J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

1

Joanna Lewczuk

Konwersje

1. Pojęcie konwersji

Termin „konwersja” pochodzi od łac. converto = odwracam, nadaję inną postać,

skierowuję. Pojęcie to jest dość szeroko stosowane w odniesieniu do określonych zaburzeń

histerycznych (nerwicy histerycznej) i najogólniej zakłada, że nieprzyjemne uczucie spowodowane

problemem czy konfliktami, których jednostka nie może rozwiązać, jest w jakiś sposób

przekształcone w objaw (Jakubik, 1979).

Powszechne używanie pojęcia konwersji – bez względu na teoretyczne poglądy autorów –

wypływa z tradycji psychoanalitycznej i wiąże się z wprowadzeniem do psychologii tej nazwy

przez Freuda. Jego zdaniem przy powstawaniu objawów konwersyjnych zachodzi „transformacja

libido w objawy sensoryczno-motoryczne. Libido zostaje jakby „skierowane” (converto) w sferę

cielesną, dzięki czemu objawy psychiczne przyjmują postać objawów somatycznych” (Jakubik,

1979, s. 96). Te objawy to np. porażenia, niedowłady, ale też hiperkinezy, ślepota czy głuchota

psychogenna.

2. Rozumienie konwersji w ujęciu historycznym

Konwersje są objawami nerwicy histerycznej i w związku z tym, analizując ich historyczny

rys, należy odwoływać się do pojęcia histerii – do połowy XIX w. grupa zaburzeń określana dziś

jako zaburzenia konwersyjne, uważana była za jedną chorobę, nazywaną histerią (Pużyński i inni,

2002).

Istotną rolę w rozwoju koncepcji histerii odegrały poglądy lekarzy starożytnego Egiptu,

które znamy dzięki zachowaniu się do naszych czasów papirusu z Kahun (ok. 19r. p.n.e.) oraz

najsławniejszego dokumentu medycyny egipskiej – papirusu Ebersa (1700 r. p.n.e.). Papirus

z Kahun zawiera fragmenty małego traktatu o chorobach macicy, w którym opisane są stany

chorobowe i emocjonalnie niezrównoważone zachowania kobiet, jakie przypisywano wówczas

zmianom położenia macicy (tzw. „macica wędrująca”). Zachował się także opis objawów –

większość z nich jest identyczna z klinicznym obrazem zaburzeń histerycznych przedstawianych

we współczesnych podręcznikach psychiatrii – rozpoznań i leczenia. W tamtych czasach sądzono,

że pewne zaburzenia zachowania się i dolegliwości są związane z „głodem” macicy (rozumianym

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

2

dosłownie) lub jej przesunięciem się w górę ciała, powodującym ucisk innych narządów

wewnętrznych. Wędrującą macicę traktowano jako ruchomy, żywy i niezależny organizm, stąd

wysiłki lekarzy egipskich zmierzały do „nakarmienia” narządu i przywrócenia jego poprzedniego

położenia. W tym celu okadzano narządy płciowe kobiet drogimi, przyjemnie pachnącymi

substancjami, zalecając jednoczesne spożywanie lub wdychanie środków o wstrętnym smaku

i ostrym, nieprzyjemnym zapachu. Uważano, że tylko poprzez przyciąganie macicy wonnościami

i odpychanie śmierdzącymi substancjami od górnej części ciała można spowodować jej powrót na

właściwe miejsce. Należy podkreślić, że ten rodzaj terapii utrzymywał się jeszcze do początków

XX wieku (Jakubik, 1979).

Greckie poglądy na histerię zostały przeniesione z Egiptu. Egipcjanie dali dokładny opis

zaburzeń, a Hipokrates nazwę „histeria” (gr. hysteria = macica). Już lekarze egipscy uznawali

(chociaż nie explicite) patogenny wpływ braku aktywności seksualnej na równowagę emocjonalną

kobiet, ale Grecy zaczęli dopiero oficjalnie głosić przekonanie o seksualnym podłożu histerii.

Hipokrates uważał, że zbyt długa wstrzemięźliwość płciowa prowadzi do organicznych zmian

w macicy, która wysycha i traci na wadze, a następnie wędruje po ciele w poszukiwaniu wilgoci.

W zależności od nowego jej umiejscowienia występują różne objawy chorobowe. „Przesunięcie się

macicy do podżebrza powoduje trudności w oddychaniu, objaw ‘kuli histerycznej’ i drgawki

podobne do napadów padaczki. Kiedy macica wznosi się jeszcze wyżej, wiążąc się z sercem, chora

odczuwa lęk, ucisk serca i skłonność do wymiotów. Jeśli macica przytwierdza się do wątroby,

chora tracił głos, zgrzyta zębami, a cera staje się popielata. Lokalizacja macicy w biodrach

powoduje uczucie guza w boku, a jej wędrówka aż do głowy – bóle w okolicach oczu i nosa,

ociężałość głowy i chorobliwy stan senności. Poza objawami swoistymi dla określonej pozycji

macicy, jej ruch wywołuje zawsze drżenie, nadmierne pocenie się i drgawki. Za niezmiernie rzadkie

traktowano wędrowanie macicy w kierunku nóg i stóp, manifestujące się silnymi bólami kończyn

i okolicy krzyżowej, a czasem niedowładem lub porażeniem. Należy podkreślić, że Hipokrates po

raz pierwszy opisał bezgłos histeryczny” (Jakubik, 1979, s. 53). Choć mechanizm wędrowania

macicy jest dla nas nieracjonalny, czy nawet śmieszny, należy uznać trafność obserwacji

klinicznej, uwzględniającej znaczenie seksualności i emocjonalności w patogenezie tego rodzaju

zaburzeń (Bilikiewicz i inni, 2002).

Chrześcijaństwo odrzuciło naturalistyczne ujęcie przyczyn histerii, potępiając przejawy

seksualności nie związanej z czynnościami prokreacyjnymi. Stojąc na stanowisku, że siły zła

ponoszą odpowiedzialność za zejście z drogi cnoty, teolodzy rozbudowali i uzasadnili wieloma

argumentami demonologiczną teorię chorób. Ich zdaniem szatan i jego sprzymierzeńcy – złe

demony, wcielając się w ludzi opętywali ich, doprowadzając do widocznych zmian w ich

zachowaniu i stanie organizmu. Leczenie oznaczało walkę z demonami, ich wypędzanie z ciała

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

3

opętanych, przeciwdziałanie czarom. Głównymi metodami tej walki były modlitwy, egzorcyzmy,

użycie święconej wody. Gdy środki te zawodziły, wówczas uważano, że narzędzie szatana i źródło

zła, a więc kobietę-czarownicę, należy uśmiercić, aby ratować jej duszę (Dąbrowski i inni, 1987).

Bardziej tolerancyjne spojrzenie na ten problem przyniosło Oświecenie. Sydenham (1624-

1689) zwrócił uwagę na podobieństwo stanów wysokiej gorączki i zachowania cechującego

histerię. W dwóch ubiegłych stuleciach powstało wiele monografii wyciągających histerię

z mroków szamaństwa i zabobonu. Skłonność do zachowań histerycznych zaczęto łączyć

z temperamentem i innymi genetycznie uwarunkowanymi cechami, a czynników bezpośrednio

wywołujących napad histerii dopatrywano się w traumatycznych okolicznościach życiowych.

Autorem pierwszego systematycznego ujęcia tego problemu jest Pierre Briquet. W opublikowanej

1858r. pracy „Leczenie histerii” przedstawił trzy typy napadów: skurczowe (spasmodic seizures),

synkopalne (syncopal attacks) i drgawki histeryczne (hystrical convulsions). Przebieg napadów

histerycznych z drgawkami był najczęściej zgodny z objawami padaczki, które były znane

pacjentom Briqueta.

Jednakże prawdziwego przełomu w walce o godność pacjentów z histerią dokonał francuski

profesor Jean Martin Charcot z paryskiej kliniki Salpetrire. W wyjaśnieniu etiopatogenezy histerii

zastosował on takie pojęcia, jak: sugestia, autosugestia, nieświadomość, psychologiczna natura

histerycznych objawów. Koncepcja Charcota, chociaż nie była pozbawiona pewnych uproszczeń

i artefaktycznych wpływów, stanowiła podstawę współczesnego pojmowania histerii. Wkład

Charcota w zrozumienie zjawiska histerii został zwielokrotniony przez jego wybitnych uczniów

i epigonów: Josepha Babińskiego, Siegmunda Freuda, Georga Gilles de la Tourette, Pierre Janeta,

Carla Junga, Emila Kreapelina. W świetle nowszych paradygmatów histeria jawiła się jako skutek

ścierania się podświadomych sprzeczności, które ujawniały w świadomości i zachowaniu jedynie

swoją symboliczną formę (Owczarek, 2002).

Największy wpływ na XX-wieczne spojrzenie na istotę zaburzeń histerycznych wywarł

Freud. Koncepcja libido oraz zasady sformowanej przez niego teorii psychoanalizy jako metody

rozwiązywania nieuświadomionych wewnętrznych konfliktów, są – z pewnymi modyfikacjami –

stosowane do dziś. To Freud z Breuerem wprowadzili w 1896 r. pojęcie konwersji na określenie

mechanizmu nieświadomego (i symbolicznego) wyrażania stłumionej energii psychicznej

w unerwieniu czuciowym i ruchowym ciała. Ostatecznie opisywali konwersje jako zjawisko czysto

psychogenne, związane z seksualnością wczesnodziecięcą (współcześnie, wyjaśnienia dotyczące

mechanizmu zaburzeń konwersyjnych, odwołujące się do podejścia psychoanalitycznego, nie

ograniczają się tylko do sfery kazirodczych pragnień z dzieciństwa i pomijają koncepcję

„energetyczną”) (Jakubik, 1979).

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

4

Warto jeszcze podkreślić, że to Freud dokonał pierwszej systematyzacji i podzielił

psychonerwice (nerwice mające źródło psychiczne i wiążące się z wczesnodziecięcymi konfliktami)

na dwie kategorie: nerwice histeryczne i nerwice natręctw, natomiast wśród nerwic histerycznych

wyszczególnił histerię lękową i (będącą przedmiotem tego kursu) histerię konwersyjną (Moor

i Fine, 1996).

Wywodząca się z neurologii wiedza dotycząca zaburzeń histerycznych przestała być

współcześnie wyłączną domeną neurologów, natomiast istota tego problemu i jego

psychodynamiczna natura stała się w większym stopniu przedmiotem dociekań psychiatrów

i psychologów.

3. Definicje zaburzeń konwersyjnych

Konwersje jednoznacznie należą do tej grupy zaburzeń, w których czynniki natury

emocjonalnej (psychogenne) rzutują na sferę cielesną. Z etiologicznego punktu widzenia istotne jest

odróżnienie konwersji od reakcji czynnościowej (np. zawroty głowy po stanie nagłego zagrożenia,

brak apetytu po utracie bliskiej osoby lub przyspieszone tętno czy rumieniec na twarzy, związane

z podnieceniem emocjonalnym). Reakcje czynnościowe najczęściej zanikają po ustąpieniu sytuacji,

która je spowodowała i nie są one związane z zaburzeniami w rozwoju czy funkcjonowaniu

emocjonalnym. Konwersje natomiast to „takie zjawisko patologii, w którym objawy symbolizują

próbę rozwiązania konfliktu intrapsychicznego. Niektóre przykłady zaburzeń to paraliż

histeryczny, parestezja, ślepota czy głuchota psychogenna” (Budzyna-Dawidowski i inni, 2000,

s. 42).

Z kolei w słowniku psychoanalizy podano następującą definicję konwersji:

„Konwersja histeryczna charakteryzuje się:

-

objawami cielesnymi, zmiennymi w swej naturze, lecz związanymi z psychicznymi

funkcjami i znaczeniami, nie zaś z patologią anatomiczną czy fizjologiczną,

-

pozorną obojętnością uczuciową wobec rzekomo poważnego charakteru objawu (la belle

indifference) oraz

-

epizodycznymi stanami psychicznymi, występującymi odrębnie lub równocześnie

z opisanymi powyżej objawami, zwanymi transami histerycznymi. Pociągają one za sobą

odłączenie (dysocjację) pewnych funkcji psychicznych, przy zachowaniu normalnej świadomości

lub poza nią, czego rezultatem są takie zaburzenia jak: osobowość wieloraka, stany fugi,

somnambulizm, głębsze amnezje, itd.” (Moor I Fine, 1996, s. 99).

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

5

Natomiast zgodnie z definicją ICD-10:

„Wspólną cechą zaburzeń konwersyjnych (nazywanych także dysocjacyjnymi) jest

częściowa lub całkowita utrata prawidłowej integracji między wspomnieniami przeszłości,

poczuciem własnej tożsamości, bezpośrednimi wrażeniami i kontrolą dowolnych ruchów ciała.

Większość typów zaburzeń konwersyjnych (dysocjacyjnych) ma tendencję do ustępowania

po kilku tygodniach lub miesiącach, szczególnie, jeśli ich początek był związany z urazowym

wydarzeniem życiowym. Bardziej przewlekłe zaburzenia, szczególnie niedowłady i zaburzenia

czucia, mogą wiązać się z nierozwiązywalnymi problemami czy trudnościami interpersonalnymi.

Stany dysocjacyjne trwające dłużej niż 1 – 2 lata przed pierwszym kontaktem z psychiatrą, często

są oporne na terapię.

Zaburzenia konwersyjne były wcześniej klasyfikowane jako różne rodzaje „histerii

konwersyjnej”, jednakże obecnie uzasadnione wydaje się unikanie terminu „histeria”, na ile to tylko

możliwe, ze względu na jego wieloznaczność. Obecnie zaburzenia konwersyjne uważa się za

„psychogenne”, ściśle związane w czasie z wydarzeniami urazowymi, nierozwiązywalnymi

i „trudnymi do zniesienia” problemami lub z zaburzonymi związkami z innymi ludźmi

(Pużyński i Wciórka, 1997, s. 132).

Objawy konwersyjne często są odbiciem wyobrażeń pacjenta o tym, jak przejawiałaby się

choroba somatyczna (np. rozkład konwersyjnych zaburzeń czucia nie odpowiada typowemu

rozkładowi zgodnemu z prawami anatomii i fizjologii – których oczywiście pacjent nie zna). Mówi

się o wyraźnym symbolicznym znaczeniu zaburzeń czynnościowych. Badania lekarskie nie

potwierdzają żadnej znanej choroby somatycznej czy neurologicznej. Poza tym można się

dopatrzeć, że utrata funkcji jest wyrazem potrzeb psychologicznych czy konfliktów

(Aleksandrowicz, 1998).

4. Klasyfikacja zaburzeń konwersyjnych

W obowiązujących obecnie klasyfikacjach ICD-10 i DSM-IV, zjawisko konwersji

postrzegane jest w nieco odmienny sposób.

Według klasyfikacji ICD-10 zaburzenia konwersyjne utożsamiane są z zaburzeniami

dysocjacyjnymi i stanowią jedną z wielu grup zaburzeń w obrębie szerszej kategorii o nazwie:

„Zaburzenia nerwicowe, związana ze stresem i pod postacią somatyczną (somatoform disorders)”

(F40 – F48). Grupa zaburzeń o nazwie: „Zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne) (F44), zawiera

następujące zespoły objawowe w tej klasyfikacji:

F44.0 Amnezja dysocjacyjna

F44.1 Fuga dysocjacyjna

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

6

F44.2 Osłupienie dysocjacyjne (stupor dysocjacyjny)

F44.3 Trans i opętanie

F44.4 Dysocjacyjne zaburzenia ruchu

F44.5 Drgawki dysocjacyjne

F44.6 Dysocjacyjne znieczulenia i utrata czucia zmysłowego

G44.7 Mieszane zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne)

F44.8 Inne zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne)

80 zespół Gansera

81 osobowość podwójna (mnoga)

82 przejściowe zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne) w dzieciństwie i wieku młodzieńczym

88 inne określone zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne)

F44.9 Zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne) nieokreślone (Bilikiewicz i inni, 2002).

Klasyfikacja DSM-IV odróżnia grupę „Zaburzeń konwersyjnych” (conversion disorders) od

kategorii „Zaburzeń dysocjacyjnych” (dissociative disorders).

Grupa zaburzeń konwersyjnych jest zaklasyfikowana do szerszej kategorii o nazwie:

„Zaburzenia pod postacią somatyczną (somatoform disorders), natomiast zaburzenia dysocjacyjne

stanowią oddzielną kategorię o tejże nazwie.

Grupa „Zaburzeń konwersyjnych” wg klasyfikacji DSM-IV obejmuje:

-

zaburzenia konwersyjne z objawami lub deficytem ruchu,

-

zaburzenia konwersyjne z napadami lub drgawkami,

-

zaburzenia konwersyjne z objawami lub deficytem czucia,

-

zaburzenia konwersyjne o obrazie mieszanym (Bilikiewicz i inni, 2002).

Do kategorii „Zaburzenia dysocjacyjne” (wg klasyfikacji DSM-IV) należą:

-

Amnezja dysocjacyjna

-

Fuga dysocjacyjna

-

Dysocjacyjne zaburzenia tożsamości

-

Zaburzenia depersonalizacyjne

-

Zaburzenia dysocjacyjne b.n.o. (Bilikiewicz i inni, 2002).

Warto podkreślić, że w obu klasyfikacjach (ICD-10 i DSM-IV) grupa zaburzeń

konwersyjnych obejmuje tylko zaburzenia funkcji somatycznych, będących normalnie pod

świadomą kontrolą oraz zaburzenia wyrażające się utratą czucia. Zaburzenia obejmujące doznania

somatyczne związane z czynnością wegetatywnego układu nerwowego, są zaklasyfikowane

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

7

zarówno w ICD-10 jak i w DSM-IV do oddzielnej grupy o wspólnej nazwie w obu klasyfikacjach:

„Zaburzenia somatyzacyjne” (np. zaburzenia hipochondryczne, uporczywe psychogenne bóle)

(Aleksandrowicz, 1998).

Powyższa uwaga jest o tyle istotna, że jednoznacznie pokazuje zakres klasyfikacyjny

zaburzeń konwersyjnych. Bowiem choć większość psychiatrów (zgodnie z przyjętą klasyfikacją)

ogranicza pojęcie konwersji do objawów występujących w czynnościach regulowanych przez układ

nerwowy somatyczny, a więc zależny od naszej woli, a wyłącza z niego objawy występujące

w funkcjach regulowanych przez układ autonomiczny, to jednak wciąż spora rzesza psychiatrów

(zwłaszcza francuskich) do zjawiska konwersji zalicza też objawy wegetatywne (Kępiński, 2002).

Wracając jednak do różnic w klasyfikacji zaburzeń konwersyjnych w ICD-10 i DSM-IV,

należy podkreślić, że wynikają one głównie z odmiennego rozumienia przez różnych autorów

mechanizmów niektórych spośród tych zaburzeń (Bilikiewicz i inni, 2002).

Dysocjacja – jako rozpad związków między poszczególnymi zakresami czy funkcjami:

ośrodkowego układu nerwowego, psychiki, osobowości – to koncept od dawna stosowany

w wyjaśnianiu zaburzeń psychicznych. Wprowadzony w 1929 roku przez Pierre Janeta, odnosi się

do „dezintegracji świadomości (życia psychicznego), jej hipotetycznego rozpadu na elementy, które

funkcjonując samodzielnie i niezależnie od siebie, miały prowadzić do nieoczekiwanych reakcji”

(Aleksandrowicz, 1998, s. 70). W europejskiej klasyfikacji ICD-10 przyjęto ów mechanizm

dysocjacji za zasadniczy dla wszystkich zaburzeń histerycznych. W ICD-10 uznano, iż dysocjacja

oznacza „utratę integracji między wspomnieniami, poczuciem tożsamości, wrażeniami czuciowymi

i kontrolą ruchów ciała” (Pużyński i Wciórka, 1997, s. 132). Przyjęto przy tym założenie, że

w prawidłowych warunkach pozostają one pod kontrolą świadomości, natomiast w zaburzeniach

dysocjacyjnych dochodzi do ograniczenia świadomości i wybiórczej kontroli nad tymi funkcjami.

Nie można wówczas dowolnie wykonywać ruchów, „wprowadzać w pole uwagi” treści percepcji

zmysłowej i procesów psychicznych. Dochodzi do „konwersji”, czyli przekształcenia w objaw

przykrych przeżyć, spowodowanych problemami czy konfliktami życiowymi, których jednostka nie

może rozwiązać. Stąd w klasyfikacji ICD-10 zaburzenia konwersyjne są utożsamiane

z zaburzeniami dysocjacyjnymi, a oddzielone od grupy o nazwie: „Zaburzenia występujące pod

postacią somatyczną” (F45) (Aleksandrowicz, 1998).

Natomiast w klasyfikacji DSM-IV zaburzenia konwersyjne nie są utożsamiane

z zaburzeniami dysocjacyjnymi i należą do szerszej kategorii: „Zaburzenia pod postacią

somatyczną”. Wiąże się to z pewnym zwrotem w sposobie myślenia amerykańskich naukowców

w II połowie XX wieku. Otóż jeszcze w klasyfikacji DSM-I (1952) figurował termin „reakcja

konwersyjna”, jako synonim zaburzeń histerycznych. Okazało się jednak, że nie wszystkie

czynnościowe objawy somatyczne można tłumaczyć mechanizmami konwersji i w USA nastąpił

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

8

powrót do sformułowanej przez Briqueta koncepcji tych objawów, jako wiążących się z dysfunkcją

ośrodkowego układu nerwowego. Niejako w następstwie uwzględnienia obu tych mechanizmów

(i konwersji i psychofizjologii), w amerykańskiej współczesnej klasyfikacji zaburzenia konwersyjne

znalazły się właśnie w kategorii „Zaburzenia pod postacią somatyczną (somatoform disorders)”

(Pużyński i inni, 2002).

5. Objawy zaburzeń konwersyjnych

Trudno wyliczyć, nawet pobieżnie, wszystkie ważniejsze objawy konwersji histerycznej.

Jest ich tak wiele i są tak zmienne w zależności od epoki i kręgu kulturowego, iż nigdy nie

wiadomo, czy któregoś się nie pominęło.

Wszystkie objawy konwersyjne można podzielić się na trzy grupy: zaburzenia ruchowe,

czuciowe i psychiczne. W każdej grupie z kolei odróżnia się zaburzenia polegające na wzmożeniu

lub zahamowaniu funkcji. I tak w zaburzeniach ruchu spotykamy różnego rodzaju hiperkinezy

(ruchy nadmierne) i różnego rodzaju porażenia; w zaburzeniach czucia – zniesienie danej funkcji

percepcyjnej (znieczulice, ślepota, głuchota histeryczna) lub jej podwyższenie (przeczulica,

nadwrażliwość wzrokowa czy słuchowa itp.); w zaburzeniach psychicznych – stany nadmiernego

pobudzenia lub zahamowania, nadmiernej pamięci (hipermnezji) i jej utraty (amnezji) (Kępiński,

2002). Oczywiście jak każdy podział nie wyczerpuje on bez reszty wszystkich możliwości.

5.1.

Objawy konwersyjne ruchu i czucia

Do tej grupy zalicza się zespoły objawowe określone w klasyfikacji ICD-10 jako:

„Dysocjacyjne zaburzenia ruchu” – F44.4

„Drgawki dysocjacyjne” – F44.5

„Dysocjacyjne znieczulenia i utrata czucia zmysłowego” – F44.6

„Mieszane zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne)” – F44.7

W zaburzeniach tych występuje utrata lub utrudnienie wykonywania ruchów dowolnych,

albo utrata czucia (zwykle skórnego). Pacjent wydaje się więc chory fizycznie, choć nie można

stwierdzić żadnej choroby uzasadniającej obecność objawów. Obserwowane objawy często

odpowiadają popularnym wyobrażeniom pacjentów o chorobie fizycznej (np. występuje porażenie

połowy ciała dokładnie według linii środkowej, ręka, noga itp.), choć rozmijają się z prawami

fizjologii czy anatomii (np. przy całkowitym porażeniu ręki, tj. zarówno w obrębie zginaczy, jak

prostowników, nie ma zmian w zakresie ruchów ramienia). Stanowi to jedną ze wskazówek

umożliwiających diagnozę czynnościowego charakteru zaburzeń. Ponadto ocena stanu

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

9

psychicznego pacjenta i jego sytuacji społecznej zazwyczaj sugeruje, że niesprawność wynikająca

z utraty czynności pomaga pacjentowi w ucieczce od nieprzyjemnej sytuacji konfliktowej lub

pośrednio – w uzewnętrznieniu potrzeby zależności lub złości. Choć problemy czy konflikty mogą

być oczywiste dla innych, pacjent często zaprzecza ich istnieniu i całe przeżywane cierpienie

przypisuje objawom lub wynikającej z nich niesprawności (Pużyński i Wciórka, 1997).

5.1.1.

Objawy konwersyjne ruchowe

Do zaburzeń konwersyjnych o typie zahamowania funkcji ruchowych należą:



niedowłady lub porażenia – występują najczęściej w trzech zasadniczych postaciach:

1) niedowładu lub porażenia jednostronnego, obejmującego kończynę górną bądź dolną,

2) niedowładu lub porażenia dwustronnego, tzn. w zakresie obu kończyn górnych albo

dolnych, bądź wszystkich czterech, 3) niedowładu lub porażenia połowicznego (Jakubik,

1979).

Charakterystyczny dla porażeń jest olbrzymi wysiłek, jaki chory wkłada, by uruchomić

porażoną kończynę: napina wszystkie mięśnie, poci się, wykrzywia twarz, a jednak porażona

część ciała ani drgnie. Natomiast czasem udaje się zaobserwować ruch porażonej kończyny,

gdy chory odwróci od niej uwagę (Kępiński, 2002),



przykurcze stawów – trwałe utrzymywanie kończyn w określonej pozycji przy równoczesnym

wzmożeniu napięcia mięśniowego; typowe jest umiejscowienie przykurczów, wtórna

deformacja kończyn i nasilanie się wzmożenia napięcia mięśniowego przy próbach pokonania

go lub w wyniku reakcji emocjonalnej na sytuację. Kończyna górna jest odwiedziona w stawie

ramiennym i zgięta w stawie łokciowym, a palce zaciśnięte w pięść albo ułożone w pozycji

pisarskiej. Kończyny dolne przyjmują pozycję maksymalnie wyprostowaną lub zgięciową,

choć czasem obserwuje się szpotawo-końskie ustawienie stopy; przukurcze stawów towarzyszą

długoletnim porażeniom (Jakubik, 1979),



kurcz pisarski – utrudnienie lub uniemożliwienie pisania odręcznego przy jednoczesnym

zachowaniu pełnej sprawności ruchowej w zakresie innych czynności ręki; występuje kurcz

palców trzymających pióro lub ołówek, bóle, drżenie, zwiotczenie mięśni palców (powodujące

wypadanie pióra lub ołówka) lub zakłócenie koordynacji ruchowej (Jakubik, 1979),



kurcz przełyku z towarzyszącą kulą histeryczną – kurcz przełyku charakteryzuję się

trudnością przełykania (dysfagia) – z reguły większą przy pokarmach płynnych niż stałych –

połączoną zwykle z silnym bólem. Kula histeryczna to uczucie ściskania w gardle z powodu

jak gdyby obecności niezidentyfikowanej „bryły” lub „kuli”; jeśli występuje jako objaw

samodzielny (tzn. bez kurczu przełyku), wówczas charakteryzuje się ustępowaniem w czasie

jedzenia (Jakubik, 1979),

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

10



szczękościsk – niemożność otwierania ust i znaczny opór w czasie prób biernego ich otwarcia

oraz brak wzmożonego napięcia mięśni żwaczy (Jakubik, 1979),



ataksje – odnoszą się szczególnie do kończyn dolnych i przybierają postać różnych form

zaburzeń koordynacji ruchów, prowadząc do „dziwacznych” zaburzeń równowagi (Kępiński,

2002),



astazja-abazja – niemożność utrzymania się w pozycji stojącej i niemożność chodzenia

(Kępiński, 2002),



zaburzenia mowy – wśród których najczęściej spotyka się utratę głosu (afonię), gdzie chory

mówi ledwo słyszalnym szeptem. Histeryczna afonia występuje zwykle w następstwie silnego

wstrząsu psychicznego, np. nagłego przerażenia, rzadziej w ataku wściekłości itp. Ustępuje też

najłatwiej pod wpływem nagłego bodźca emocjonalnego. Do konwersyjnych zaburzeń mowy,

związanych (podobnie jak afonia) z samym wykonawczym aparatem ruchowym (mięśnie

oddechowe, krtani, gardła, języka, warg), należą też: jąkanie, zacinanie się, mowa

skandowana czy bełkotliwa (Kępiński, 2002).

Jąkanie się konwersyjne nie zawsze łatwo rozróżnić od klasycznego jąkania i zacinania się

o charakterze nerwicy lękowej (diagnostyczne dla zaburzenia konwersyjnego są m.in.:

„grymasowanie” i krzywienie twarzy niezgodne z rzeczywistymi trudnościami mowy, brak

reakcji emocjonalnej na zaburzenie i towarzyszenie innych objawów histerycznych) (Jakubik,

1979).

Rzadko, ale jednak występują, zaburzenia mowy przypominające afazję, a więc odnoszące się

do samego zapisu pamięciowego słowa. Najczęściej zdarza się afazja typu amnestycznego,

gdyż pod wpływem zablokowania emocjonalnego nie można przypomnieć sobie znanego

słowa (Kępiński, A., 2002).

Do grupy konwersyjnych zaburzeń mowy można też zaliczyć mutyzm. Jest to całkowite

zahamowanie funkcji mowy, które może występować także w schizofrenii katatonicznej,

w ciężkiej depresji, po ataku padaczkowym lub w padaczkowych stanach pomrocznych oraz

w niektórych organicznych uszkodzeniach mózgu. W mutyźmie histerycznym jednak,

przeciwnie niż w innych rodzajach mutyzmu, chory potrafi nawiązać kontakt z otoczeniem za

pomocą mimiki, gestykulacji czy pisma. Mutyzm konwersyjny jest czasem wyrazem

negatywnej postawy uczuciowej do otoczenia; chory, jak obrażone dziecko, milczy (Kępiński,

2002),



kamptokormia – to osobliwa i rzadka postać konwersyjnych zaburzeń ruchowych, opisana po

raz pierwszy przez Brodiego w 1837 roku, a występująca najczęściej u żołnierzy w okresie

wojny, odbywania służby wojskowej lub u poborowych. Do tej pory ukazały się

w piśmiennictwie opisy tylko czterech przypadków kamptokormii u kobiet (por. Lazare

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

11

i Klerman, 1970). Termin „kamptokormia” (gr. kampto = zginam, kormo = tułów) wprowadzili

Sougues i Rosanoff-Saloff (1914–1915). Obraz kliniczny jest znamienny i polega na zgięciu

tułowia do przodu prawie pod kątem prostym (zwykle pod kątem 30–70 stopni – por. Carter,

1972). Do charakterystycznych objawów należą także niemożność wyprostowania się i silny

opór przy próbie biernej zmiany postawy; wykonywanie w tej pozycji wszystkich czynności

(w tym chodzenia i siadania, choć w pozycji leżącej zgięcie tułowia całkowicie znika,

a kręgosłup wskazuje prawidłową konfigurację. Oczywiście (co jest charakterystyczne dla

zaburzeń konwersyjnych) badania neurologiczne, ortopedyczne i zdjęcie rtg kręgosłupa nie

wykazują odchyleń od normy (Jakubik, 1979),



opadanie powiek (lub powieki) – związana jest z tym niemożność otwarcia oczu (Jakubik,

1979).

Do konwersyjnych hiperkinez, czyli dysfunkcji ruchowych o typie pobudzenia, należą:



drżenie mięśniowe – rytmiczne ruchy naprzemienne o niewielkiej amplitudzie, obejmujące

głównie dalsze odcinki kończyn (najczęściej górnych), a także głowę, język itd.

(o histerycznym typie drżenia świadczy m.in. jego zmienność, przemieszczanie się,

ustępowanie przy odwróceniu uwagi lub pod wpływem silnych emocji oraz obecność innych

objawów histerycznych i brak objawów organicznych (Jakubik, 1979),



ruchy mimowolne – np.

- zrywania w kończynach górnych lub dolnych,

- tiki, jak częste mruganie powiekami; krzywienie twarzy w stereotypowy sposób; stale się

powtarzające niezwykłe ruchy ręki czy nogi,

- ruchy mimowolne typu pląsawiczego (tzw. „pląsawica taneczna” – taneczne ruchy rąk,

wyginanie tułowia w różne strony, krzyżowanie kończyn) czy torsyjnego (ruchy korpusu)

(Kępiński, 2002),



napady drgawkowe (drgawki dysocjacyjne) – to bezładne pobudzenie ruchowe, które

charakterem ruchów może bardzo dokładnie naśladować napady padaczkowe. W przypadkach

napadów konwersyjnych rzadko dochodzi do przygryzienia języka, poważnego uszkodzenia

z powodu upadku czy do nieświadomego oddawania moczu. Napad histeryczny przebiega

zwykle bardziej chaotycznie i bardziej różnorodnie oraz trwa zwykle znacznie dłużej niż napad

padaczkowy. Nie stwierdza się także w nim (występujących w ataku padaczkowym) objawów

neurologicznych (sztywności źrenic, objawu Babińskiego). Także głęboki sen, następujący po

ataku, jest typowy dla ataku padaczkowego, a nie histerycznego. W tym ostatnim nie

występuje również utrata świadomości, a raczej jest ona zastępowana przez stan osłupienia lub

transu. Jednak zdarzają się ataki, w których rozróżnienie ich charakteru jest niesłychanie

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

12

trudne,

a

nawet

wręcz

niemożliwe.

Napadowe

wyładowania

w

zapisie

elektroencefalograficznym przechylają diagnozę w kierunku padaczki nawet w tych formach

ataków, które dawniej tylko na podstawie obrazu klinicznego zaliczono by do histerii

(Pużyński i Wciórka, 1997).

Pacjenci, u których występują zaburzenia konwersyjne, często okazują (o czym już

wcześniej wspominałam) szczególną obojętność wobec swoich dolegliwości, opisaną w czasach

Charcota jako „la belle indifference”. W jakiejś mierze to „nie przejmowanie się” jest zrozumiałe.

Zaburzenia czynnościowe nie są bowiem tak utrwalone, jak w chorobach wynikających

z uszkodzenia organicznego. Nieraz, np. w przypadku czynnościowych porażeń, chory bezwiednie

wykonuje ruchy, których nie byłby w stanie wykonać dowolnie, ani na polecenie. W takich

momentach pacjent doświadcza, że porażenie nie jest trwałe ani pełne (Aleksandrowicz, 1998).

5.1.2.

Objawy konwersyjne czuciowe

W konwersyjnych dysfunkcjach układu czuciowego występuje uderzająca różnorodność

obrazu klinicznego.

Do najczęstszych zaburzeń w tej grupie należą:



znieczulenia skóry – uznawane przez Charcota (1889) za fundamentalne, stałe stygmaty

histerii. Zaburzenia te z reguły dotyczą czucia powierzchniowego, czyli związanego

z odczuwaniem dotyku, bólu, temperatury oraz z dyskryminacją bodźców (Jakubik, 1979).

Zniesienie czucia dotyku i bólu najczęściej występuje razem z porażeniami. Porażona

kończyna jest pozbawiona czucia. Podobnie jak w wypadku porażeń, rozkład konwersyjnych

zaburzeń czucia nie odpowiada rozkładowi spotykanemu w konstrukcji organicznej, np. obszar

znieczulenia nie przebiega według unerwienia obwodowego, lecz jego granice są ostre

i dowolne (zgodnie z wyobrażeniami chorego) i obejmują zazwyczaj przedramię (tzw. „krótkie

rękawiczki”), ramię („długie rękawiczki”), podudzie („skarpetki”), połowę ciała dokładnie

w linii środkowej (znieczulenie połowiczne), wycinki skóry określonego kształtu itp. (Jakubik,

1979).

Dość często zniesienie czucia występuje także w gardle i w pochwie (Kępiński, 2002).

Inne konwersyjne objawy czuciowe dotyczą funkcji wszystkich narządów zmysłowych. Są to:



zaburzenia widzenia – np. „mroczki”; „widzenie tunelowe”, w którym znaczniejsze jest

upośledzenie widzenia peryferycznego niż centralnego; „niedowidzenie”; „podwójne

widzenie”; zaburzenia ostrości wzroku, a nawet czynnościowa pełna ślepota. O dziwo

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

13

zaburzenia te zazwyczaj nie upośledzają sprawności motorycznej chorego (Aleksandrowicz,

1998),



zaburzenia słuchu – niedosłyszenie lub nadwrażliwość na dźwięki i szum w uszach

(Kępiński, 2002),



utrata smaku – łączy się często z patologicznym brakiem łaknienia (anorexia nervosa)

(Kępiński, 2002).

Z kolei konwersyjna nadczynność układu czuciowego wyraża się najczęściej w formie:



parestezji – swoiste sensacje czuciowe, polegające na wrażeniu drętwienia, cierpnięcia,

mrowienia, pieczenia, kłucia szpilkami itp. (Jakubik, 1979),



nadmiernej wrażliwości na bodźce zmysłowe (dotykowe, wzrokowe, słuchowe, węchowe

i smakowe) – niezwykle intensywna percepcja otaczającej rzeczywistości, nieraz też

jakościowo zmieniona. Tego typu intensyfikacja percepcji jest trudna do odróżnienia od

analogicznych stanów występujących w ostrej schizofrenii lub w padaczce (choć

w zaburzeniach konwersyjnych rzadko występują iluzje czy halucynacje). Charakterystyczne

zjawiska spotykane w histerii to mikropsje (widzenie przedmiotów w zmniejszonych

proporcjach) lub makropsje (widzenie przedmiotów w zwiększonych proporcjach) (Kępiński,

2002),



ciąży histerycznej – jest to doskonały przykład zwodniczości obrazu klinicznego, gdzie nie

tylko występuje zatrzymanie miesiączki, typowe dla ciąży powiększenie brzucha, lecz też

zmiany w gruczołach mlecznych, łącznie z wydzielaniem siary. Warto dodać, że ciąża

histeryczna, jak zresztą niektóre z innych objawów konwersji histerycznej (porażenia, ataki

drgawkowe), może wystąpić u zwierząt domowych (najczęściej u psów i kotów) (Kępiński,

2002).

Przy prezentacji objawów konwersji histerycznej niektórzy autorzy (np. Kępiński, 2002;

Jakubik, 1979) wymieniają także zaburzenia polegające na intensyfikacji percepcji bólowej. Przy

tej okazji wymieniają głównie bóle głowy (tzw. „gwóźdź histeryczny”), serca, brzucha i genitalii.

Są to bóle bardzo uporczywe, dokuczliwe, niekiedy o niezwykłym charakterze, ograniczające się do

jednego miejsca i nie ustępujące po zażyciu środków przeciwbólowych (Kępiński, 2002). Jednak

trzymając się ściśle definicji zaburzeń konwersyjnych (wg klasyfikacji ICD-10), należałoby

w ogóle bóle pochodzące z wnętrza ciała zupełnie wykluczyć z pojęcia konwersji, gdyż termin ten

odnosi się do zaburzeń czynnościowych powstałych w układzie nerwowym somatycznym, a nie

wegetatywnym.

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

14

5.2.

Objawy konwersyjne psychiczne

Można je scharakteryzować jako „zaburzenia wyższych form zachowania się, przeżywania

siebie i otaczającej rzeczywistości” (Kępiński, 2002, s. 27).

Do tej grupy zalicza się takie zespoły objawowe (wyszczególnione w ICD-10), jak:

„Amnezja dysocjacyjna” – F44.0

„Fuga dysocjacyjna” – F44.1

„Osłupienie dysocjacyjne (stupor dysocjacyjny)” – F44.2

„Trans i opętanie” – F44.3

„Inne zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne)” – F44.8

- zespół Gansera – F44.8.80

- osobowość podwójna (mnoga) – F44.8.81

- przejściowe zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne) w dzieciństwie i wieku

młodzieńczym – F44.8.82

- inne określone zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne) – F44.8.88

Dla przejrzystości przedstawię charakterystykę poszczególnych zaburzeń w porządku

chronologicznym zaproponowanym w klasyfikacji ICD-10:



amnezja dysocjacyjna – to zaburzenia pamięci dotyczące jakiegoś okresu czy niedawnego

epizodu, szczególnie wydarzeń mających charakter urazu, tragedii czy przykrości. Utrata

pamięci sprawia wrażenie „usuwania”, oddalania od siebie traumatycznych wydarzeń. Nie

chodzi tu o zwykłe, wynikające z roztargnienia zapominanie lub „nie myślenie” o przykrych

doznaniach, lecz o kompletne „wymazanie” z pamięci pewnych treści. Zakres wydarzeń

objętych niepamięcią często się zmienia, nawet w krótkich odstępach czasu.

W zaburzeniu tym ważną rolę odgrywa lęk. Z reguły powstaje ono w przypadku bardzo silnego

strachu, np. związanego z katastrofą, ale też przeżywaniem wstydu czy winy. Rozpoznanie

amnezji wymaga – i jest to jednym z głównych kryteriów diagnostycznych – stwierdzenia, że

poprzedziło ją jakieś urazowe wydarzenie.

Wyróżnia się różne rodzaje amnezji: „wsteczna” (retrograda) dotyczy wydarzeń

poprzedzających uraz (jest to najczęstsza forma amnezji dysocjacyjnej); „następcza”

(anterograda) dotyczy zdarzeń z okresu bezpośrednio po urazie; amnezja częściowa,

„wysepkowa” (selektywna) dotyczy tylko niektórych elementów sytuacji urazowej, przede

wszystkim tych najbardziej bolesnych, itp.

Na ogół amnezja jest krótkotrwała i ustępuje nagle, podobnie jak nagle wystąpiła

(Aleksandrowicz, 1998),

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

15



fuga dysocjacyjna – jest to całkowita amnezja, połączona z zachowaniem mającym umożliwić

oddalenie się od miejsc zamieszkania i pracy. Często występuje utrata orientacji co do własnej

tożsamości: osoby, imienia, przeszłości, zawodu itp. Zachowana jest zdolność oceny aktualnej

sytuacji i podejmowania normalnej aktywności (przy nie zaburzonych funkcjach

zapamiętywania wydarzeń w okresie fugi).

Dążenie do ciągłej zmiany miejsca pobytu prowadzi do częstego podejmowania podróży

o niejasnych motywach, nieraz sprawiających wrażenie uciekania przed czymś. Zachowanie

pacjenta nie odbiega przy tym od normalności, często jednak jest sprzeczne z dotychczasowym

modelem osobowości. Po przeminięciu zaburzeń, z kolei ich okres jest zazwyczaj objęty

całkowitą niepamięcią. Okres podróżowania lub włóczęgi może trwać od kilku godzin do

wielu miesięcy (Pużyński i Wciórka, 1997),



osłupienie dysocjacyjne (stupor dysocjacyjny) – w tym zespole na pierwszy plan wysuwa się

zahamowanie psychoruchowe: brak lub znaczne ograniczenie ruchów dowolnych, brak reakcji

na bodźce zewnętrzne, takie jak hałas, dotyk; brak kontaktu itp. Chory przeważnie nieruchomo

siedzi lub leży, nie odzywając się. Z postawy, spojrzenia itp. można jednak zorientować się, że

przytomność jest zachowana.

Osłupienie występuje na ogół bezpośrednio po wydarzeniu stanowiącym uraz lub po nasileniu

konfliktowych problemów i trwa zazwyczaj krótko (Pużyński i Wciórka, 1997),



trans i opętanie – są to zaburzenia, w których dochodzi do utraty poczucia tożsamości

i orientacji w otoczeniu. W przeżywaniu chorych mogą występować odczucia pojawienia się

„innego stanu świadomości”, „nadświadomości”, „owładnięcia przez tajemne siły”, opętania

przez „złe duchy” itp. Uwaga i świadomość często są zawężone. Dochodzi do zmniejszenia

reaktywności na bodźce otoczenia. W zachowaniu pojawiają się stereotypowe gesty, postawy

i wypowiedzi. Okres transu często jest pokryty niepamięcią.

Decydującym kryterium różnicującym, przyjętym przez klasyfikację ICD-10, jest akt woli

osoby, wprowadzającej się lub chcącej zostać wprowadzoną w trans. Nie uznaje się za powyżej

opisywane zaburzenie takich stanów transowych, które są wywoływane dowolnie, świadomie

i celowo, w ramach rozmaitych procedur związanych z wierzeniami religijnymi, „transów

medytacyjnych” itp.

Do stanów transowych niektórzy zaliczają stany somnambuliczne – zaczynające się w czasie

snu i polegające na rozmaitych zachowaniach (często oddalaniu się od swojego domu),

symbolicznie wyrażających konflikt emocjonalny (Aleksandrowicz, 1998, s. 37).

Przy omawianiu zespołów objawowych związanych z zawężeniem świadomości, warto

wspomnieć o tzw. ataku histerycznym, przez niektórych autorów wymienianym jako

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

16

przykład zaburzenia konwersyjnego (Kępiński, 2002). Osoba znajdująca się w stanie ataku

histerycznego sprawia wrażenie podnieconej, zamąconej i silnie emocjonalnie wzburzonej.

Krzyczy, płacze, drze włosy, ubranie, rzuca się na ziemię, pręży ciało; (przed kilkudziesięciu

laty, za czasów Charcota, wybitnego psychiatry i neurologa francuskiego, popularne były łuki

histeryczne – arc en cercle; w czasie ataku chory wyginał ciało w ten sposób, że dotykał ziemi

tylko głową i piętami). Atak zwykle przechodzi spontanicznie po kilkunastu minutach, można

go nieraz przerwać nagłym bodźcem bólowym lub emocjonalnym (np. przestrachem). Przebieg

ataku jest zazwyczaj pokryty niepamięcią (Kępiński, 2002).

Poza wyżej opisanym dużym napadem histerycznym (tzw. „wielka histeria” w terminologii

Charcota), występują także tzw. małe napady histeryczne w postaci krótkotrwałych drgawek,

napadów śmiechu, płaczu, zatrzymywania oddechu lub omdleń. Częste są omdlenia

histeryczne, charakteryzujące się czasem drżeniem powiek i ich kurczowym zaciskaniem przy

próbie biernego otwarcia oraz czynnym oporem podczas prób ruchów biernych kończyn

(Jakubik, 1979).



zespół Gansera (pseudodemencja, otępienie rzekome) – opisany przez Gansera zespół

zaburzeń, cechujący się „przybliżonymi odpowiedziami”. Chory cierpi na zaburzenia myślenia,

sprawiające wrażenie niedorozwoju umysłowego, bezradności. Stany takie spotyka się

najczęściej u więźniów lub oskarżonych i mają one najprawdopodobniej związek z wiedzą

o tym, że zaburzenia psychiczne powodują nadzwyczajne złagodzenie kary. Zachowanie

chorego – np. udzielanie bezsensownych odpowiedzi na najprostsze pytania, typu: „krowa ma

5 nóg”, „2 plus 2 jest 5” – mogą sprawiać swoją prymitywnością wrażenie symulacji.

Zachowania te jednak są w rzeczywistości zespołem zaburzeń czynnościowych

przypominających chorobę psychiczną, przebiegającą zgodnie z wyobrażeniami chorego

o zaburzeniach psychogennych. Typowy zespół Gansera jest zjawiskiem stosunkowo rzadkim

i mija przeważnie po kilku dniach (Aleksandrowicz, 1998),



osobowość mnoga (wieloraka) – zaburzenie, w którym przeżywanie i zachowanie chorego

sprawia wrażenie funkcjonowania co najmniej dwóch osobowości. Każda z nich jest

dostatecznie zintegrowana, by „żyć swoim własnym życiem”. Co jakiś czas któraś z nich

„przejmuje kontrolę” nad zachowaniem takiej osoby. Żadna z osobowości nie ma dostępu do

wspomnień drugiej i prawie zawsze jedna nie uświadamia sobie istnienia drugiej. Bywa, że

jedna z osobowości dominuje nad innymi. W czasie przejęcia kontroli nad osobą przez jedną

osobowość, aktywność pod kontrolą innej osobowości pokryta jest całkowitą niepamięcią.

Zaburzenie to sprawia wrażenie „rozszczepienia osobowości”, gdyż ta sama osoba okazuje się

nagle kimś zupełnie innym, niż sądziła dotychczas ona sama i jej otoczenie. „Rozdwojenie

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

17

osobowości” kojarzy się ze schizofrenią, nie ma jednak nic wspólnego z tym typem psychoz

i w nich nie występuje – chyba że jako równolegle współistniejące zaburzenie.

Najprawdopodobniej powstanie osobowości mnogiej wiąże się z dramatycznym wydarzeniem

we wczesnym (4 – 6 rok życia) dzieciństwie i stanowi formę obrony przed tymi przeżyciami.

Na ogół moment zmiany – przejście od jednej osobowości do drugiej – również łączy się

z aktualnymi, stresowymi wydarzeniami (Aleksandrowicz, 1998).

Do grupy „innych zaburzeń dysocjacyjnych” zalicza się także:



psychogenne stany „przymglenia świadomości”,



stany pomroczne – np. tzw. jasne stany pomroczne, w których stopień zwężenia świadomości

jest stosunkowo nieznaczny i polega na wymazaniu z pamięci przeszłości. Chory nie pamięta

swego nazwiska, miejsca zamieszkania i wszystkiego, co dotychczas z nim się działo.

Przejawia ogromną chęć „rozpoczęcia wszystkiego jakby od nowa” (Kępiński, 2002),



histeryczny zespół omamowo-urojeniowy – występowanie iluzji, omamów histerycznych

i fantazji rzekomourojeniowych. Fantazje urojeniowopodobne spotykane są najczęściej

u więźniów, ale także w innych sytuacjach traumatyzujących; mogą mieć treści wielkościowe,

prześladowcze, hipochondryczne, religijne; zazwyczaj nawiązują do sytuacji traumatycznej;

posiadają z reguły charakter lękowy lub życzeniowy, wykazują zależność od chwilowych

zdarzeń, prowadzonych rozmów, czytanych książek i obserwacji zaburzeń psychicznych

u innych chorych. Czasem towarzyszą im omamy histeryczne, niepokój, panika, nastrój

depresyjny, stany zachwycenia lub podniecenie ruchowe (Jakubik, 1979).

6. Objaw konwersyjny a kultura

Poczynione na gruncie psychiatrii transkulturowej badania dotyczące kulturowych aspektów

zaburzeń psychicznych w różnych krajach (przede wszystkim w społecznościach plemiennych na

terenie Afryki, Azji i Australii), wskazują na ogromną rolę czynników kulturowych,

wpływających na genezę, przebieg, klasyfikację i terapię objawów konwersyjnych.

Pojęcie normy i patologii psychicznej zmienia się w zależności od wzorca kulturowego, np.

zachowania lub zaburzenia typu histerycznego są w jednych społecznościach uważane za chorobę,

a w drugich – za normę. Niektóre formy zaburzeń konwersyjnych spotykane w kręgu współczesnej

kultury europejskiej są w tzw. kulturach pierwotnych wyłącznie elementem zachowań kultowych

lub magicznych. Przeważnie ma się do czynienia z kulturowo uwarunkowanymi wariantami

znanych zespołów konwersyjnych, a nie ze swoistymi, unikalnymi dla danej kultury fenomenami

histerycznymi (choć czasem nie mieszczą się one w ramach stosowanej przez nas, europejskiej

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

18

klasyfikacji). Właściwa diagnoza psychiatryczna nie może więc być ustalona bez uwzględnienia

wzorca kulturowego.

W literaturze opisano kilka podstawowych histerycznych zespołów reaktywnych

zdeterminowanych kulturowo. Rzekoma psychoza omamowo-urojeniowa (inaczej histeryczny

zespół omamowo-urojeniowy) nazywana „negi negi”, występuje wśród plemienia Bena z Nowej

Gwinei, jako jedyna akceptowana forma wyrażania uczuć rozpaczy po śmierci żony lub członka

tego samego klanu. Pojawia się nagle w nocy, trwa od 3 do 24 godzin i obejmuje wyłącznie

młodych mężczyzn, którym plemienne obyczaje zabraniają ujawniania na zewnątrz jakichkolwiek

stanów uczuciowych (Jakubik, 1979).

Redukcji napięcia emocjonalnego, wywołanego wrogą postawą niektórych członków

społeczności, ma służyć reakcja histeryczna o typie zespołu „dzikiego człowieka” (chory

zaniedbuje swoje ciało i naśladuje zwierzęta), zwanego „lulu”, a obserwowana u mężczyzn

z plemion Gururumba i Huli, także na Nowej Gwinei. Szeroko znana jest „latah”, czyli napadowa

postać histerii, opisana już w XIX wieku na Jawie i charakteryzująca się echolalią, echomimią,

lękiem (czasem euforią) i zwężeniem świadomości. Występuje zwykle na widok węża lub tygrysa,

albo na dźwięk nazwy tych zwierząt. Identyczne objawy opisywano też jako „imu” w Japonii,

„jumping frenchmen” w Kanadzie, „miryachit” lub „amurakh” na Syberii i pod wieloma

tubylczymi nazwami w Birmie, Kongo, na Filipinach, Madagaskarze itd. Wśród Eskimosów

kanadyjskich stanom tym towarzyszą dodatkowo drgawki i tendencja do agresji (tzw. „histeria

arktyczna”), a na Grenlandii chory rozbiera się do naga, tarza po śniegu, wydaje zwierzęce głosy

i po kilku minutach zapada w głęboki sen, z którego budzi się bez żadnych zaburzeń. Tę formę

histerii określa się terminem „pibloktoq” (Jakubik, 1979).

Pośród kanadyjskich Indian z plemienia Ojibwas obserwowano reakcję histeryczną zwaną

„whitico” (lub windigo). Zaczyna się ona silnym lękiem, połączonym z brakiem łaknienia,

nudnościami, wymiotami i biegunką. Chory jest ogarnięty obawą, że zostanie zamieniony

w whitico, tj. demona w postaci olbrzymiego szkieletu z lodu, pożerającego ludzi. Czasem może

rzeczywiście rzucić się na kogoś z rodziny, zabić go i zjeść. Uważany za niebezpiecznego dla

szczepu, bywa leczony przez szamana, ale najczęściej wypędzony lub nawet zabity (Jakubik, 1979).

Do ostrych reaktywnych zespołów histerycznych zalicza się również „amok”, spotykany

w Malazji, Kenii, Nowej Zelandii, na Filipinach oraz w Indii i w Indonezji. Jest to krótko trwający

napad ostrego podniecenia ruchowego, zwężenia świadomości, agresji fizycznej (aż do zabójstwa

włącznie), kończący się zazwyczaj snem lub osłupieniem. W Chinach występuje swoista psychoza

omamowo-urojeniowa, tzw. „hsieh-ping”, w której chory identyfikuje się z osobą zmarłą (Jakubik,

1979).

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało”

19

W etiopatogenezie tego rodzaju zaburzeń akcentuje się silną potrzebę zależności

i oczekiwania pomocy od społeczności (m.in. z powodu braku społecznego nacisku na

indywidualne osiągnięcia i dominacji grupowych wzorców współpracy), brak poczucia odrębności

„ja” od „innych” (w małych, spójnych grupach przeważa pojęcie „my” nad „ja”, a więc poczucie

tożsamości grupowej nad integralnością „ja”), przypisywanie zaburzeń histerycznych siłom

nadnaturalnym, dzięki czemu stają się one społecznie akceptowanym sposobem uzyskania

znaczenia i aprobaty oraz odreagowania napięć emocjonalnych (Jakubik, 1979).

Wpływ czynników społeczno-kulturowych stwierdza się również w histerii zbiorowej.

Występowała ona w postaci epidemicznej w okresie średniowiecza (zbiorowe opętania zakonnic

lub dzieci; wilkołactwo; tanecznictwo). To ostatnie zachowało się do naszych czasów i występuje

np. we Włoszech jako „tarantulizm”; rytualny taniec tzw. sekty „wirujących derwiszów”

w Skojpie, ekstatyczne tańce „nestinarki” przy chrzcie wśród wiejskich Bułgarek itd. (Jakubik,

1979).

W różnych kulturach od wieków znane są przypadki transu (zwykle o charakterze

ekstatycznym) przeżywanego przez osoby biorące udział w tańcu rytualnym, wykonywanym w takt

oszałamiającej muzyki lub rytmicznego, głośnego powtarzania modlitwy czy zaklęć magicznych.

W miarę narastającego odgłosu instrumentów muzycznych (np. bębnów, tamburynów, cymbałów)

wzrasta napięcie emocjonalne, zwęża się świadomość, następuje częściowe lub całkowite zerwanie

kontaktu z otoczeniem, zmniejszenie wrażliwości na bodźce zewnętrzne, zanik kontroli

zachowania, przy równocześnie utrzymującym się jakby zautomatyzowanym wykonywaniu

rytmicznych ruchów i pląsów. W głębokim transie może dojść do zaburzeń spostrzegania w postaci

omamów histerycznych (Jakubik, 1979).

Czynniki kulturowe mają więc ogromny wpływ na formę przebiegu i charakter samego

postrzegania objawów, klasyfikowanych przez nas jako zaburzenia konwersyjne.