто получил прощение по 5-му пункту Высочайшего по-

веления 25 мая 1868 года, были освобождены от надзора полиции,

и просмотр их корреспонденции прекратился. В 1874 году был пре-

кращен просмотр почтовой и телеграфной корреспонденции полити-

ческих ссыльноводворенцев. Дальнейшее совершенствование надзо-

ра в этой сфере в большей степени коснется народнической ссылки

и будет столь же проблематичным. Как утверждает Л.П. Рощевская,

в конце 1870-х годов четких правил контроля над перепиской ссыль-

ных еще не существовало

Рощевская Л.П., Революционеры — разночинцы в Западносибирском изгнании,

Ленинград 1983, С. 61.

Учет политических преступников, которые уехали в европейские губернии России

с 1 января по 1 марта 1868 года, OA

Dariusz Maciak

Warszawa

SPROSTOWANIE DO INFORMACJI

O KORESPONDENCJI STANISŁAWA

KORWIN-PAWŁOWSKIEGO PRZECHOWYWANEJ

W MATERIAŁACH JANA REYCHMANA

W 1997 roku w „Biuletynie Archiwum Polskiej Akademii Nauk”

ukazało się omówienie materiałów Jana Reychmana przechowywa-

nych w Archiwum PAN

. Mimo upływu tak wielu lat warto uści-

ślić informacje dotyczące niektórych korespondentów Stanisława

Korwin-Pawłowskiego, którego fragmenty spuścizny przechowywa-

ne są w zbiorach Jana Reychmana. Chodzi tu o trzech emigrantów

z Kaukazu, którzy działali m.in. w Polsce w okresie międzywojen-

nym

. Pierwszym ze wspomnianych opisany jest jako S. Chamyl

, co

wynika z użytej francuskiej wersji nazwiska. Co prawda chodzi tyl-

ko o jeden list, a właściwie liścik, ale osoba dla dziejów Kaukazu

i Bliskiego Wschodu pierwszej połowy XX wieku jest bardzo waż-

na. Jest to bowiem nie kto inny, jak Said Bej Szamil lub Said Szamil

(1901–1981), tak na ogół w Polsce pisany. Był to wnuk nie kogo in-

nego, jak samego Szamila, walczącego z Rosją przez lat kilkadzie-

siąt w XIX wieku.

Dariusz Maciak — doktor, adiunkt w Studium Europy Wschodniej i Azji Środkowej

Uniwersytetu Warszawskiego.

Szymczyk H., Materiały Jana Reychmana (III–168), „Biuletyn Archiwum Polskiej

Akademii Nauk”, 1997, nr 38, s. 14–113.

Informacje o nich patrz m.in.: Maj I.P., Działalność Instytutu Wschodniego

w Warszawie 1926–1939, Warszawa 2007, passim; Maciak D., Dagestańczycy

w Komisji Języków Północnego Kaukazu, „Przegląd Wschodni” (w druku).

Tamże, Aneks 28, j. 229, Korespondencja Stanisława Korwin-Pawłowskiego.

Korespondencja wpływająca, s. 111.

Dariusz Maciak

152

Sprostowanie do informacji o korespondencji S. Korwin-Pawłowskiego… 153

W opracowaniu pojawia się Chanżoko Fatma i Zanbek

. Pod tym

nazwiskiem kryją się Fatima Chawżoko i Żanbek Chawżoko (1903–

1978). Błędne nazwisko wynika z tego, że pod pierwszym listem mał-

żonka Chawżoko podpisała się po polsku, ale najwyraźniej z błę-

dem — Fatma Chanżoko

, dopiero w drugim stosując wersję właści-

wą

. Sam Chawżoko w jednym z listów, pisząc po rosyjsku, podpi-

sał się jednak łacinką jako Žanbek Chawżoko

, zaś po rosyjsku pi-

sał się Жанбек Хавжоко

. Zresztą zapisywany był na kilka sposobów

— w alfabecie łacińskim, w transliteracji (choć błędnej) jako Ahmet

Canbek, Canbek Havjoko

i Ahmet Canbek Havjoko

Ostatnią osobą, której nazwisko należy poprawić, jest M. Czu-

kura

. W rzeczywistości chodzi o kolejnego emigranta z Kaukazu

zapisywanego po polsku jako Magomet Czukua. W oryginale pisa-

nym po rosyjsku podpisał się Магомет Чукуа

. O ile ostatnia litera

w imieniu sprawić może trudność w odczytaniu — jednak oczywiście

w kontekście imienia nie ma tu watpliwości, to nazwisko jest bardzo

wyraźnie zapisane. Oczywiście chodzi tu o Magometa Czukuę, zna-

Aneks 28, dz. cyt., s. 111.

F. Chawżoko do S. Korwin-Pawłowskiego, [b.m.], 21 lipca 1930, Archiwum Polskiej

Akademii Nauk, Materiały Jana Reychmana, APAN, III–168, j. 229, Korespondencja

wychodząca i wpływająca Stanisława Korwin-Pawłowskiego 1917–1942.

F. Chawżoko do S. Korwin-Pawłowskiego, Zakopane, 21 sierpnia 1930, tamże.

Ż. Chawżoko do S. Korwin-Pawłowskiego, Zwoleń, 22 grudnia 1927, tamże.

Ż. Chawżoko do S. Korwin-Pawłowskiego, Sycyna, 2 stycznia 1928, tamże. Por. także

„Горцы Кавказа”, październik 1932, nr 32, s. 24; grudzień 1932, nr 34, s. 12; „Горцы

Кавказа=Kafkasya Dağlıları”, luty 1934, nr 48, s. 5; „Millet Bayraği. Знамя народа”,

maj 1935, nr 1, s. 26; „Şimalî Kafkasya — Северный Кавказ”, wrzesień–październik

1934, nr 5–6, s. 17; maj 1935, nr 13, s. 26; listopad 1936, nr 31, s. 9; wrzesień–paź-

dziernik 1938, nr 53–54, s. 35.

„Горцы Кавказа=Kafkasya Dağlıları”, czerwiec 1933, nr 40, s. 15; grudzień 1933,

nr 46, s. 3; marzec 1934, nr 49, s. 5; „Millet Bayraği. Знамя народа”, 1 maja 1935;

„Şimalî Kafkasya — Северный Кавказ”, lipiec 1935, nr 15, s. 4; czerwiec 1936, nr 26,

s. 5

„Горцы Кавказа”, październik 1932, nr 32, s. 24; grudzień 1932, nr 34, s. 12; „Горцы

Кавказа=Kafkasya Dağlıları”, luty 1934, nr 48, s. 5; „Millet Bayraği. Знамя народа”,

maj 1935, nr 1, s. 26; „Şimalî Kafkasya — Северный Кавказ”, wrzesień–październik

1934, nr 5–6, s. 17; maj 1935, nr 13, s. 26; listopad 1936, nr 31, s. 9; wrzesień–paź-

dziernik 1938, nr 53–54, s. 35.

Aneks 28, dz. cyt., s. 111.

M. Czukua do S. Korwin-Pawłowskiego, październik 1929, Archiwum Polskiej

Akademii Nauk, Materiały Jana Reychmana, dz. cyt.

Dariusz Maciak

152

Sprostowanie do informacji o korespondencji S. Korwin-Pawłowskiego… 153

„Şimalî Kafkasya — Северный Кавказ”, luty 1936, nr 22, s. 3; „Millet Bayraği.

Знамя народа”, 1 maja 1935, s. 4; „Şimalî Kafkasya — Северный Кавказ”, maj 1935,

nr 13, s. 4; „Горцы Кавказа=Kafkasya Dağlıları”, styczeń–luty 1933, nr 35–36, s. 32.

„Горцы Кавказа”, 11 maja 1930, nr 16, s. 30; „Millet Bayraği. Знамя народа”, maj

1935, nr 1, s. 16, 26; „Şimalî Kafkasya — Северный Кавказ”, maj 1935, nr 13, s. 16,

26; wrzesień 1935, nr 17, s. 14; marzec 1936, nr 23, s. 14; wrzesień–październik 1938,

nr 53–54, s. 35.

nego działacza emigracji kaukaskiej w Polsce międzywojennej, m.in.

współpracownika Instytutu Wschodniego w Warszawie. Dodać zresz-

tą można, że zapis jego imienia i nazwiska posiadał wiele wariantów:

w wersji polskiej Mahomet (Mohamet) Bej Czukua, w zapisie turec-

kim — Mogamed Çukua, ale i — Muhammed Çukua, Mehmet Çukua,

Mehmed Çukua

, zaś po rosyjsku — Магомет Чукуа, Магомет-Бей

Чукуа

Recenzja pracy Oksany Nikołajewny Polianskiej…

155

Joanna Arvaniti

Hanna Krajewska

Warszawa

RECENZJA PRACY

OKSANY NIKOŁAJEWNY POLIANSKIEJ

ЭПИСТОЛЯРНОЕ И ДНЕВНИКОВОЕ НАСЛЕДИЕ

МОНГОЛОВЕДА О.М. КОВАЛЕВСКОГО

(1828–1833), UŁAN UDE 2008, SS. 228

W 2008 roku wyszła w Ułan Ude w Buriacji nakładem Buriackiego

Uniwersytetu Państwowego ciekawa pozycja poświęcona Józefowi

Kowalewskiemu (1801–1878), badaczowi historii, kultury, języka i reli-

gii ludów Azji Środkowej, wysłanemu w 1824 roku, po procesie młodzie-

ży wileńskiej, początkowo do Kazania, potem do Irkucka z zaleceniem

studiowania języków orientalnych — arabskiego, perskiego, tatarskiego

i mongolskiego. Józef Kowalewski w czasie swojej podróży naukowej

do Syberii Wschodniej, Mongolii i Chin w latach 1828–1833 (temu wła-

śnie okresowi poświęcona jest omawiana monografia) zebrał przeboga-

ty materiał, który stał się podstawą jego fundamentalnych prac z zakre-

su mongolistyki.

Autorką kolejnego już opracowania poświęconego twórcy mongo-

listyki rosyjskiej, a nawet światowej, jest doktor nauk historycznych, docent

na Katedrze Historii Powszechnej Buriackiego Uniwersytetu Państwowego

w Ułan Ude, redaktor odpowiedzialny czasopisma „Humanistyczne

Badania Azji Środkowej”, autorka ponad 60 prac naukowych — Oksana

Nikołajewna Polianskaja, badaczka spuścizny tego wybitnego uczonego.

W 2001 roku, z okazji 200. rocznicy urodzin orientalisty, pojawiła się

w Ułan Ude monografia jej autorstwa О.М. Ковалевский и Бурятия,

a w 2004 w Kazaniu — praca Монголовед Ковалевский: биография

и наследие.

Recenzowana, niezwykle interesująca i starannie opracowana roz-

prawa naukowa dr Oksany Polianskiej mieści listy (w ich liczbie są pi-

Recenzja pracy Oksany Nikołajewny Polianskiej…

155

sma do Rady Naukowej Cesarskiego Uniwersytetu w Kazaniu i ku-

ratora Kazańskiego Okręgu Naukowego) oraz sprawozdania Józefa

Kowalewskiego z naukowych wypraw do Irkucka, Zabajkala, Urgi

i Pekinu, uzupełnione cennymi komentarzami autorki, dołączonymi

do wszystkich 31 dokumentów. Listy obejmują okres od 21 lipca 1828

roku do 28 września 1832 roku i są prawdziwą skarbnicą wiedzy o róż-

nych aspektach życia materialnego i duchowego ludów mongolskich.

Publikacja zawiera też Dziennik 1830 roku prowadzony podczas podró-

ży Kowalewskiego uczestniczącego w XI Rosyjskiej Misji Duchowej do

Chin w okresie od 9 października do 11 grudnia 1830 roku. Prezentowany

w książce Dziennik… stanowi bogate źródło informacji o historii

Mongolii i Chin pierwszej połowy XIX wieku i obejmuje 76 kart z opisa-

mi odwiedzanych przez autora miejsc i osobliwych chińskich zwyczajów,

do których dołączone są wyjaśnienia i komentarze dr Oksany Polianskiej.

Obydwie części poprzedzone są szczegółową charakterystyką epistolar-

nej i pamiętnikarskiej spuścizny uczonego. Pracę z tekstami ułatwiają

dwa staranie przygotowane indeksy: osobowy i geograficzny.

Największą wartością tej cennej pozycji jest to, że prezentuje ona

bogate materiały archiwalne zgromadzone w placówkach naukowych

Kazania i Sankt Petersburga i naświetla w sposób obiektywny historię

tworzenia się naukowych podstaw światowej mongolistyki.

Monografia Oksany Nikołajewny Polianskiej mieści się w głównym

nurcie naukowym i zasługuje na zainteresowanie badaczy historii na-

uki. Dostępna jest w Bibliotece Archiwum Polskiej Akademii Nauk oraz

w wielu bibliotekach rosyjskich.

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

157

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI

ARCHIWUM PAN W 2008 ROKU

PODSTAWOWE DANE O ARCHIWUM

Archiwum ma swoje oddziały w Poznaniu oraz w Katowicach z sie-

dzibą w Wodzisławiu Śląskim. Archiwum posiada zasób historyczny po-

wierzony. Obecnie Archiwum dysponuje 24 etatami.

W roku sprawozdawczym zatrudnione były 33 osoby, w tym w War-

szawie 25 (16 w niepełnym wymiarze godzin), w Poznaniu 5 (4 w niepełnym

wymiarze), w Wodzisławiu Śląskim 2 (1 w niepełnym wymiarze).

Większość stanowią pracownicy zajmujący się merytoryczną dzia-

łalnością archiwalną. Zatrudniano: 1 pracownika naukowego, 3 starszych

kustoszy, 1 kustosza, 7 adiunktów archiwalnych, 2 starszych dokumen-

talistów, 1 starszego archiwistę, 4 archiwistów, 1 starszego asystenta ar-

chiwalnego, 2 konserwatorów, 1 technika dokumentalistę, 2 dokumenta-

listów, 4 młodszych archiwistów, 1 bibliotekarza, 1 samodzielnego refe-

renta, główną księgową, starszego księgowego-kasjera oraz sprzątaczkę;

29 osób ma wykształcenie wyższe, w tym 4 osoby — stopień doktora.

Z pracy w Archiwum w Warszawie zrezygnowały: Dorota

Pietrzkiewicz (24.04.2008) i Agnieszka Rzepka (23.05.2008). Zatrudnieni

zostali: Agnieszka Ryhorowicz (1.05.2008), Danuta Mazurczak

(1.09.2008), Anna Biegańska (pracowała od 8.09.2008 do 8.12.2008),

Marlena Mianowska (8.09.2008) oraz Ewa Janowska (1.12.2008).

Rada Naukowa pod przewodnictwem Ryszarda W. Wołoszyńskiego

odbyła posiedzenie 14 marca 2008 roku. Omówiono sprawozdanie

z prac wykonanych w roku ubiegłym i zaprezentowano plany na rok

2009. Dyrektor Archiwum PAN dr Hanna Krajewska z satysfakcją poin-

formowała członków Rady Naukowej, że po raz kolejny zauważona i do-

ceniona została troska i opieka, jaką otaczane są w Archiwum PAN mate-

riały archiwalne. Zgodnie z życzeniem właściciela z zasobu APAN odda-

no przechowywane od kilku lat fragmenty archiwum rodziny Schuchów.

Po kilku dniach dokumenty te powróciły do instytucji, ponieważ właści-

ciel, doceniając przeprowadzone zabiegi konserwatorskie i sposób prze-

chowywania, uznał, że to dla nich najlepsze miejsce.

Jarosław Matysiak przedstawił najważniejsze osiągnięcia Oddziału

Archiwum PAN w Poznaniu. Członkowie Rady wyrazili zadowolenie

z prac prowadzonych w Archiwum, zwłaszcza z wysokiego poziomu po-

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

157

pularyzacji, oraz nadzieję, że poziom i aktywność zawodowa pracowni-

ków nie ulegnie osłabieniu w następnych latach.

Posiedzenie Kolegium Dyrekcji odbyło się tego samego dnia.

Omówiono sprawy bieżące oraz problemy działalności organizacyjnej

i merytorycznej Archiwum. W spotkaniu udział wzięli kierownicy od-

działów oraz przedstawiciele Archiwum PAN.

Drugie posiedzenie Rady Naukowej odbyło się 17 grudnia i było

związane z jubileuszem 55-lecia Archiwum PAN. Na uroczystości wy-

głoszone zostały referaty omawiające działalność popularyzatorską

Archiwum, wspominano jego dzieje i byłych pracowników oraz omó-

wiono bieżącą działalność placówki. Jedenastu pracownikom Archiwum

PAN przyznane zostały odznaczenia „Zasłużony dla Archiwistyki”.

Uroczystości towarzyszyła rozbudowana i wzbogacona wystawa Kurioza

Archiwum Polskiej Akademii Nauk.

Pracownia Naukowa Archiwum PAN w Warszawie zamknięta

była dla czytelników na przełomie lipca i sierpnia. Przeprowadzono

niezbędne prace porządkowe zarówno w warszawskich pomieszcze-

niach Archiwum, jak i w magazynie terenowym w Górze. Większość

pracowników wykorzystała ten czas na realizację urlopów wypoczyn-

kowych.

Stan zasobu

W 2008 roku nastąpił przyrost zasobu o 55,69 m.b. akt, wybrakowa-

no 4 m.b. dokumentacji niearchiwalnej. W Warszawie wpłynęło 19,68

m.b. materiałów pochodzenia prywatnego i ok. 22,6 m.b. materiałów

pochodzenia instytucjonalnego. Stan zasobu Oddziału w Poznaniu po-

większył się o 13,41 m.b. akt. Zasób Oddziału w Wodzisławiu Śląskim

nie zmienił się. Ogólny stan zasobu wynosi obecnie 2313,61 m.b.,

z tego w Warszawie znajduje się 1875,15 m.b., w Poznaniu 373, 41 m.b.,

w Wodzisławiu Śląskim 65,05 m.b.

Wykaz nabytków zawiera załącznik nr 1.

Komisja Metodyczna pod przewodnictwem dr Hanny Szymczyk od-

była trzy posiedzenia. Członkowie Komisji omówili trzy inwentarze i za-

twierdzili jeden, opracowano uwagi do trzech inwentarzy pochodzących

z Warszawy i oddziałów. Na zebraniach Komisji podnoszono problem

zintensyfikowania prac przy opracowywaniu spuścizn po uczonych oraz

zasadność wprowadzenia uproszczonych metod inwentaryzacji zespołów

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

158

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

159

z użyciem nowoczesnych środków, a także dostosowania proponowanych

w Wytycznych... skrótów do obecnie stosowanych w „Biuletynie…”.

Komisja Oceny Zakupów nie obradowała.

Komisja Archiwalnej Oceny Dokumentacji zaopiniowała pozytyw-

nie 22 wnioski na wybrakowanie ok. 220 m.b. dokumentacji niearchiwal-

nej w placówkach PAN.

Komisja Opiniowania Normatywów skonsultowała i zaopiniowa-

ła instrukcje kancelaryjne, rzeczowe wykazy akt i instrukcje organizacji

i zakresu działania archiwum zakładowego 13 placówek PAN.

Zbiór fotografii wzbogacił się o 289 fotografii i negatywów i liczy

obecnie 30673 sztuki oraz 24 płyty CD.

Stan zbiorów mikrofilmowych nie powiększył się i wynosi 129047

klatek mikrofilmów negatywowych oraz 3225478 klatek mikrofilmów

pozytywowych. Zbiór medali powiększył się o 1 medal i 2 monety i liczy

obecnie 1056 obiektów.

Księgozbiór w Warszawie powiększył się o 34 woluminy wydaw-

nictw zwartych i 19 woluminów czasopism, w Poznaniu o 43 wolumi-

ny wydawnictw zwartych i 53 czasopism oraz o 2 wydawnictwa zwar-

te w Wodzisławiu Śląskim. Łącznie w Warszawie i oddziałach znajdu-

je się 13869 woluminów druków zwartych i 12327 woluminów wydaw-

nictw ciągłych.

ARCHIWUM PAN W WARSZAWIE

1. Naukowo-archiwalne opracowanie zasobu

Prowadzono prace porządkowo-inwentaryzacyjne w zespołach po-

chodzenia urzędowego i prywatnego. Do Komisji Metodycznej wpłynę-

ły inwentarze spuścizn: Zygmunta Czubińskiego, Jerzego Hersego oraz

rodziny Kalinowskich (materiały Stanisława, Zofii i Ewy Kalinowskiej-

Widomskiej). Kontynuowano wcześniej rozpoczęte prace, przeprowa-

dzano melioracje, m.in. w spuściźnie Lecha Ratajskiego, której nowy in-

wentarz przedstawiono także Komisji Metodycznej, dołączano dopływy

i wyłączano materiały osób obcych. Rozpoczęto porządkowanie kolej-

nych spuścizn. Pozyskane archiwa osobiste na bieżąco zaopatrywano

w spisy tymczasowe.

Uzupełniano istniejące bazy danych, kartotekę korespondencji i spi-

sy nekrologów.

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

158

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

159

2. Ewidencja zasobu archiwalnego

Kontynuowano administrację bazy SEZAM, aktualizując i pogłębia-

jąc istniejące zapisy.

3. Kształtowanie narastającego zasobu archiwalnego

Opiniowanie i konsultowanie normatywów

Komisja Opiniowania Normatywów zaopiniowała 9 kompletów kan-

celaryjno-archiwalnych aktów prawnych (instrukcja kancelaryjna, rze-

czowy wykaz akt, instrukcja organizacji i zakresu działania archiwum za-

kładowego).

Udzielono licznych konsultacji na temat sporządzania instrukcji

kancelaryjnych, wykazów akt, instrukcji działania archiwów zakłado-

wych oraz obowiązujących aktów normatywnych pracownikom placó-

wek PAN.

Wizytacja placówek PAN

Mgr Izabela Kwiatkowska i mgr Dariusz Kwiatkowski skontrolo-

wali działalność archiwów zakładowych i postępowanie z dokumentacją

w 15 placówkach PAN, wszystkie wizyty połączone były z instruktażem

w zakresie praktycznego stosowania systemu bezdziennikowego, meto-

dyki retrospektywnego porządkowania dokumentacji oraz zagadnień po-

krewnych.

Brakowanie dokumentacji niearchiwalnej

Komisja Archiwalnej Oceny Dokumentacji zaopiniowała pozytyw-

nie 20 wniosków o wybrakowanie ok. 153 m.b. dokumentacji niearchi-

walnej w placówkach PAN. Udzielono licznych wskazówek dotyczących

niszczenia dokumentacji przeterminowanej.

4. Konserwacja akt

Prowadzone były prace konserwatorskie polegające na dezynfek-

cji i badaniach mikrobiologicznych, a następnie oczyszczaniu, odkwa-

szaniu, uzupełnianiu ubytków, dublowaniu kart i wykonywaniu in-

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

160

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

161

nych niezbędnych prac przygotowujących archiwalia do udostępniania.

Pracom tym poddane zostały kolejne materiały z zespołu Władysława

L. Jaworskiego. Na potrzeby tego specyficznego zespołu wykonano 41

specjalnych teczek ochronnych, w których umieszczono wydzielone

z bloku Diariusza załączniki.

5. Dział fotografii i mikrofilmów

Stan zbiorów mikrofilmowych nie powiększył się i wynosi obec-

nie 129047 klatek mikrofilmów negatywowych i 3225478 klatek mikro-

filmów pozytywowych. Zbiór fotografii powiększył się o 289 fotografii

i negatywów i liczy obecnie 30673 fotografie, negatywy, pocztówki, od-

bitki kserograficzne oraz 24 płyty CD.

Kontynuowano digitalizację i archiwizację zbiorów fotograficznych.

Łącznie wprowadzono do bazy danych 1447 skanów zdjęć (300 ppi, roz-

miar oryginalny, format

tiff). Każdy z nich posiada swój duplikat w posta-

ci miniatury ze znakiem APAN (150 ppi, format jpg, średnia kompresja),

zatem łączna liczba skanów w zbiorach fotograficznych wyniosła 7173.

Prowadzone były także dalsze prace nad zabezpieczaniem zbiorów foto-

graficznych, tj. przekładanie fotografii do obwolut wykonanych z baweł-

nianego papieru bezkwasowego (opracowano w ten sposób ok. 100 foto-

grafii), zabezpieczanie fotografii w odpowiednich pudłach i zaopatrywa-

nie ich w opis.

6. Zbiory specjalne

Zbiór medali wzbogacił się o 1 medal i 2 monety i liczy obecnie 1056

obiektów. Zbiór jest na bieżąco ewidencjonowany i konserwowany.

7. Biblioteka

Księgozbiór powiększył się o 34 woluminy druków zwartych (19 za-

kupiono, 15 pozyskano z darów) i o 19 woluminów wydawnictw ciągłych

(11 zakupiono, 8 pozyskano z darów). Księgozbiór liczy 11387 wolumi-

nów druków zwartych i 9868 woluminów wydawnictw ciągłych.

Zrealizowano 287 wypożyczeń czasopism i książek, w tym 232 wy-

pożyczenia prezencyjne i 55 poza czytelnię. Na potrzeby pracowników

Archiwum wypożyczono z innych bibliotek 59 książek i czasopism w:

Bibliotece Instytutu Badań Literackich PAN, Bibliotece Instytutu Historii

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

160

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

161

Nauki PAN, Bibliotece Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Bibliotece

Uniwersytetu Warszawskiego i innych.

8. Wydawnictwa

Ukazał się kolejny, 49. tom „Biuletynu Archiwum Polskiej Akademii

Nauk”. Prowadzono prace redakcyjne nad przygotowaniem do publikacji

numeru 50. Kolportowano inne, wcześniejsze wydawnictwa Archiwum

PAN.

9. Udostępnianie

W pracowni naukowej odnotowano 432 odwiedziny 213 użytkowni-

ków, którym udostępniono 2675 j.a. z magazynu A i magazynu terenowe-

go w Górze. Wykonano 3992 reprografie, z czego 1598 kserokopii i 2394

skany materiałów archiwalnych.

Kontynuowano prowadzenie ewidencji udostępniania w bazie da-

nych SUMA. Kartoteka użytkowników prowadzona jest na bieżąco

i uzupełniana retrospektywnie. Obejmuje obecnie dane za lata 1998–2008

i zawiera 1040 rekordów. W 2008 roku przyjęto do realizacji 91 nowych

wniosków użytkowników zasobu archiwalnego.

Udostępnione jednostki archiwalne wykorzystane zostały do: ba-

dań naukowych — 2306, poszukiwań genealogicznych — 27, poszuki-

wań własnościowych — 13, publicystyki i popularyzacji — 32, na po-

trzeby mediów — 9, na potrzeby urzędów — 118, do innych prac — 170.

Zrealizowano ponad 220 kwerend merytorycznych i w zespołach akt oso-

bowych. Odpowiedzi na zapytania użytkowników udzielano drogą trady-

cyjną oraz poprzez pocztę e-mail.

10. Popularyzacja

12 kwietnia w Muzeum Polskim w Rapperswilu otwarta zosta-

ła wystawa przygotowana w języku niemieckim przez pracowników

Archiwum PAN Polska szkoła matematyczna 1918–1939, której scena-

rzystą i kuratorem była mgr Katarzyna Francikowska. Wystawie towa-

rzyszyła sesja naukowa, którą wypełniły referaty wygłoszone przez uczo-

nych związanych ze szwajcarskimi szkołami wyższymi. Wystawa cieszy-

ła się dużym zainteresowaniem mieszkańców Rapperswilu oraz odwie-

dzających Muzeum gości. Ze Szwajcarii wystawa przewieziona została

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

162

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

163

do Austrii, gdzie została uroczyście otwarta 21 października. Także i tej

uroczystości towarzyszyła sesja naukowa. Wystawa prezentowana była

w auli siedziby Austriackiej Akademii Nauk w Wiedniu przez trzy tygo-

dnie. Odwiedzili ją głównie przedstawiciele Polonii oraz austriaccy ucze-

ni i studenci.

Działalność przybliżającą zbiory Archiwum PAN szerokiej publicz-

ności podjęto, włączając się po raz pierwszy (17 maja) do organizowanej

rokrocznie Nocy Muzeów. Pokazano wystawy Julian Ursyn Niemcewicz.

Ursynów — moja miłość, Skarby Archiwum Polskiej Akademii Nauk,

Stasziciana w zbiorach Archiwum Polskiej Akademii Nauk i Stulecie

Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz towarzyszące tym eks-

pozycjom okolicznościowe publikacje. Fragmenty wystaw posłuży-

ły następnie do zmontowania stałej ekspozycji w Pracowni Naukowej

Archiwum PAN. Goście, którym udostępniono najciekawsze miejsca

w Pałacu Staszica, mieli także możliwość zapoznania się z historią Pałacu

dzięki prezentacji multimedialnej.

Ekspozycja Polscy badacze Syberii, przygotowana przez dr Joannę

Arvaniti, dr Hannę Krajewską, mgr Izabelę Kwiatkowską, mgra Dariusza

Kwiatkowskiego, mgr Dorotę Pietrzkiewicz, Tomasza Rudzkiego oraz

mgr Ewelinę Wajs (kuratorem ekspozycji była dr Joanna Arvaniti), towa-

rzyszyła Dniom Nauki Polskiej w Federacji Rosyjskiej, które odbyły się

w Moskwie 13–14 października. Planszowa wystawa przygotowana zo-

stała na podstawie zbiorów: Archiwum i Biblioteki Archiwum Polskiej

Akademii Nauk, Archiwum Dokumentacji Mechanicznej (obecna nazwa

Narodowe Archiwum Cyfrowe), Archiwum Nauki Polskiej Akademii

Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności, Archiwum Rosyjskiej Akademii

Nauk, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Biblioteki Litewskiej

Akademii Nauk, Biblioteki Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności

i Polskiej Akademii Nauk, Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego, Instytutu

Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Muzeum Literatury im.

Adama Mickiewicza w Warszawie, Muzeum Tatrzańskiego im. dra Tytusa

Chałubińskiego w Zakopanem, Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk,

Poczty Polskiej; część dokumentów pochodzi z prywatnych kolekcji pro-

fesora

Antoniego Kuczyńskiego i prawnuka jednego z bohaterów ekspozy-

cji Leona Barszczewskiego — Igora Strojeckiego. Wystawa wzbogacona

została oryginalnymi eksponatami pochodzącymi z Archiwum Rosyjskiej

Akademii Nauk oraz z Państwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej.

W uroczystym otwarciu wystawy w Prezydium Rosyjskiej Akademii

Nauk udział wzięli prezesi obu akademii i liczni zaproszeni goście.

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

162

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

163

Z Moskwy wystawa przewieziona została do Irkucka, gdzie była ekspo-

nowana w salach Obwodowego Muzeum Krajoznawczego. Jej otwarcie

19 listopada powiązano z międzynarodową konferencją naukową

Polacy — badacze Syberii zorganizowaną następnego dnia w Bibliotece

Naukowej Irkuckiego Uniwersytetu Państwowego. Wystawa prezentowa-

na była w tym pięknym mieście do 28 grudnia, a następnie została prze-

transportowana do Jenisiejska. Ekspozycja cieszy się na Syberii ogromną

popularnością. Planowane jest zaprezentowanie jej w Krasnojarsku, Ułan

Ude, Kichacie, Czycie, Omsku i innych syberyjskich miastach.

Archiwum było współorganizatorem I Krajowego Seminarium

Problemowego Problemy bezpieczeństwa zbiorów — zagrożenia i me-

tody zabezpieczeń, które odbyło się 28 kwietnia. Referenci przedstawili

w sposób niezwykle zajmujący różne aspekty zagadnień dotyczących za-

bezpieczenia zasobu archiwalnego, podjęto także próbę naszkicowania

typowej sylwetki złodzieja archiwaliów. Konferencja cieszyła się dużym

zainteresowaniem, podobnie jak kolejna, zorganizowana 10–13 wrze-

śnia w Nowym Sączu i Bochni. Miejsce wybrane zostało nieprzypadko-

wo. Oba miasta znalazły się na szlaku znanym już od wieków narodom

Europy Środkowej. Tak więc Międzynarodowa Konferencja Archiwalno-

Historyczna Archiwa Europy Środkowej. Wspólne dziedzictwo, wspól-

na przyszłość nawiązywała do historii i tradycji, przenosząc dokonania

przodków we współczesność. W obradach wzięło udział 150 archiwistów

z Polski, Słowacji, Ukrainy i Węgier. Ilość zgłoszonych referentów była

tak duża, że otwarto dwa równoległe panele, aby zrealizować bogaty pro-

gram. W referatach poruszono tematykę współpracy na polu archiwal-

nym, podsumowano zakończone projekty i zaplanowano nowe wspólne

przedsięwzięcia. Część referatów skupiła się również wokół tradycji gór-

niczych, przedstawionych z perspektywy krajów reprezentowanych przez

uczestników konferencji.

11. Praktyki archiwalne

Przygotowano i przeprowadzono zajęcia dla studentów historii

Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego i Uniwersytetu Warszawskiego,

Instytutu Badań Interdyscyplinarnych Artes Liberales, Uniwersytetu Trzeciego

Wieku oraz uczniów Policealnego Studium Informacji, Archiwistyki

i Księgarstwa, którzy odbywali w Archiwum PAN regularne, całoroczne

praktyki. Wykłady na temat dziejów Archiwum i jego zasobu połączone były

z prezentacją ciekawszych materiałów oraz wydawnictw.

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

164

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

165

12. Zebrania i posiedzenia

W siedzibie Archiwum PAN w Warszawie odbywały się cotygodnio-

we spotkania poświęcone omawianiu spraw bieżących i podnoszeniu

kwalifikacji zawodowych pracowników.

13. Współpraca naukowa

Współpraca naukowa krajowa

Dyrektor i pracownicy Archiwum PAN w Warszawie uczestniczyli

w licznych seminariach, spotkaniach, konferencjach i posiedzeniach,

m.in. Sekcji Archiwów Instytucji Naukowych, Kulturalnych i Oświa-

towych SAP. Byli uczestnikami licznych konferencji dotyczących m.in.

public relations w archiwach czy opracowania dokumentacji nieaktowej.

Uczestnicy konferencji wygłosili referaty i komunikaty, włączając się

w tematy dyskusyjne środowiska archiwalnego.

Współpraca naukowa z zagranicą

Dyrektor Archiwum PAN dr Hanna Krajewska wygłosiła refe-

rat New scientific and university archives in European Union na 16.

Międzynarodowym Kongresie Archives, governance and development:

mapping future society, zorganizowanym przez International Council

on Archives 21–27 lipca w Kuala Lumpur. Wraz z twórcami wysta-

wy Polscy badacze Syberii, która stanowi kolejne wspólne przedsię-

wzięcie Archiwum Polskiej i Rosyjskiej Akademii Nauk, wzięła także

udział w Dniach Nauki Polskiej w Federacji Rosyjskiej, które odbyły

się w Moskwie 13–14 października, oraz w międzynarodowej konferen-

cji Polacy — badacze Syberii w Irkucku, podczas której wygłosiła refe-

rat Tematyka syberyjska w zbiorach Archiwum PAN. Działalność Komisji

Syberyjskiej; dr Joanna Arvaniti przedstawiła na wymienionej konferencji

referat w języku rosyjskim Syberia — przybrana ojczyzna Polaków.

Dla odwiedzających polskie archiwa gości z Korei przygotowano

specjalny pokaz unikatowych eksponatów ze zbiorów Archiwum PAN.

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

164

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

165

ODDZIAŁY ARCHIWUM PAN

1. Naukowo-archiwalne opracowanie zasobu

W Oddziale w Poznaniu kontynuowano porządkowanie archiwów

osobistych Stefana Tytusa Dąbrowskiego i Heliodora Święcickiego.

Rozpoczęto prace nad porządkowaniem spuścizny Zygmunta Wojcie-

chowskiego. Na bieżąco sporządzano spisy i wstępnie porządkowano po-

zyskane spuścizny.

W Oddziale w Wodzisławiu Śląskim kontynuowano pra-

ce nad porządkowaniem materiałów Wacława Leśniańskiego i Józefa

Chlebowczyka.

2. Kształtowanie narastającego zasobu aktowego

W ramach opieki nad narastającym zasobem archiwalnym pracow-

nicy Oddziału w Poznaniu udzielili konsultacji i zaopiniowali instruk-

cje kancelaryjne 4 placówek Polskiej Akademii Nauk oraz przeprowa-

dzili ekspertyzę akt przeznaczonych do brakowania 4 placówek PAN.

Przeprowadzono wizytację w 11 placówkach PAN w Poznaniu i Kórniku.

Jarosław Matysiak zabrał głos na 73. Sesji Plenarnego Zgromadzenia

Oddziału PAN w Poznaniu w sprawie gromadzenia i opracowywania do-

kumentacji naukowej wytworzonej w toku działalności komisji nauko-

wych funkcjonujących przy Oddziale PAN w Poznaniu.

Pracownicy Oddziału w Wodzisławiu Śląskim udzielili licznych

konsultacji dotyczących zasad działania archiwum zakładowego, porząd-

kowania dokumentacji archiwalnej i brakowania dokumentacji niearchi-

walnej.

3. Zbiór mikrofilmów i fotografii

Zbiór mikrofilmowy Oddziału w Poznaniu nie uległ zmianie i liczy

770 szpul. Nie powiększył się zbiór fotografii.

4. Księgozbiory

W Oddziale w Poznaniu księgozbiór powiększył się 96 woluminów,

w tym o 43 woluminy druków zwartych oraz o 53 woluminy wydawnictw

ciągłych. Stan księgozbioru podręcznego na koniec 2008 roku wynosił:

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

166

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

167

4529 woluminów, w tym 2009 woluminów druków zwartych oraz 2520

woluminów wydawnictw ciągłych.

W Oddziale w Wodzisławiu Śląskim stan księgozbioru powiększył

się o 2 pozycje i liczy 618 woluminów.

5. Udostępnianie zasobu

W Oddziale w Poznaniu zanotowano 124 odwiedziny w Pracowni

Naukowej. Ze zbiorów skorzystało 84 użytkowników. Zgłoszono 35 no-

wych tematów badawczych. Opracowano 36 kwerend dla użytkowników

i instytucji. Część kwerend zrealizowano poprzez pocztę e-mail. Na miej-

scu udostępniono łącznie 430 j.a. i 10 fotografii.

W Oddziale w Wodzisławiu Śląskim zanotowano 63 odwiedziny

50 użytkowników, udostępniono 237 j.a., wykonano liczne kwerendy dla

użytkowników i instytucji, w tym kwerendy w zespołach akt osobowych

i kart wynagrodzeń (dla ZUS).

6. Popularyzacja zasobu

Oddział w Poznaniu udostępnił swoje zbiory na zaprezentowany

15 grudnia pokaz cymeliów dla grupy studentów filologii polskiej

Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (specjalność dokumentacja i in-

formacja naukowa). Przygotowano także specjalną prelekcję o Archiwum

PAN oraz wystawę okolicznościową ze zbiorów Oddziału. Archiwalia ze

spuścizny Heliodora Święcickiego były przedmiotem zainteresowa-

nia zespołu filmowców z Uniwersyteckiego Studia Filmowego UAM.

Wykonane zdjęcia wykorzystane zostaną w filmie dokumentalnym po-

święconym sylwetce pierwszego rektora Uniwersytetu Poznańskiego.

Uzupełniono i zaktualizowano stronę internetową Oddziału Poznańskiego

oraz opracowano notatkę informacyjną o działalności Oddziału

Poznańskiego Archiwum PAN dla Wydziału Kultury Urzędu Miasta

Poznania, również na użytek strony internetowej.

Oddział w Wodzisławiu Śląskim współpracował z Towarzystwem

Miłośników Ziemi Wodzisławskiej, starając się popularyzować informa-

cje o wybitnych postaciach związanych z regionem.

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

166

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

167

7. Praktyki

W Oddziale w Poznaniu odbyło praktyki archiwalne i staże 8 stu-

dentów archiwistyki, historii i polonistyki.

W Oddziale w Wodzisławiu Śląskim miesięczną praktykę odby-

ło 2 studentów specjalizacji archiwalnej Instytutu Historii Uniwersytetu

Śląskiego w Katowicach.

8. Zebrania i posiedzenia

Pracownicy Oddziału w Poznaniu spotykali się regularnie, omawia-

jąc: sprawozdania roczne, plany pracy i sprawy bieżące. Uczestniczyli

także w seminariach i konferencjach, m.in. na temat postępowania z do-

kumentem elektronicznym, działalności IPN i historii Kościoła, a także

w niektórych zebraniach i spotkaniach organizowanych przez miejscowy

oddział Stowarzyszenia Archiwistów Polskich.

9. Współpraca naukowa

Współpraca naukowa krajowa

Pracownicy Oddziału Archiwum PAN w Poznaniu kontynuowali

współpracę z: Oddziałem Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu, Zakładem

Archiwistyki Instytutu Historii UAM, Instytutem Filologii Polskiej UAM,

Biblioteką Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, z redakcjami

pism naukowych i popularnonaukowych — „Almanach Nowotarski”,

„Kronika Miasta Poznania”, „Kronika Wielkopolski”, z redakcjami

pism uczelnianych — „Życie Uniwersyteckie”, „Wieści Akademickie”,

„Fakty. Pismo Akademii Medycznej w Poznaniu”. Nawiązano współ-

pracę z Archiwum Państwowym w Krakowie w celu uzyskania skanów

spuścizny Kazimierza Kaczmarczyka.

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

168

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

169

Załącznik nr 1

NABYTKI ARCHIWUM PAN

Warszawa

Dział I — Materiały towarzystw i innych instytucji naukowych

Fundacja Uniwersytetu Europejskiego

0,12 m.b.

Dział II — Akta placówek PAN

1. Archiwum PAN

0,33 m.b.

2. Instytut Ekologii PAN

18,00 m.b.

3. Instytut Geofizyki PAN

3,00 m.b.

4. Instytut Krajów Socjalistycznych PAN

0,25 m.b.

5. Komitet Człowiek i Środowisko PAN

0,96 m.b.

Dział III — Spuścizny uczonych polskich

1. Kazimierz Jabłczyński

0,15 m.b.

2. Zdzisław Kajak

4,00 m.b.

3. Czesław Madejczyk

0,02 m.b.

4. Jan Pruszyński

1,35 m.b.

5. Henryk Schiller de Schildenfeld

0,25 m.b.

6. Napoleon Wolański

3,60 m.b.

Poz. 1–6 dary

Materiały dodatkowe

1. Józef Babicz

3, 50 m.b.

2. Benedykt Dybowski

0, 01 m.b.

3. Mieczysław Wrzosek

0, 12 m.b.

4. Andrzej Wyczański

6, 50 m.b.

Poz. 1–4 dary

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

168

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

169

Poznań

Dział II — Akta placówek PAN

1. Archiwum PAN Oddział w Poznaniu

0,03 m.b,

2. Enzyklopädie zur Frühgeschichte Osteuropas

1,30 m.b.

Dział III — Materiały pochodzenia prywatnego

1. Stefan Tytus Dąbrowski

0,90 m.b.

2. Kazimierz Dopierała

10,50 m.b.

3. Anna Marciniak

0,17 m.b.

4. Władysław Orlicz

0,11 m.b.

5. Kazimierz Tymieniecki

0,05 m.b.

6. Andrzej Wędzki

0,35 m.b.

Poz. 1–6 dary

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

170

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

171

Załącznik nr 2

WYKAZ PUBLIKACJI

PRACOWNIKÓW ARCHIWUM PAN

Arvaniti Joanna, Adam Szymański=Адам Шиманский, [w:] Polscy ba-

dacze Syberii=Польские исследоваели Сибири, Warszawa 2008,

s. 40–42.

Arvaniti Joanna, Barwne życie Juliana Talki-Hryncewicza, lekarza, an-

tropologa, archeologa, etnografa, miłośnika Syberii i przyjaciela

jej mieszkańców, [w:] Lekarze polscy na Syberii od XVIII do XX

wieku, Łódź 2008, s. 7–24.

Arvaniti Joanna, Bronisław Piotr Ginet-Piłsudski=Бронислав Пëтр

Гинет-Пилсудский, [w:] Polscy badacze Syberii=Польские

исследоваели Сибири, Warszawa 2008, s. 50–53.

Arvaniti Joanna, Edward Piekarski=Эдвард Пекарский, [w:] Polscy

badacze Syberii=Польские исследоваели Сибири, Warszawa

2008, s. 47–49.

Arvaniti Joanna, Józef Szczepan Kowalewski=Юзеф Щепан Кова-

левский, [w:] Polscy badacze Syberii=Польские исследова-

ели Сибири, Warszawa 2008, s. 15–17.

Arvaniti Joanna, Noc Muzeów, „Biuletyn Archiwum Polskiej Akademii

Nauk”, 2008, nr 49, s. 176–182.

Arvaniti Joanna, Wystawa „Polscy badacze Syberii”, „Biuletyn

Archiwum Polskiej Akademii Nauk”, 2008, nr 49, s. 183–190.

Arvaniti Joanna, Польские исследоваели Сибири (планшетная

выставка 19–20 ноября 2008 г. в г. Иркутск), „Гуманитарные

исследования Внутренней Азии”, 2008, No 2–3, С. 107–108.

Arvaniti Joanna, Francikowska Katarzyna, Inwentarze archiwal-

ne, „Biuletyn Archiwum Polskiej Akademii Nauk”, 2008, nr 49,

s. 7–11.

Arvaniti Joanna, Pietrzkiewicz Dorota, Polscy badacze Syberii=

Польские исследоваели Сибири, [w:] Polscy badacze

Syberii=Польские исследоваели Сибири, Warszawa 2008, s. 7–8.

Arvaniti Joanna, Pietrzkiewicz Dorota, Польские исследоваели

Сибири=Polscy badacze Syberii, [w:] Польские исследоваели

Сибири. Каталог выставки=Polscy badacze Syberii. Katalog

wystawy, Moskwa 2008, s. 8–17

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

170

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

171

Boksa Michał, Spuścizny bałkanistów poznańskich Jana Leśnego

i Wincentego Swobody w zbiorach Archiwum Polskiej Akademii

Nauk. Oddział w Poznaniu, „Poznański Rocznik Archiwalno-

-Historyczny”, 2005–2007, r. XII/XIII/XIV, s. 249–256.

Chodkowska Anita, Archiwum prywatne Władysława Leopolda

Jaworskiego a „Sprawa polska w I wojnie światowej”, „Biuletyn

Archiwum Polskiej Akademii Nauk”, 2008, nr 49, s. 130–137.

Chodkowska Anita, Elektroniczne zabezpieczanie zbiorów archiwal-

nych na przykładzie Archiwum PAN, [w:] Archiwa w nowocze-

snym społeczeństwie. Pamiętnik V Zjazdu Archiwistów Polskich,

Olsztyn 6–8 września 2007, Warszawa 2008, s. 97–104.

Chodkowska Anita, Materiały Franciszka Olszewskiego, „Biuletyn

Archiwum Polskiej Akademii Nauk”, 2008, nr 49, s. 118–129.

Chodkowska Anita, Materiały Kazimierza Konarskiego, „Biuletyn

Archiwum Polskiej Akademii Nauk”, 2008, nr 49, s. 102–109.

Chodkowska Anita, Materiały Piotra Bańkowskiego, „Biuletyn

Archiwum Polskiej Akademii Nauk”, 2008, nr 49, s. 12–101.

Chodkowska Anita, Materiały Witolda Suchodolskiego, „Biuletyn

Archiwum Polskiej Akademii Nauk”, 2008, nr 49, s. 110–117.

Dąbrowski Roman, Z pierwszej ręki o powstaniu wielkopolskim 1918/

1919. Janusz Karwat. Pamiętniki powstańców wielkopolskich,

„Kronika Wielkopolski”, 2008, nr 4, s. 136–138.

Francikowska Katarzyna, Wystawa „Polska szkoła matematycz-

na 1918–1939”, „Biuletyn Archiwum Polskiej Akademii Nauk”,

2008, nr 49, s. 148–175.

Grzebieluch Anna, Archiwum Jundziłłów w zbiorach Zakładu Rękopisów

Biblioteki Narodowej w Warszawie, [w:] Ta pamięć w nas tkwi...

Rody Rzeczypospolitej Wielu Narodów w kręgu tradycji i współ-

czesności, Lublin 2008, s. 151–154.

Grzebieluch Anna, Medale w zbiorach Archiwum PAN, [w:]

Dokumentacja nieaktowa w instytucjach nauki i kultury. Materiały

z konferencji Sekcji Archiwów Instytucji Naukowych i Kultural-

nych Stowarzyszenia Archiwistów Polskich, Kielce 25–27 maja

2008, Kielce 2009, s. 129–133.

Krajewska Hanna, Adam Dłużyk Kamieński=Адам Дужик-Каменский,

[w:] Polscy badacze Syberii=Польские исследователи Сибири,

Warszawa 2008, s. 9–10.

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

172

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

173

Krajewska Hanna, Benedykt Dybowski, lekarz z powołania, uczony

z wyboru, [w:] Lekarze polscy na Syberii od XVIII do XX wieku,

Łódź 2008, s. 182–187.

Krajewska Hanna, Benedykt Tadeusz Nałęcz Dybowski=Бенедикт

Тадеуш Наленч-Дыбовский, [w:] Polscy badacze Syberii=

=Польские исследователи Сибири, Warszawa 2008, s. 28–32.

Krajewska Hanna, Faustyn Ciecierski=Фаустин Цецерский, [w:]

Polscy badacze Syberii=Польские исследователи Сибири,

Warszawa 2008, s. 12.

Krajewska Hanna, Józef Kopeć=Юзеф Копеч, [w:] Polscy badacze

Syberii=Польские исследователи Сибири, Warszawa 2008,

s. 11–12.

Krajewska Hanna, Ludwik Bończa Sienicki=Людвик Боньча-Сеницкий,

[w:] Polscy badacze Syberii=Польские исследователи Сибири,

Warszawa 2008, s. 10–11.

Krajewska Hanna, Międzynarodowa konferencja archiwalna „Wspólne

dziedzictwo — wspólna przyszłość”, „Wiadomości Bocheńskie”,

2008 , nr 2, s. 4–5.

Krajewska Hanna, Międzynarodowe kontakty archiwalne szansą

dla dziedzictwa narodowego. Impresje kongresowe, „Biuletyn

Archiwum Polskiej Akademii Nauk”, 2008, nr 49, s. 144–147.

Krajewska Hanna, Otto Heike i Kościół ewangelicki w Łodzi, [w:] Otto

Heike „Niemiecki dziennikarz z Łodzi” jako historyk, Herne 2004,

s. 59–67.

Krajewska Hanna, Sekcje archiwów naukowych i kulturalnych w euro-

pejskich stowarzyszeniach archiwalnych, [w:] Archiwa w no-

woczesnym społeczeństwie. Pamiętnik V Zjazdu Archiwistów

Polskich, Olsztyn 6–8 września 2007, Warszawa 2008, s. 141–144.

Krajewska Hanna, Wiktor Ignacy Godlewski=Виктор Игнатий

Годлевский, [w:] Polscy badacze Syberii=Польские исследова-

тели Сибири, Warszawa 2008, s. 33–34.

Krajewska Hanna, Władysław Taczanowski=Владислав Тачановский,

[w:] Polscy badacze Syberii=Польские исследователи Сибири,

Warszawa 2008, s. 35–36.

Kwiatkowska Izabela, Józef Marian Morozewicz=Юзеф Мариан

Морозевич, [w:] Polscy badacze Syberii=Польские исследова-

тели Сибири, Warszawa 2008, s. 76–78.

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

172

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

173

Kwiatkowska Izabela, Leon Barszczewski=Леон Барщевский, [w:]

Polscy badacze Syberii=Польские исследователи Сибири,

Warszawa 2008, s. 54–58.

Kwiatkowska Izabela, Stanisław Szczepan Zaleski=Станислав Щепан

Залеский, [w:] Polscy badacze Syberii=Польские исследователи

Сибири, Warszawa 2008, s. 69–70.

Kwiatkowska Izabela, Tomasz Zan=Томаш Зан, [w:] Polscy bada-

cze Syberii=Польские исследователи Сибири, Warszawa 2008,

s. 18–20.

Kwiatkowski Dariusz, Karol Nereusz Bohdanowicz=Кароль

Нереуш Богданович, [w:] Polscy badacze Syberii=Польские

исследователи Сибири, Warszawa 2008, s. 62–65.

Kwiatkowski Dariusz, Kazimierz Grochowski=Казимеж Гроховский,

[w:] Polscy badacze Syberii=Польские исследователи Сибири,

Warszawa 2008, s. 79–80.

Kwiatkowski Dariusz, Kształcenie archiwistów jednostek organiza-

cyjnych Polskiej Akademii Nauk, „Biuletyn Archiwum Polskiej

Akademii Nauk”, 2008, nr 49, s. 138–143.

Kwiatkowski Dariusz, Leonard Feliks Stefan Jaczewski=Леонард

Феликс Стефан Ячевский, [w:] Polscy badacze Syberii=

=Польские исследователи Сибири, Warszawa 2008, s. 59–61.

Kwiatkowski Dariusz, Personel archiwów placówek naukowych

Polskiej Akademii Nauk, [w:] Archiwa w nowoczesnym społe-

czeństwie. Pamiętnik V Zjazdu Archiwistów Polskich, Olsztyn 6–8

września 2007, Warszawa 2008, s.145–148.

Malinowski Józef, Marciniak Anna, Działalność naukowa i edukacyj-

na Oddziału poznańskiego Archiwum Polskiej Akademii Nauk,

„Poznański Rocznik Archiwalno-Historyczny”, 2005–2007, r. (XII/

XIII/XIV), s. 51–59.

Malinowski Józef, Stefan Dąbrowski — lekarz miejski Nowego Targu

w czasie I wojny światowej, „Almanach Nowotarski”, 2008, nr 12,

s. 205–212.

Malinowski Józef, Stefan Dąbrowski — naukowiec i polityk, „Kronika

Wielkopolski”, 2008, nr 1 (125), s. 107–110.

Malinowski Józef, Wystawa „Stefan Dąbrowski” (1877–1947),

Puszczykowo 15–27 września 2006 r., „Poznański Rocznik

Archiwalno-Historyczny”, 2005–2007, r. XII/XIII/XIV, s. 319–

320.

Sprawozdanie z działalności Archiwum PAN w 2008 roku

174

Polscy badacze Syberii=Польские исследоваели Сибири, redakcja na-

ukowa Joanna Arvaniti, Warszawa 2008, ss. 80.

Pietrzkiewicz Dorota, Ferdynand Karo=Фердинанд Каро, [w:] Polscy

badacze Syberii=Польские исследователи Сибири, Warszawa

2008, s. 66–68.

Pietrzkiewicz Dorota, Jan Antoni Czeczot=Ян Антоний Чечот, [w:]

Polscy badacze Syberii=Польские исследователи Сибири,

Warszawa 2008, s. 13–14.

Pietrzkiewicz Dorota, Roman Szwoynicki=Роман Швойницкий, [w:]

Polscy badacze Syberii=Польские исследователи Сибири,

Warszawa 2008, s. 37–39.

Pietrzkiewicz Dorota, Zieleń wśród śniegów. Ferdynand Karo, farma-

ceuta i florysta, [w:] Lekarze polscy na Syberii od XVIII do XX

wieku, Łódź 2008, s. 258–269.

Rudzki Tomasz, Julian Talko-Hryncewicz=Юлиан Талько-Хринцевич,

[w:] Polscy badacze Syberii=Польские исследователи Сибири,

Warszawa 2008, s. 71–73.

Wajs Ewelina, Wacław Sieroszewski=Вацлав Серошевский, [w:] Polscy

badacze Syberii=Польские исследователи Сибири, Warszawa

2008, s. 43–46.

INWENTARZE

ZESPOŁÓW ARCHIWALNYCH

ogłoszone w numerach 1–50 „Biuletynu Archiwum PAN”

(układ chronologiczny)

strony

Nr 1(1959)

Towarzystwo Naukowe Warszawskie (1907–1953)

(H. Dymnicka)

21–77

Nr 3 (1960)

Materiały Aleksego Bachulskiego

(M. Flis)

33–39

Materiały Stanisława Borowskiego

(Z. Kolankowski)

44–48

Materiały Olgierda Górki

(M. Wrzoskowa)

50–61

Materiały Stanisława Kętrzyńskiego

(S. Chankowski)

64–69

Materiały Adama Kłodzińskiego

(H. Dymnicka)

69–71

Materiały Jerzego Manteuffla

(S. Chankowski)

73–77

Materiały Władysława Namysłowskiego

(M. Wrzoskowa)

77–86

Materiały Eugeniusza Przybyszewskiego

(M. Flis)

86–89

Materiały Heleny Salskiej

(S. Chankowski)

89–93

Materiały Adama Skałkowskiego

(M. Wrzoskowa)

93–109

Nr 4 (1961)

Materiały Wisławy Knapowskiej

(H. Zubalowa)

31–71

Materiały Artura Śliwińskiego

(S. Chankowski)

72–126

Inwentarze zespołów archiwalnych

176

Inwentarze zespołów archiwalnych

177

Nr 5 (1962)

Akta I Kongresu Nauki Polskiej (1949–1951)

(M. Wrzoskowa)

23–70

Nr 6 (1963)

Akta Polskiego Towarzystwa Historycznego

(1886–1939, 1947–1968)

(H. Dymnicka, M. Wrzoskowa)

39–79

Materiały Antoniego Wróblewskiego

(J. Szajbel)

80–127

Nr 7 (1964)

Materiały Janusza Iwaszkiewicza

(S. Chankowski)

33–53

Materiały Aleksandra Lednickiego

(M. Wrzoskowa)

54–70

Materiały Zygmunta Moczarskiego

(Z. Wardęska)

71–93

Materiały Ludwika Skubiszewskiego

(J. Szajbel)

94–105

Nr 8 (1965)

Materiały Tadeusza Mańkowskiego

(A. Kamiński)

13–54

Materiały Wiktora Ormickiego

(O. Staroń)

55–78

Materiały Edwarda Schechtla

(A. Marciniak)

79–96

Nr 9 (1966)

Materiały Kazimierza Bassalika

(S. Chankowski)

35–54

Materiały Ludwika Ręgorowicza

(M. Wrzoskowa)

55–81

Materiały Adama Szymańskiego

(H. Obuchowska-Pysiowa)

82–87

Inwentarze zespołów archiwalnych

176

Inwentarze zespołów archiwalnych

177

Nr 10 (1967)

Materiały Wiktora Schramma

(A. Marciniak)

20–106

Nr 11 (1968)

Akta Komisji Naukowej Obchodu Roku Mickiewicza PAN

(1953–1956)

(H. Dymnicka)

30–64

Materiały Antoniego Artymiaka

(S. Chankowski)

65–85

Materiały Ludwika Chmaja

(R.W. Wołoszyński)

86–111

Materiały Eugeniusza Dziewulskiego

(A. Brachfogel)

112–120

Materiały Władysława Dziewulskiego

(M. Wrzoskowa)

121–148

Nr 12 (1969)

Materiały Witolda Chodźki

(M. Wrzoskowa)

40–81

Materiały Franciszka Czubalskiego

(M. Wrzoskowa)

82–97

Nr 13 (1970)

Materiały Józefa Grodeckiego i Katarzyny Grodeckiej

(M. Wrzoskowa)

26–84

Materiały Stefana Rygla

(S. Chankowski)

85–117

Materiały Bożeny Stelmachowskiej

(J. Szajbel)

118–161

Nr 14 (1971)

Materiały Joachima Metallmanna

(R. Majkowska)

18–26

Materiały Antoniego Peretiatkowicza

(A. Marciniak)

27–66

Materiały Tadeusza Strumiłły

(R. Wojciechowska)

67–105

Inwentarze zespołów archiwalnych

178

Inwentarze zespołów archiwalnych

179

Materiały Zygmunta Zawirskiego

(A. Woltanowski)

106–125

Nr 15 (1972)

Materiały Bronisława Dembińskiego

(K. Dopierała)

11–71

Materiały Włodzimierza Dzwonkowskiego

(H. Dymnicka)

72–100

Materiały Wiktora Hahna

(M. Wrzoskowa)

101–182

Nr 16 (1973)

Materiały Ludwika Eckerta

(M. Wrzoskowa)

26–52

Materiały Tadeusza Kowalskiego

(J. Poradzisz)

53–99

Materiały Feliksa Kazimierza Terlikowskiego

(M. Adamczewska)

100–125

Nr 17 (1974)

Materiały Bronisława Pawłowskiego

(H. Dymnicka-Wołoszyńska)

39–48

Materiały Edmunda Jana Reymana

(J. Mizikowski)

49–81

Materiały Stanisława Tynca

(M. Wrzoskowa)

82–125

Nr 18 (1975)

Materiały Stanisława Karwowskiego

(J. Szajbel)

19–41

Materiały Jerzego Landego

(J. Mizikowski)

42–54

Materiały Mariana Magdańskiego

(E. Sztraj)

55–62

Materiały Michała Rawity-Witanowskiego

(H. Dymnicka-Wołoszyńska)

63–124

Inwentarze zespołów archiwalnych

178

Inwentarze zespołów archiwalnych

179

Nr 19 (1976)

Materiały Kazimierza Abgarowicza

(M. Adamczewska)

24–35

Materiały Aleksandra Kozikowskiego

(A. Marciniak)

36–54

Materiały Edwarda Lubicz-Niezabitowskiego

(Z. Wardęska)

55–63

Nr 20 (1977)

Materiały Jana Dembowskiego

(M. Wrzoskowa)

10–32

Materiały Mariana Gieysztora

(A. Brachfogel)

33–54

Materiały Teodora Marchlewskiego

(A. Brachfogel)

55–81

Nr 21 (1978)

Materiały Władysława Abrahama

(E. Sztraj)

41–54

Materiały Stefana Baleya

(M. Wrzoskowa)

55–93

Materiały Natalii Gąsiorowskiej-Grabowskiej

(J. Mizikowski)

94–116

Materiały Wincentego Stysia

(M. Wrzoskowa)

117–153

Nr 22 (1979)

Materiały Włodzimierza Demetrykiewicza

(R. Majkowska)

35–59

Materiały Kazimierza Drewnowskiego

(E. Sztraj)

60–78

Materiały Stanisława Kossutha

(P. Porwoł)

79–106

Materiały Bronisława Niklewskiego

(M. Adamczewska-Jackowiak)

107–144

Nr 23 (1980)

Materiały Andrzeja Grodka

(M. Wrzoskowa)

31–101

Inwentarze zespołów archiwalnych

180

Inwentarze zespołów archiwalnych

181

Materiały Janusza Wolińskiego

(H. Dymnicka-Wołoszyńska)

102–150

Nr 24 (1981)

Materiały Adolfa Joszta

(M. Wrzoskowa)

15–42

Materiały Kazimierza Rodowicza

(O. Staroń)

43–52

Materiały Czesława Zakaszewskiego

(J. Mizikowski)

53–74

Nr 25 (1982)

Materiały Władysława Dybowskiego

(Ł. Litwa, M. Wrzoskowa)

21–44

Materiały Ludwika Hirszfelda i Hanny Hirszfeldowej

(Ł. Litwa, M. Wrzoskowa)

45–148

Nr 26 (1983)

Materiały Stanisława Kozierowskiego

(J. Latzke)

8–87

Suplement do inwentarza materiałów

Kazimierza Drewnowskiego

(E. Sztraj)

88–98

Nr 27 (1984)

Materiały Stanisława Antoniewskiego

(J. Mizikowski)

22–35

Materiały Zygmunta Golonki

(J. Mizikowski)

36–61

Materiały Lucjana Kaznowskiego

(J. Mizikowski)

62–75

Materiały Tymoteusza Łuniewskiego

(M. Wrzoskowa)

76–100

Materiały Jana Miklaszewskiego

(S. Chankowski)

101–105

Nr 28 (1985)

Materiały Stefana Ehrenkreutza

(A. Brachfogel)

29–40

Inwentarze zespołów archiwalnych

180

Inwentarze zespołów archiwalnych

181

Materiały Witolda Kamienieckiego

(M. Wrzoskowa)

41–50

Materiały Emila Kipy

(H. Dymnicka-Wołoszyńska)

51–66

Materiały Tadeusza Makowieckiego

(E. Sztraj)

67–80

Materiały Marzeny M. Pollakówny

(T. Dymaczewski)

81–103

Nr 29 (1986)

Materiały Stefana Drzewieckiego

(B. Krzyżtoporska)

21–28

Materiały Władysława Folkierskiego

(M. Tejchman)

29–38

Materiały Alfreda Liebfelda

(H. Dymnicka-Wołoszyńska)

39–60

Materiały Tadeusza Miłobędzkiego

61–62

(Redakcja)

Nr 30 (1987)

Materiały Kazimierza Moszyńskiego

(A. Brachfogel)

23–43

Materiały Henryka Ułaszyna

(E. Sztraj)

44–112

Nr 31 (1988)

Materiały Stanisława Kontkiewicza

(J. Bugajski)

14–71

Materiały Juliana Tokarskiego

(J. Mizikowski)

72–115

Nr 32 (1989)

Materiały Jana Grzegorzewskiego

(Z. Bonarowska)

17–29

Materiały Mariana Lewickiego i Ireny Lewickiej

(I. Biel, Z. Bonarowska)

30–90

Materiały Czesława Thulliego

(W. Różańska)

91–114

Inwentarze zespołów archiwalnych

182

Inwentarze zespołów archiwalnych

183

Nr 33 (1990)

Materiały Władysława Kowalenki

(J. Latzke, E. Lijewska)

21–60

Materiały Tadeusza Manteuffla

(H. Dymnicka-Wołoszyńska)

61–132

Nr 34 (1993)

Materiały Zofii Podkowińskiej

(A. Chodkowska)

11–33

Materiały Adama Wolffa

(H. Szymczyk)

34–60

Nr 35 (1994)

Materiały Władysława Tomkiewicza

(A. Kulecka)

25–72

Materiały Michała Walickiego

(E. Sztraj, H. Szymczyk)

73–94

Materiały Anny Dembińskiej

(K. Dopierała)

95–106

Nr 36 (1995)

Materiały Włodzimierza Antoniewicza

(J. Mizikowski)

15–97

Materiały Zofii Wartołowskiej

(J. Mizikowski)

98–103

Nr 37 (1996)

Materiały Stanisława Srokowskiego

(M. Wrzoskowa)

20–60

Materiały Edwarda Stenza

(J. Mizikowski, E. Sztraj)

61–93

Nr 38 (1997)

Materiały Jana Reychmana

(H. Szymczyk)

14–113

Nr 39 (1998)

Materiały Janusza Groszkowskiego

(A. Kulecka)

29–89

Inwentarze zespołów archiwalnych

182

Inwentarze zespołów archiwalnych

183

Materiały Witolda Nowackiego

(J. Lewandowska)

90–112

Nr 40 (1999)

Materiały Ludwika Kolankowskiego

(M. Wrzoskowa)

42–64

Materiały Rocha Morcinka

(E. Sztraj)

65–73

Materiały Michała Sczanieckiego

(E. Sztraj)

74–94

Materiały Józefa Siemieńskiego

(T. Epsztein)

95–105

Nr 41 (2000)

Materiały rodziny Baudouin de Courtenay

(D. Zamojska)

23–60

Materiały Stanisława Szobera

(B.B. Hulewicz-Szczepanowska)

61–76

Materiały Stanisławy Przybyszewskiej

(E. Ruta-Solarska)

77–94

Nr 42 (2001)

Materiały Aleksandra Gajkowicza

(A. Chodkowska)

6–33

Materiały Jana Dąbrowskiego

(T. Dymaczewski, W. Kaczmarek)

34–47

Materiały Juliana Adama Majewskiego

(J. Mizikowski)

48–69

Materiały Dobrosława Stróżeckiego

(S. Biały, G. Ciemierska,

M. Gaszkowska, K. Markowski)

70–82

Nr 43 (2002)

Materiały Wacława Sierpińskiego

(A. Kulecka)

6–65

Materiały Kazimierza Kuratowskiego

(A. Kalbarczyk, I. Szulc, H. Szymczyk)

66–95

Materiały Hugona Steinhausa

(A. Chodkowska, M. Wawrowska)

96–138

Inwentarze zespołów archiwalnych

184

Inwentarze zespołów archiwalnych

185

Nr 45 (2004)

Materiały Henryka Elzenberga

(A. Chodkowska, H. Dymnicka-Wołoszyńska,

J. Mizikowski, J. Stasiak)

15–57

Materiały Władysława Witwickiego

(G. Milewski)

58–74

Nr 46 (2005)

Materiały Szczepana Szczeniowskiego

(J. Dudziński)

8–19

Materiały Ludwika Wertensteina

(D. Pietrzkiewicz)

20–53

Materiały Mieczysława Wolfkego

(M. Flis, H. Szymczyk)

54–68

Nr 47 (2006)

Materiały Stanisława Herbsta

(H. Szymczyk)

16–139

Nr 48 (2007)

Materiały Stanisława Bełcha

(J. Malinowski)

12–25

Materiały Tadeusza Cypriana

(P. Dembiński, J. Matysiak)

26–69

Materiały Witolda Jakóbczyka

(R. Dąbrowski)

70–109

Materiały Zdzisława Kaczmarczyka

(P. Dembiński, J. Matysiak)

110–149

Materiały Wacława Pytkowskiego

(M. Boksa, E. Zielińska)

150–171

Materiały Adama Wodziczki

(P. Dembiński, J. Matysiak)

172–204

Nr 49 (2008)

Materiały Piotra Bańkowskiego

12–101

(A. Chodkowska)

Materiały Kazimierza Konarskiego

(A. Chodkowska)

102–109

Inwentarze zespołów archiwalnych

184

Inwentarze zespołów archiwalnych

185

Materiały Witolda Suchodolskiego

(A. Chodkowska)

110–117

Materiały Franciszka Olszewskiego

(A. Chodkowska)

118–129

Nr 50 (2009)

Materiały Benedykta Dybowskiego

(J. Arvaniti, I. Gass, H. Krajewska)

12–29

Materiały Leona Barszczewskiego

(J. Arvaniti, S. Chankowski, Z. Kolankowski)

30–43

Materiały Karola Nereusza Bohdanowicza

(J. Arvaniti)

44–51

INWENTARZE ZESPOŁÓW ARCHIWALNYCH

ogłoszone w numerach 1–50 „Biuletynu Archiwum PAN”

(układ alfabetyczny)

Nazwisko lub nazwa

„Biuletynu

Archiwum

PAN”

Strony

Abgarowicz Kazimierz
Abraham Władysław
Antoniewicz Włodzimierz
Antoniewski Stanisław
Artymiak Antoni
Bachulski Aleksy
Baley Stefan

19
21
36
27
11

24–35
41–54
15–97
22–35
65–85
33–39
55–93

Bańkowski Piotr

12–101

Barszczewski Leon

30–43

Bassalik Kazimierz

35–54

Baudouin de Courtenay

23–60

Bełch Stanisław

12–25

Bohdanowicz Karol Nereusz

44–51

Borowski Stanisław

44–48

Chmaj Ludwik
Chodźko Witold
Czubalski Franciszek
Cyprian Tadeusz

11
12
12
48

86–111

40–81
82–97
26–69

Dąbrowski Jan

34–47

Dembińska Anna

95–106

Dembiński Bronisław

11–71

Dembowski Jan

10–32

Demetrykiewicz Włodzimierz

35–59

Inwentarze zespołów archiwalnych

188

Inwentarze zespołów archiwalnych

189

Drewnowski Kazimierz

22, 26

60–78, 88–98

Drzewiecki Stefan

21–28

Dybowski Benedykt

12–29

Dybowski Władysław

21–44

Dziewulski Eugeniusz

112–120

Dziewulski Władysław

121–148

Dzwonkowski Włodzimierz

72–100

Eckert Ludwik

26–52

Ehrenkreutz Stefan

29–40

Elzenberg Henryk

15–57

Folkierski Władysław

29–38

Gajkowicz Mieczysław

6–33

Gąsiorowska-Grabowska Natalia

94–116

Gieysztor Marian

33–54

Golonka Zygmunt

36–61

Górka Olgierd

50–61

Grodeccy Józef i Katarzyna

26–84

Grodek Andrzej

31–101

Groszkowski Janusz

29–89

Grzegorzewski Jan

17–29

Hahn Wiktor

101–182

Herbst Stanisław

16–139

Hirszfeldowie Ludwik i Hanna

45–148

Iwaszkiewicz Janusz

33–53

Joszt Adolf

15–42

Jakóbczyk Witold

70–109

Kamieniecki Witold

41–50

Kaczmarczyk Zdzisław

110–149

Karwowski Stanisław

19–41

Nazwisko lub nazwa

„Biuletynu

Archiwum

PAN”

Strony

Nazwisko lub nazwa

„Biuletynu

Archiwum

PAN”

Strony

Inwentarze zespołów archiwalnych

188

Inwentarze zespołów archiwalnych

189

Kaznowski Lucjan

62–75

Kętrzyński Stanisław

64–69

Kipa Emil

51–66

Kłodziński Adam

69–71

Knapowska Wisława

31–71

Kolankowski Ludwik

42–64

Komisja Naukowa Obchodu Roku

Mickiewicza PAN (1953–1956)

30–64

Konarski Kazimierz

102–109

Kontkiewicz Stanisław

14–71

Kossuth Stanisław

79–106

Kowalenko Władysław
Kowalski Tadeusz
Kozierowski Stanisław
Kozikowski Aleksander
Kuratowski Kazimierz

33
16
26
19
43

21–60
53–99

8–87

36–54
66–95

Lande Jerzy
Lednicki Aleksander
Lewiccy Marian i Irena
Liebfeld Alfred
Lubicz-Niezabitowski Edward

32
29
19

42–54
54–70
30–90
39–60
55–63

Łuniewski Tymoteusz

76–100

Magdański Marian
Majewski Julian Adam
Makowiecki Tadeusz
Manteuffel Jerzy
Manteuffel Tadeusz

18
42
28

55–62
48–69
67–80
73–77

61–132

Nazwisko lub nazwa

„Biuletynu

Archiwum

PAN”

Strony

Nazwisko lub nazwa

„Biuletynu

Archiwum

PAN”

Strony

Inwentarze zespołów archiwalnych

190

Inwentarze zespołów archiwalnych

191

Mańkowski Tadeusz

13–54

Marchlewski Teodor

55–81

Metallmann Joachim

18–26

Miklaszewski Jan

101–105

Miłobędzki Tadeusz

61–72

Moczarski Zygmunt

71–93

Morcinek Roch

65–73

Moszyński Kazimierz

23–43

Namysłowski Władysław

77–86

Niklewski Bronisław

107–144

Nowacki Witold

90–112

Olszewski Franciszek

118–129

Ormicki Wiktor

55–78

Pawłowski Bronisław

39–48

Peretiatkowicz Antoni

27–66

Pierwszy Kongres Nauki Polskiej

(1949–1951)

23–70

Podkowińska Zofia

11–33

Pollakówna Marzena M.

81–103

Polskie Towarzystwo Historyczne

(1886–1939, 1947–1968)

39–79

Przybyszewska Stanisława

77–94

Przybyszewski Eugeniusz

86–89

Pytkowski Wacław

150–171

Rawita-Witanowski Michał

63–124

Reychman Jan

14–113

Reyman Edmund Jan

49–81

Ręgorowicz Ludwik

55–81

Rodowicz Kazimierz

43–52

Nazwisko lub nazwa

„Biuletynu

Archiwum

PAN”

Strony

Nazwisko lub nazwa

„Biuletynu

Archiwum

PAN”

Strony

Inwentarze zespołów archiwalnych

190

Inwentarze zespołów archiwalnych

191

Rygiel Stefan

85–117

Salska Helena

89–93

Schechtel Edward

79–96

Schramm Wiktor

20–106

Sczaniecki Michał

74–94

Siemieński Józef

95–105

Sierpiński Wacław

6–65

Skałkowski Adam

93–109

Skubiszewski Ludwik

94–105

Srokowski Stanisław

20–60

Steinhaus Hugo
Stelmachowska Bożena
Stenz Edward

43
13
37

96–138

118–161

61–93

Stróżecki Dobrosław

70–82

Strumiłło Tadeusz

67–105

Styś Wincenty

117–153

Suchodolski Witold

110–117

Szczeniowski Szczepan

8–19

Szober Stanisław

61–76

Szymański Adam

82–87

Śliwiński Artur

72–126

Terlikowski Feliks Kazimierz

100–125

Thullie Czesław

91–114

Tokarski Julian

72–115

Tomkiewicz Władysław

25–72

Towarzystwo Naukowe Warszawskie

(1907–1953)

21–77

Tync Stanisław

82–125

Ułaszyn Henryk

44–112

Nazwisko lub nazwa

„Biuletynu

Archiwum

PAN”

Strony

Nazwisko lub nazwa

„Biuletynu

Archiwum

PAN”

Strony

Inwentarze zespołów archiwalnych

192

Walicki Michał

73–94

Wartołowska Zofia

98–103

Wertenstein Ludwik

20–53

Witwicki Władysław

58–74

Wodziczko Adam

172–204

Wolff Adam

34–60

Wolfke Mieczysław

54–68

Woliński Janusz

102–150

Wróblewski Antoni

80–127

Zakaszewski Czesław

53–74

Zawirski Zygmunt

106–125

Nazwisko lub nazwa

„Biuletynu

Archiwum

PAN”

Strony

SUMMARY

ARCHIVE INVENTORIES

Bulletin of the Archives of Polish Academy of Sciences (Biuletyn

Archiwum PAN) issue 50 is entirely concerned with the Siberia relations.

The idea of this Annual of ours incorporating the inventory of Polish

scientists working in the land of perennial snow and many an essay pieces

written by Polish and Russian Siberia addicts working for scientific

institutions in Abakan, Irkutsk, Moscow, Omsk, Ułan Ude and Warsaw

evolved from the exhibition Polish Explorers of Siberia launched by

the teams working for the Archives of Polish and Russian Academies of

Sciences. The texts contained in this issue of „Biuletyn Archiwum PAN”

have been written by the designers and directors arranging the exhibition

as well as the participants to the International Conference: Poles — the

Siberia Explorers held in parallel with the show in Irkutsk.

Presented in this issue of „Biuletyn Archiwum PAN” are archive

inventories of Polish scientists committed one way or another to Siberia,

the adopted homeland of Poles.

Professor Benedykt Dybowski, the January Insurrection exile, was

an outstanding scientist and brilliant personality seen so not only because

of his credits to the land of Siberia and to science of zoology, biology

and botany which can not be overestimated, but first of all because of his

exceptional sensibility to injustice and warmhearted approach to human

needs. Dybowski also was a shrewd research worker – a zoologist,

biologist, limnologist – an explorer of Baikal Lake — the Sacred Sea

of Buriat people — enchanted with its mystery and magic, an author of

several hundred of research papers, an exponent of Darwin evolution idea

and Esperanto language, a politician, a national independence activist, an

ardent propagator of abstinence and equal rights for women in scientific

work.

Colonel Leon Barszczewski, descending from a Polish family of

patriotic, freedom fighting tradition (his father took part in November

Insurrection, then his brothers fought in January Insurrection), had been

sent by the fate coincidence and Tsar orders to exile and spent major

part of his life in the far Asia. He was a tireless explorer, persistent

geologist, geographer, naturalist, a very scrupulous documentalist, and

a genius photographer. On his just magnificent photographs taken during

Summary

194

Summary

195

his plentiful roaming trips he has left beautiful landscapes of Asiatic

land and lifelike portraits of its inhabitants. In his countless journeys

he took a lot of notes on the life style, rituals, legends and beliefs of the

people. The well known Warsaw actress Elżbieta Barszczewska was a

granddaughter to Jan (daughter to Witold) — a brother to Szymon, Leon

Barszczewski’s father. Elżbieta was the last in the line using the family

name Barszczewska. Besides, the family was related to a poet Zygmunt

Michałowski (husband to Leon’s daughter Jadwiga), and also to a renown

philosopher Julian Ochorowicz and Russian poet Aleksandr Błok.

Professor Karol Bohdanowicz had graduated in Petersburg University

and was committed in research works with many Russian science

institutions. This highly talented mining engineer, outstanding expert in

geology and in mining practice, explorer and seeker of natural resources

has returned to the just independent Poland and took active part in

reconstruction of the national geology research system delivering lectures

in Mining Academy, Krakow and holding for many years managing

position for the National Geological Institute, Warsaw.

Archives of Polish Academy of Sciences

An exhibition Polish School of Mathematics 1918–1939 was prepared

by the PAN Archives staff in German language to be made available for

the public on April 12 in Polish Museum, Rapperswil, to the scenario

and under direction by Katarzyna Francikowska, the Curator. A science

conference was held in parallel to the exhibition. Next, the exhibition has

been moved from Switzerland to Austria with very formal opening taking

place in the Austrian Academy of Sciences on October 21. A science

conference was also held in parallel.

The activities intended to make the PAN Archives collections more

readily available to general public were undertaken with the exhibitions

accompanying for the first time the annual event of Museum Nights (on

May 17). There were shown the exhibitions: Julian Ursyn Niemcewicz:

Ursynów — my love, Treasures of the PAN Archives, Staszic Keepsakes

in the Records of PAN Archives and A Century of Warsaw Society of

Science. The visitors, who were invited to the most interesting rooms in

Staszic Palace, could investigate to the history of the palace through the

multimedia presentation.

The exhibition Polish Explorers of Siberia, which has been prepared

in common with the team of the Archives of Russian Academy of

Summary

194

Summary

195

Sciences by Joanna Arvaniti, Hanna Krajewska, Izabela Kwiatkowska,

Dariusz Kwiatkowski, Dorota Pietrzkiewicz, Tomasz Rudzki and

Ewelina Wajs (Dr Joanna Arvaniti, the Curator), was accompanying the

Days of Polish Science in Russian Federation celebrated in Moscow on

October 13 through 14. A very formal opening ceremony in Presidium of

the Russian Academy of Sciences was attended by the Presidents of both

Academies and large numbers of the invited guests. Next, the exhibition

has been moved from Moscow to Irkutsk for exposition in the premises of

the Regional Sightseeing Museum. Its opening ceremony on November

19 was associated with the international science conference Poles —

the Siberia Explorers, held in premises of the Science Library, National

University, Irkutsk on subsequent day. Then, it has been moved to the

town of Yeniseisk. The exhibition enjoys high popularity among Siberian

public. It is planned to be shown in Krasnoyarsk, Ulan Ude, Chita, Omsk,

Kiachta and other Siberian towns.

The Archive team took part in the arrangement work for the First

National Problems Seminar: Records Safety Problems — the Risks and

Methods of Protection, held on April 28. The conference has enjoyed high

public interest as well as the subsequent international conference Middle

Europe Records, Common Heritage — Common Future, arranged in

September 10 through 13 at Nowy Sącz and Bochnia, referring to history

and tradition and conveying the achievements of our ancestors to present

times.

The manager and the team of PAN Archives, Warsaw have taken

part in numbers of seminars, meetings, conferences such as for example

the SAP Section for the Archives of Science, Culture and Education and

Institutions. They attended many conferences referring to public relations

of the Archives or preparation of the non-instrumental documentation

records. Hanna Krajewska, the PAN Archives Director delivered a

report at the Sixteenth International Congress Archives, governance and

development: mapping future society, arranged by International Council

on Archives, Kuala Lumpur on July 12 through 27. Also, she attended

together with the Archive team the event of the Polish Science Days

in Russian Federation, October 13 to 14 in Moscow, and international

conference Poles — the Siberia Explorers delivering her report Siberia

References in PAN Archive Records. The Works of Siberia Committee;

also a report Siberia, the adopted homeland of Poles has been delivered in

Russian language at the conference by Joanna Arvaniti.

Summary

196

Summary

197

Prepared and delivered were lectures for students at the Faculty of

History in the Cardinal Stefan Wyszyński University and in University

of Warsaw, at the Artes Liberales Interdiciplinary Research Institute and

Third Age University. Lectures on the history of the Archives and on

the collected records were delivered together with presentation of some

selected materials and publications. A visit to the Archives was paid by

Korean archivists, who were treated with a specially prepared show of

unique exhibits kept in the PAN Archives.

Practical training programs were offered for students of the History

and Polish Studies of the Adam Mickiewicz University, Poznań and

Institute of History of Silesian University and also for the Post-secondary

Information, Archives and Book Trade Training College, Warsaw.

PAN Archives Division Poznań have made their collections available

for students of Polish Studies at the Adam Mickiewicz University, Poznań

(specializing in science information and documents). Also prepared was

a special lecture on PAN Archives and an occasional show of the records

kept by the Division. Particular interest of the film making team from

the UAM University Film Studio was paid to the heritage of Heliodor

Święcicki. The shots taken at the occasion should be included in the

documentary on the first President of Poznań University.

PAN Archives Silesian Division worked in common with the

Society of the Lovers of Wodzisław Śląski in making efforts to make

the outstanding personalities who have been meritorious for the region

popular with the public.

A meeting of the Research Council chaired by Ryszard W. Wołoszyński

was held on March 14, 2008. Another meeting was held on December 17

on the occasion of the 55

anniversary of the PAN Archives. Formal part

of the meeting included lectures on educational activities of the Archives,

memories on the Archives history and people and a review of current

activities. The event as accompanied with the exhibition Remarkable Bits

and Pieces in PAN Archives. Eleven persons working for PAN Archives

were decorated with the medal “Contribution to Archives”.

Organization and inventory procedures have been carried out by the

teams responsible for Official and Individual Origin Documentation.

The Commission for Process Methods received inventories inherited

after: Zygmunt Czubiński, Jerzy Herse and those belonging to the

Kalinowski family including materials relating to Stanisław, Zofia and

Ewa Kalinowska-Widomska. Inventory works, which had been already

Summary

196

Summary

197

started were continued in relation to: Józef Chlebowczyk, Stefan Tytus

Dąbrowski, Wacław Leśniański, Lech Ratajski, Heliodor Święcicki.

Melioration of the heritage after Zygmunt Wojciechowski has been

started. The obtained personal Archives were provided with temporary

inventories on running basis.

Administration of the SEZAM Data Base has been continued with the

existing records analysed and extended.

Subsequent materials coming from the team of Władysław L.

Jaworski have been put to maintenance procedures. There were 41 special

protective covers prepared for the needs of this particular team.

The works for digitalisation and adjustment of the photographic

collection were continued. In total 1447 scanned photographs have been

introduced into the data base (300 ppi, original size, format:

tiff). Each

photograph is provided with a miniature copy with APAN mark (150 ppi,

format: jpg, medium compression). At present, the number of scanned

photographs is 7173. Also continued were further works on protection of

photographic collections. Collection of photographs have increased by

289 positive and negative photos up to 30673 plus 24 CDs.

Collection of microfilms have not increased and amount now 129047

negative and 3225478 positive frames. Collection of medals increased by

one medal and two coins and amounts at present to 1056 objects.

Observed in 2008 was increase of our resources by 55,69 m of

documents; rejected were 4 m of documents of the non-archive value. In

Warsaw the new coming materials were 19,68 m from individual persons

and 22,6 m from the institutions. Status of the documents collections

in Poznań Division increased by 13,41 m. No change to the status of

documents occurred to the Division of Wodzisław Śląski. Total status

of PAN Archives amounts now to 2313,61 m, splitting into Warsaw at

1875,15 m, Poznań 373,41 m, Wodzisław Śląski 65,05 m.

Library collection increased by 79 book volumes and 72 volumes of

periodicals. In total we have 13869 volumes of books and 12327 volumes

of continuing publications.

The PAN Archive analytical offices have registered 619 visits from

347 users, for which access was allowed to 3342 archival units. Also there

were made 3992 reprography copies of the archive materials.

Published by PAN workers were 54 papers and other information

materials.

Document Outline

Wykaz Ważniejszych skrótów występujących w inwentarzach
Joanna Arvaniti
- INWENTARZE ARCHIWALNE
Joanna Arvaniti
Izabela Gass
Hanna Krajewska
- MATERIAŁY BENEDYKTA DYBOWSKIEGO
Joanna Arvaniti
Stanisław Chankowski
Zygmunt Kolankowski
- MATERIAŁY LEONA BARSZCZEWSKIEGO
Joanna Arvaniti
- MATERIAŁY KAROLA NEREUSZA BOHDANOWICZA
Hanna Krajewska
- TEMATYKA SYBERYJSKA W ZBIORACH ARCHIWUM PAN.
Joanna Arvaniti
Dorota Pietrzkiewicz
- SYBERIA — LEGENDA I RZECZYWISTOŚĆ
- NA WYSTAWIE POLSCY BADACZE SYBERII
В.Ю. Афиани1
Н.М. Осипова2
- ДОКУМЕНТЫ О ПОЛЬСКИХ ИССЛЕДОВАТЕЛЯХ СИБИРИ В АРХИВЕ РОССИЙСКОЙ АКАДЕМИИ НАУК
Piotr Głuszkowski1
- IRKUCKA REZOLUCJA PROFESORA BOLESŁAWA SZOSTAKOWICZA
Николай Дмитриевич Гребенщиков1
Оксана Николаевна Полянская2
Оксана Николаевна Полянская1
Michał Pędracki1
- KWESTIA ZRÓŻNICOWANIA SZAMANIZMU NA „BIAŁY” I „CZARNY” W ŚWIETLE BADAŃ WACŁAWA SIEROSZEWSKIEGO
Sergiusz Leończyk1
- MUZEUM W MINUSIŃSKU I POLACY
Светлана Анатольевна Мулина1
- ДОКУМЕНТЫ ОМСКОГО АРХИВА О НАЛАЖИВАНИИ ПОЛИЦЕЙСКОГО НАДЗОРА ЗА КОРРЕСПОНДЕНЦИЕЙ ССЫЛЬНЫХ
Dariusz Maciak
- SPROSTOWANİE DO İNFORMACJİ O KORESPONDENCJİ STANİSŁAWA KORWİN--PAWŁOWSKİEGO PRZECHOWYWANEJ W MATERİAŁACH JANA REYCHMANA
- ARCHIWUM PAN W 2008 ROKU
- Inwentarze zespołów archiwalnych
- Inwentarze zespołów archiwalnych
- SUMMARY

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Tworzenie i stosowanie prawa, Nabór na Podyplomowe Studium Legislacji Polskiej Akademii Nauk, Instyt
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk
Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie
Polska Akademia Nauk Gniezno i Poznań w państwie pierwszych Piastów
biuletyn 12 polski
Scenariusz lekcji z języka polskiego AKADEMIA PANA KLEKSA, Lektury kl. 4
Spoleczna Akademia Nauk
SPOŁECZNA AKADEMIA NAUK W ŁODZI
POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT PAŃSTWA I PRAWA
POLSKA AKADEMIA NAUK
Polska Akademia Nauk Gniezno i Poznań w państwie pierwszych Piastów
POLSKA AKADEMIA NAUK ODD doc
Rzecz dzieje się na posiedzeniu Akademii Nauk ZSRR
POLSKA AKADEMIA NAUK I JEJ JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE
Sławomir Cudak Społeczna Akademia Nauk Znaczenie więzi emocjonalnych w rodzinie dla prawidłowego fun
Scenariusz lekcji z języka polskiego Akademia Pana Kleksa
Magisterium Kościoła wobec EWOLUCJI Przesłanie Ojca Świętego Jana Pawła II do członków Papieskiej A

więcej podobnych podstron

biuletyn archowum polskiej akademii nauk

Document Outline