EGZAMIN KWALIFIKACYJNY

GRUPA I

URZĄDZENIA,

INSTALACJE I SIECI

ELEKTROENERGETYCZNE

KURS PRZYGOTOWAWCZY

Radosław Lenartowicz

Witold Zdunek

Warszawa 2010

Opiniodawca
prof. dr hab. inż. Brunon Lejdy

Projekt okładki
Beata Klimowicz-Łabuda

Kierownik projektu
Michał Grodzki

Redakcja techniczna
Agencja Reklamowa MEDIUM

Korekta VI wydania
Anna Kuziemska

Wszelkie prawa zastrzeżone
© Copyright by Dom Wydawniczy MEDIUM
© Stowarzyszenie Polskich Energetyków

ISBN 978-83-919132-0-8

Wydawca i rozpowszechnianie
Dom Wydawniczy MEDIUM
tel. 22 512 60 60, faks 22 810 21 24
www.ksiegarniatechniczna.com.pl

Stowarzyszenie Polskich Energetyków
00-739 Warszawa, ul. Stępińska 60

Skład i łamanie
Agencja Reklamowa MEDIUM

Książka wydana pod patronatem miesięcznika „elektro.info”

W związku z dużym zainteresowaniem tematyką wymagań do egzaminu kwalifikacyjnego

E i D wśród Czytelników „elektro.info”, redakcja wraz ze Stowarzyszeniem Polskich
Energetyków postanowiła wydać książkę „Egzamin kwalifikacyjny”. Pozycja ta wypełnia lukę
na rynku księgarskim, ponieważ jest pierwszym podręcznikiem, który zawiera w przystępnej
formie wszystkie niezbędne informacje dotyczące eksploatacji urządzeń elektrycznych
o napięciu znamionowym do 1 kV, a także omawia zagadnienia wchodzące w zakres
egzaminu kwalifikacyjnego.

Powinny z niej skorzystać osoby ubiegające się o dodatkowe kwalifikacje w zakresie

eksploatacji i dozoru wymagane przy obsłudze, konserwacji oraz pomiarach ochronnych.

Autorzy są pracownikami instytutów naukowo-badawczych i biorą czynny udział w pra-

cach Polskiego Komitetu Normalizacyjnego oraz w pracach komisji egzaminacyjnych dzia-
łających z ramienia SPE. Ich wiedza i duże doświadczenie pozwoliły na rzetelne opracowa-
nie pytań i odpowiedzi.

Wbrew mylnemu przekonaniu (rozpowszechnianemu przez niektóre organizacje

naukowo -techniczne) przy eksploatacji urządzeń elektrycznych o napięciu do 1 kV mogą
być zatrudnione osoby nieposiadające wykształcenia elektrycznego, od których wymaga się
złożenia egzaminu przed komisją kwalifikacyjną w takim samym zakresie, jaki obejmuje
elektryków. Pozycja ta ma ułatwić przyswojenie określonej wiedzy w zakresie eksploatacji
urządzeń elektrycznych o napięciu do 1 kV. Forma, w jakiej została ona napisana, nie pozwa-
la tylko na wyuczenie się pytań i odpowiedzi, ponieważ komisja może zadać pytanie
w zupełnie innej formie i poruszające kilka zagadnień. Książka posiada dużą wartość dydak-
tyczną, ponieważ prezentowane odpowiedzi poruszają szersze problemy niż pytania, a czy-
telnik zmuszony jest do opanowania znacznej ilości materiału, pozwalającej uporządkować
posiadaną wiedzę. Należy jednak pamiętać, że jest to rodzaj podręcznika dla samouków
i nie może być traktowany jak zestaw testów dający gwarancję zdania egzaminu.

Znaczna część materiału została zilustrowana rysunkami ułatwiającymi zrozumienie

istoty ochrony przed porażeniem prądem elektrycznym oraz zasad poprawnego wykonania
pomiarów ochronnych i oceny stanu bezpieczeństwa urządzenia lub instalacji. Książkę
opracowano na podstawie norm i przepisów przeredagowanych przez autorów do formy
zrozumiałej dla Czytelników, a co najważniejsze – zgromadzonych w jednej publikacji.

Mam nadzieję, że spełni ona oczekiwania Czytelników oraz jej Autorów, pozwalając

na szybkie i przyjemne opanowanie trudnej sztuki bezpiecznej eksploatacji urządzeń elek-
trycznych.

mgr inż. Julian Wiatr

redaktor naczelny „elektro.info”

Przedmowa

Książka zawiera podstawową wiedzę techniczną dla pracowników zatrudnionych przy eksploatacji
instalacji i urządzeń elektroenergetycznych w zakresie obsługi, konserwacji, napraw, montażu
i kontrolno-pomiarowym.

Zawarte w opracowaniu wiadomości są zgodne ze szczegółowym zakresem egzaminów kwalifika-
cyjnych E i D oraz z obowiązującymi przepisami.

Opracowanie obejmuje zakres znajomości przepisów, zasad budowy, eksploatacji, bezpieczeń-
stwa pracy oraz postępowania w razie wystąpienia zagrożenia, np. pożaru, porażenia prądem,
a także umiejętności udzielania pierwszej pomocy.

Dla ułatwienia, wyodrębniono w opracowaniu rozdziały, dla których wymagane jest posiadanie
kwalifikacji, zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie stosowanymi drukami egzaminacyjnymi.
Dotyczą one kolejno punktów od 1 do 10 umieszczonych na druku wniosku egzaminacyjnego.

Na końcu każdego rozdziału zostały zamieszczone zestawy pytań kontrolnych, które ułatwią opa-
nowanie wiedzy niezbędnej do zdania egzaminu. Pytania zawierają odsyłacze do poszczególnych
punktów z właściwą odpowiedzią.

Przykład:

Uwaga!
Zestaw pytań jest dowolny i nie wyklucza zadania innego pytania przez sprawdzającego.

Tytuł rozdziału,

do którego

postawiono pytania

Pytanie

Numer strony, na której znajduje się punkt

z odpowiedzią na zadane pytanie

Pytania do rozdziału I Ogólne zasady eksploatacji

Odpowiedzi

1. Jakie urządzenia nazywamy urządzeniami elektroenergetycznymi?

s. 9, pkt 1

SPIS TREŚCI

OGÓLNE ZASADY EKSPLOATACJI URZĄDZEŃ INSTALACJI I SIECI
ELEKTROENERGETYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1. Określenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2. Służby

eksploatacyjne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Zasady uzyskiwania uprawnień kwalifikacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Dokumentacja techniczna urządzeń elektroenergetycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Przyjęcie urządzeń elektroenergetycznych do eksploatacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Ocena stanu technicznego urządzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

BUDOWA I EKSPLOATACJA URZĄDZEŃ, INSTALACJI I SIECI
ELEKTROENERGETYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Urządzenia prądotwórcze, przyłączone do krajowej sieci elektroenergetycznej,
bez względu na wysokość napięcia znamionowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1. Sposoby

zabezpieczenia

generatorów

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1.2. Dokumentacja

techniczna

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

1.3. Uruchomienie

generatora

synchronicznego

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

1.4. Eksploatacja

generatorów

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

1.5. Odłączenie od sieci i zatrzymanie generatora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Urządzenia, instalacje i sieci o napięciu do 1 kV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.1. Podział instalacji elektrycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.2. Systemy

instalacji

elektrycznych

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

2.3. Wymienialność instalacji elektrycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.4. Wymagania dla instalacji elektrycznych w budynkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.5. Instalacje elektryczne w budynkach mieszkalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.6. Budowa i eksploatacja instalacji elektrycznych w budynkach mieszkalnych . . . . . . . . . 41
2.7. Instalacje przemysłowe niskiego napięcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.8. Eksploatacja

instalacji

elektrycznych

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

2.9. Organizacja bezpiecznej pracy przy eksploatacji instalacji elektrycznych . . . . . . . . . . . . 55

3. In

s ta la cje pio ru noch ron ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

3.1. Pos

ta no wie nia ogól ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Sieci, urządzenia, instalacje o napięciu nominalnym do 1 kV
oraz wyższym od 1 kV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
4.1. Elektroenergetyczne

linie

napowietrzne

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

4.2. Elektroenergetyczne

linie

kablowe

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

4.3. Stacje

elektroenergetyczne

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

4.4. Transformatory

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

4.5. Elektroenergetyczne urządzenia napędowe i przetwornice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
4.6. Baterie akumulatorów i urządzenia prostownikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Zespoły prądotwórcze o mocy powyżej 50 kW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
5.1. Rodzaje i wykonanie zespołów prądotwórczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
5.2. Eksploatacja

zespołów

prądotwórczych

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

5.3. Zespoły

prądotwórcze

przewoźne

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

6. Urządzenia

elektrotermiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

6.1. Rodzaje i budowa urządzeń elektrotermicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
6.2. Eksploatacja

urządzeń

elektrotermicznych

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

7. Urządzenia

elektrolizy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

7.1. Zasada działania i budowa urządzeń do elektrolizy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
7.2. Warunki bezpiecznej pracy i eksploatacja urządzeń do elektrolizy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

Sieci elektrycznego oświetlenia ulicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
8.1. Wykonanie sieci oświetlenia ulicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
8.2. Eksploatacja sieci elektrycznego oświetlenia ulicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

9. Elektryczna

sieć

trakcyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

9.1. Budowa i wykonanie sieci trakcyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
9.2. Eksploatacja

sieci

trakcyjnej

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

9.3. Prądy błądzące i ochrona urządzeń podziemnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

10. Aparatura kontrolno-pomiarowa, urządzenia i instalacje automatycznej

regulacji, sterowania i zabezpieczeń urządzeń i instalacji wymienionych
w punktach od II-1. do II-9. (AKPiA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
10.1. Urządzenia elektryczne do pomiaru i regulacji automatycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
10.2. Montaż zestawów automatyki przemysłowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
10.3. Przyłączanie aparatów i sprzętu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
10.4. Podłączanie aparatury i sprzętu zabudowanych na oddzielnych konstrukcjach

wsporczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

10.5. Instalacje tras obwodów elektrycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
10.6. Eksploatacja instalacji i urządzeń AKPiA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
10.7. Warunki montażu czujników dla układów pomiarowych i regulacyjnych. . . . . . . . . . . . 177

III PRACE

KONTROLNO-POMIAROWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Prace pomiarowe przy instalacjach i urządzeniach elektrycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
1.1. Wymagania

ogólne

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

1.2. Sprawdzenie ciągłości przewodów ochronnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
1.3. Pomiar rezystancji izolacji instalacji elektrycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
1.4. Sprawdzenie ochrony przez oddzielenie od siebie obwodów

(separacja elektryczna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

1.5. Pomiar rezystancji izolacji ścian i podłóg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
1.6. Pomiar rezystancji izolacji kabla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
1.7. Kable na napięcia znamionowe do 1 kV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
1.8. Kable na napięcia znamionowe ponad 1 kV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
1.9. Pomiar rezystancji uziemienia oraz rezystywności gruntu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
1.10. Pomiar rezystancji uziemienia metodą techniczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
1.11. Pomiar rezystancji uziemienia metodą kompensacyjną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
1.12. Pomiar rezystywności gruntu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
1.13. Pomiar prądów upływowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
1.14. Sprawdzenie biegunowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
1.15. Sprawdzenie samoczynnego wyłączenia zasilania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
1.16. Sprawdzenie działania urządzeń ochronnych różnicowoprądowych . . . . . . . . . . . . . . . . 194
1.17. Sprawdzenie wytrzymałości elektrycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

2. Wykonywanie

pomiarów

eksploatacyjnych

przy urządzeniach elektroenergetycznych o napięciu znamionowym do 1 kV
i powyżej 1 kV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
2.1. Przepisy

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

2.2. Wykonywanie pomiarów eksploatacyjnych dla elektrycznych urządzeń

napędowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

2.3. Wykonywanie pomiarów eksploatacyjnych dla baterii kondensatorów

energetycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

2.4. Wykonywanie pomiarów eksploatacyjnych dla transformatorów

energetycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

2.5. Wykonywanie pomiarów eksploatacyjnych dla elektroenergetycznych

linii kablowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

Wykonywanie pomiarów eksploatacyjnych dla prądnic synchronicznych
o napięciu powyżej 1 kV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
3.1. Pomiar rezystancji izolacji uzwojeń stojana prądnicy zespołu prądotwórczego . . . . 222
3.2. Pomiar rezystancji izolacji uzwojeń wzbudzenia prądnicy wzbudzonej . . . . . . . . . . . . . 223
3.3. Pomiar rezystancji izolacji uzwojeń wzbudzenia prądnicy niewzbudzonej . . . . . . . . . . 223

Zakresy, metody i terminy wykonywania badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
4.1. Budynki mieszkalne oraz użyteczności publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
4.2. Zakłady

przemysłowe

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

4.3. Pomieszczenia zagrożone wybuchem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
4.4. Urządzenia

rozdzielcze

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

4.5. Stacje

elektroenergetyczne

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234

4.6. Baterie kondensatorów o napięciu do 1 kV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
4.7. Transformatory

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

4.8. Narzędzia ręczne o napędzie elektrycznym i elektryczne urządzenia ruchome . . . . 238

Zasady wykonywania i eksploatacji rozliczeniowych układów pomiarowych . . . . . . . . 245
5.1. Wymagania

ogólne

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

5.2. Tablice

licznikowe

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

5.3. Liczniki

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

5.4. Przekładniki

prądowe

napięciowe

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

5.5. Układy pomiarowe pośrednie i półpośrednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
5.6. Układy

pomiarowe

bezpośrednie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

5.7. Układ kontrolny obecności napięcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
5.8. Układ Samoczynnego Załączania Rezerwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
5.9. Zespoły

prądotwórcze

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

5.10. Uzgadnianie i zatwierdzanie dokumentacji projektowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

OCHRONA PRZECIWPORAŻENIOWA W URZĄDZENIACH, INSTALACJACH
I SIECIACH ELEKTRYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym w urządzeniach
elektroenergetycznych do 1 kV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
1.1. Ochrona przed dotykiem bezpośrednim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
1.2. Ochrona przed dotykiem pośrednim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
1.3. Ochrona przez zastosowanie samoczynnego wyłączenia zasilania . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
1.4. Ochrona przez zastosowanie urządzeń II klasy ochronności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
1.5. Ochrona przez zastosowanie izolowania stanowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
1.6. Ochrona przez zastosowanie separacji elektrycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
1.7. Ochrona przez zastosowanie nieuziemionych połączeń wyrównawczych

miejscowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286

1.8. Ochrona strefowa w pomieszczeniach wyposażonych w wannę lub prysznic . . . . . 287

Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym w urządzeniach
elektroenergetycznych o napięciu powyżej 1 kV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
2.1. Sieć elektroenergetyczna wysokiego napięcia jako źródło zagrożenia

porażeniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

2.2. Ochrona przed dotykiem bezpośrednim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
2.3. Środki ochrony przed dotykiem pośrednim (przy uszkodzeniu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
2.4. Łączenie uziemień urządzeń wysokiego i niskiego napięcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
2.5. Wymagania dla uziemień obiektów elektroenergetycznych wysokiego

napięcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306

2.6. Parametry elektryczne typowych rozwiązań technicznych stanowisk

izolacyjnych i powłok elektroizolacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W URZĄDZENIACH, INSTALACJACH
I SIECIACH ELEKTROENERGETYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

SPOSOBY UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY OSOBOM PORAŻONYM PRĄDEM
ELEKTRYCZNYM I POPARZONYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Działanie prądu elektrycznego na organizm człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Uwalnianie porażonego spod działania prądu elektrycznego o napięciu
do 1 kV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322

Uwalnianie porażonego spod działania prądu elektrycznego o napięciu
powyżej 1 kV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

Czynności po uwolnieniu porażonego spod działania prądu elektrycznego . . . . . . . . . 325
4.1. Sztuczne

oddychanie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328

4.2. Pośredni masaż serca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
4.3. Pierwsza pomoc przedlekarska przy innych obrażeniach ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

VII ORGANIZACJA BEZPIECZNEJ PRACY PRZY EKSPLOATACJI URZĄDZEŃ,

INSTALACJI I SIECI ELEKTROENERGETYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

1. Zasady

organizacji

pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

Bezpieczeństwo wykonywania prac przy urządzeniach elektrycznych . . . . . . . . . . . . . . . . 341

Narzędzia pracy i sprzęt ochronny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344
3.1. Czynności

zabronione

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344

3.2. Sprzęt ochronny stosowany podczas eksploatacji urządzeń

elektroenergetycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344

VIII INSTALACJE ELEKTRYCZNE W OBIEKTACH ZAGROŻONYCH WYBUCHEM

I POŻAREM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358

1. Wymagania

ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358

Podział urządzeń przeciwwybuchowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

3. Strefy

zagrożenia

wybuchem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360

Dobór urządzeń elektrycznych w strefach zagrożonych wybuchem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362

Instalowanie urządzeń w strefach zagrożonych wybuchem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364

Eksploatacja urządzeń w strefach zagrożonych wybuchem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
6.1. Oględziny

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366

6.2. Przeglądy

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368

6.3. Konserwacja

naprawy

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

INSTALACJE ELEKTRYCZNE NA TERENIE BUDOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374

WARUNKI TECHNICZNE, JAKIM POWINNY ODPOWIADAĆ BUDYNKI
I ICH USYTUOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381

XI RACJONALNA

GOSPODARKA

ELEKTROENERGETYCZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387

XII URZĄDZENIA

ENERGOELEKTRONICZNE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390

XIII WYKAZ PODSTAWOWYCH PRZEPISÓW OBOWIĄZUJĄCYCH PRZY EKSPLOATACJI

I DOZORZE SIECI, INSTALACJI I URZĄDZEŃ ELEKTRYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394

1. Ustawy

rozporządzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394

2. Normy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396

3. Książki

opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408

Ogólne zasady eksploatacji urządzeń, instalacji
i sieci elektroenergetycznych

1. Określenia

1. Urządzeniami elektroenergetycznymi nazywamy wszystkie urządzenia i elementy instalacji

elektrycznej przeznaczone do takich celów, jak: wytwarzanie, przekształcanie, przesyłanie,
rozdział lub przetwarzanie energii elektrycznej.
Urządzeniami elektroenergetycznymi są: maszyny, transformatory, aparaty, przyrządy pomiarowe,
urządzenia zabezpieczające, oprzewodowanie, sprzęt i osprzęt, odbiorniki energii elektrycznej.

2. Eksploatacja urządzeń elektroenergetycznych polega na:

a) prowadzeniu ruchu tych urządzeń,
b) utrzymywaniu urządzeń w należytym stanie technicznym.

3. Do czynności związanych z prowadzeniem ruchu urządzeń zaliczamy:

uruchomienie urządzeń,
obsługę urządzenia w czasie jego pracy,
zatrzymanie urządzenia:

w czasie normalnej pracy,
w stanie awaryjnym,

prowadzenie systematycznych zapisów ruchowych.

–
–
–

q
q

–

4. Przez utrzymanie urządzeń elektroenergetycznych w należytym stanie technicznym należy

rozumieć zapewnienie ich prawidłowej pracy oraz bezpieczeństwa obsługi i otoczenia. Do
prac związanych z utrzymaniem urządzeń w należytym stanie technicznym zaliczamy:

oględziny,
przeglądy,
prace kontrolno-pomiarowe w celu umożliwienia oceny stanu technicznego danego urządzenia.

–
–
–

2. Służby eksploatacyjne

5. Do służb eksploatacyjnych zalicza się stanowiska pracy:

1) eksploatacji – do których zalicza się stanowiska osób wykonujących prace w zakresie:

obsługi,
konserwacji,
napraw,
kontrolno-pomiarowym,
montażu urządzeń elektroenergetycznych,

dozoru – do których zalicza się stanowiska osób kierujących czynnościami osób wykonu-
jących prace w zakresie określonym w pkt 1 oraz stanowiska pracowników technicznych
sprawujących nadzór nad eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci.

q
q
q
q
q

6. Od osoby upoważnionej do dozoru (świadectwo kwalifikacyjne D) wymaga się wiedzy, jaką musi

wykazać się osoba upoważniona do eksploatacji (świadectwo kwalifikacyjne E), oraz dodatko-
wych kwalifikacji wynikających z większej odpowiedzialności i zakresu. Osoba posiadająca tylko
kwalifikacje typu D nie może wykonywać manualnie prac kontrolno-pomiarowych.

7. Prace, o których mowa w pkt 5, dotyczą wykonywania czynności:

mających wpływ na zmiany parametrów pracy obsługiwanych urządzeń, instalacji i sieci
z zachowaniem zasad bezpieczeństwa i wymagań ochrony środowiska – w zakresie
obsługi,

związanych z zabezpieczeniem i utrzymaniem należytego stanu technicznego urządzeń,
instalacji i sieci – w zakresie konserwacji,

związanych z usuwaniem usterek, uszkodzeń oraz remontami urządzeń, instalacji i sieci,
w celu doprowadzenia do ich wymaganego stanu technicznego – w zakresie remontów,

niezbędnych do instalowania i przyłączania urządzeń, instalacji sieci – w zakresie montażu,

niezbędnych do dokonania oceny stanu technicznego, parametrów eksploatacyjnych,
jakości regulacji i sprawności energetycznej urządzeń, instalacji sieci – w zakresie kontrol-
no-pomiarowym.

3. Zasady uzyskiwania uprawnień kwalifikacyjnych

8. Dodatkowych kwalifikacji wymaga się przy nadzorowaniu i eksploatowaniu:

urządzeń prądotwórczych, przyłączonych do krajowej sieci elektroenergetycznej, bez
względu na napięcie znamionowe,

urządzeń, instalacji i sieci o napięciu nie wyższym niż 1 kV (z wyjątkiem obsługi urządzeń
elektrycznych o napięciu nie wyższym niż 1 kV i mocy znamionowej nie wyższej niż 20 kW,
jeżeli w dokumentacji określono zasady ich obsługi),

urządzeń, instalacji i sieci o napięciu znamionowym powyżej 1 kV,

zespołów prądotwórczych o mocy powyżej 50 kW,

urządzeń elektrotermicznych,

urządzeń do elektrolizy,

sieci elektrycznego oświetlenia ulicznego,

elektrycznej sieci trakcyjnej,

elektrycznych urządzeń w wykonaniu przeciwwybuchowym,

10) aparatury kontrolno-pomiarowej oraz urządzeń i instalacji automatycznej regulacji, stero-

wania, zabezpieczeń urządzeń i instalacji wymienionych w punkcie od 1 do 9.

9. Uprawnienia kwalifikacyjne przyznawane są osobom obsługującym urządzenia, instalacje i sie-

ci elektroenergetyczne o napięciu znamionowym:

nie wyższym niż 1 kV,
powyżej 1 kV.

–
–

10. Świadectwo kwalifikacyjne uprawniające do zajmowania się eksploatacją urządzeń elektro-

energetycznych uzyskuje się na podstawie egzaminu przed komisją kwalifikacyjną powołaną
przez prezesa Urzędu Regulacji Energetyki. Na egzaminie kwalifikacyjnym dla osób na stano-
wisku eksploatacji należy wykazać się znajomością w zakresie:
1)

zasad budowy, działania oraz warunków technicznych obsługi urządzeń, instalacji i sieci,

zasad eksploatacji oraz instrukcji eksploatacji urządzeń, instalacji i sieci,

ogólnych zasad racjonalnej gospodarki energetycznej,

warunków wykonania prac kontrolno-pomiarowych i montażowych,

zasad i wymagań bezpieczeństwa pracy i bezpieczeństwa przeciwpożarowego oraz umie-
jętności udzielania pierwszej pomocy,

instrukcji postępowania w razie awarii, pożaru lub innego zagrożenia obsługi lub oto-
czenia.

Podczas egzaminu dla osób na stanowisku dozoru, należy wykazać się znajomością przepi-
sów dotyczących:
1)

przyłączania urządzeń i instalacji do sieci, dostarczania paliw i energii oraz prowadzenia
ruchu i eksploatacji urządzeń, instalacji i sieci,

postępowania przy programowaniu pracy urządzeń, instalacji i sieci, z uwzględnieniem
zasad racjonalnego użytkowania paliw i energii,

eksploatacji, wymagań w zakresie prowadzenia dokumentacji technicznej i eksploatacyjnej
oraz stosowania instrukcji eksploatacji urządzeń, instalacji i sieci,

budowy urządzeń, instalacji i sieci oraz norm i warunków technicznych, jakim powinny
odpowiadać te urządzenia, instalacje i sieci,

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej, z uwzględnieniem udzie-
lania pierwszej pomocy oraz wymagań ochrony środowiska,

zasad postępowania w razie awarii, pożaru lub innego zagrożenia bezpieczeństwa ruchu
urządzeń przyłączonych do sieci,

zasad dysponowania mocą urządzeń przyłączonych do wspólnej sieci,

zasad i warunków wykonywania prac kontrolno-pomiarowych i montażowych.

11. Szczegółową tematykę egzaminu ustala komisja kwalifikacyjna i podaje do wiadomości osobom

ubiegającym się o potwierdzenie kwalifikacji na 14 dni przed wyznaczoną datą egzaminu.
Egzamin kwalifikacyjny komisja przeprowadza na wniosek osoby zainteresowanej lub praco-
dawcy zatrudniającego osobę prowadzącą eksploatację sieci, urządzeń i instalacji elektro-
energetycznych. Egzamin przeprowadza się w formie ustnej.

12. Wniosek o sprawdzenie kwalifikacji powinien zawierać:

dane personalne osoby ubiegającej się o potwierdzenie kwalifikacji – adres zamieszkania,
numer PESEL lub rodzaj i numer dokumentu tożsamości obcokrajowca,

nazwę zakładu pracy, tytuł zawodowy, zajmowane stanowisko, okresy odbytej praktyki
z zakresu eksploatacji, wykształcenie,

wskazanie rodzaju kwalifikacji i urządzeń, o które ubiega się wnioskujący.

Do wniosku należy dołączyć potwierdzenie dokonania opłaty za egzamin.
Opłata egzaminacyjna jest pobierana w wysokości 10% minimalnego wynagrodzenia za pracę
pracowników obowiązującego w dniu złożenia wniosku.
Zmiana miejsca zatrudnienia nie powoduje utraty ważności świadectwa kwalifikacyjnego.
Sprawdzenie spełnienia wymagań kwalifikacyjnych powtarza się co pięć lat.
W razie stwierdzenia, że eksploatacja urządzeń, instalacji i sieci jest prowadzona niezgodnie
z przepisami dotyczącymi ich eksploatacji, na wniosek pracodawcy, inspektora pracy, prezesa
URE lub innego organu właściwego w sprawach regulacji gospodarki paliwami i energią,
o którym mowa w art. 21a Ustawy Prawo energetyczne, sprawdzenie spełnienia wymagań
kwalifikacyjnych należy powtórzyć przed upływem pięciu lat.

4. Dokumentacja techniczna urządzeń elektroenergetycznych

13. W skład dokumentacji technicznej urządzenia elektroenergetycznego wchodzą:

projekt techniczny wraz z naniesionymi zmianami powykonawczymi,
dokumentacja techniczno-ruchowa (DTR),
dokumentacja dostarczona przez producenta urządzenia,
protokoły kwalifikujące pomieszczenia i ich strefy do właściwej kategorii zagrożenia pożaro-
wego i wybuchowego,
dokumentacja eksploatacyjna.

–
–
–
–

–

14. Dokumentacja techniczno-ruchowa powinna zawierać:

karty gwarancyjne,
instrukcję obsługi urządzenia.

–
–

15. Dokumentacja eksploatacyjna powinna zawierać:

dokumenty przyjęcia urządzenia do eksploatacji,
instrukcje ruchu i eksploatacji urządzeń,
raporty pracy urządzeń,
dokumenty dotyczące oględzin, przeglądów, konserwacji, napraw i remontów urządzeń,
dokumenty dotyczące rodzaju i zakresu występujących uszkodzeń i napraw,
specyfikacje części zamiennych i narzędzi,
protokoły z wynikami pomiarów i prób kontroli okresowej,
książkę obiektu budowlanego.

–
–
–
–
–
–
–
–

16. Instrukcja eksploatacji jest to zatwierdzona przez pracodawcę instrukcja określająca procedury

i zasady wykonywania czynności niezbędnych przy eksploatacji urządzeń i instalacji elektrycz-
nych, opracowywana na podstawie odrębnych przepisów oraz dokumentacji producenta.
Instrukcja eksploatacji urządzenia powinna składać się z:
a) części ogólnej,
b) części szczegółowej.

17. Część ogólna instrukcji eksploatacji powinna zawierać:

przedmiot instrukcji – określający, jakiego urządzenia lub grupy urządzeń dotyczy instruk-
cja oraz dla kogo jest przeznaczona, z podaniem kwalifikacji tych osób,

podstawę opracowania instrukcji – określają przepisy DTR, potwierdzenie przyjęcia urzą-
dzenia do eksploatacji,

klauzulę zatwierdzającą instrukcję do stosowania, z podaniem nazwiska i podpisem osoby
zatwierdzającej.

18. Część szczegółowa instrukcji eksploatacji powinna zawierać:

1) ogólną charakterystykę urządzenia, która określa:

przeznaczenie urządzenia,
podstawowe parametry,
schematy i układy połączeń, typy, aparaturę, rodzaje i wielkość zabezpieczeń,

2) obsługę urządzenia z określeniem:

czynności związanych z uruchomieniem i zatrzymaniem urządzenia przy pracy normalnej
– podanie typowych manipulacji łączeniowych,
zasad postępowania w razie awarii, pożaru lub innych zakłóceń urządzenia podczas
pracy, z podaniem kolejności czynności (manipulacji), jakie należy wykonać,
obowiązków osób obsługi, określających zakres tych obowiązków i uprawnień,
sposobu prowadzenia zapisów i czynności ruchowych, odczytów wskazań przyrządów
pomiarowych z podaniem ich terminów,

3) wymagania w zakresie konserwacji urządzeń określające:

zakres planowanych oględzin, przeglądów i obchodów oraz terminy ich przeprowadza-
nia,
zakres przeprowadzanych planowych prób i badań oraz pomiarów kontrolnych z poda-
niem terminów ich przeprowadzania,
zasady kwalifikowania urządzenia do remontu,

zakres wymagań, które dotyczą ochrony przed porażeniem prądem, pożarem, wybuchem
oraz innych wymagań odnośnie bezpieczeństwa obsługi urządzeń i otoczenia, określający:

bezpieczne wykonywanie prac planowych,
rodzaj stosowanego sprzętu bhp,
sposób powiadamiania (a także kogo?) w przypadku pożaru, porażenia prądem lub
awarii,
sposób i rodzaj użytego sprzętu przeciwpożarowego w przypadku wystąpienia pożaru.

q
q
q

q
q

q
q
q

5. Przyjęcie urządzeń elektroenergetycznych do eksploatacji

19. Przyjęcia do eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych nowych, przebudowanych lub

po remoncie powinien dokonać kierownik zakładu z udziałem osób zajmujących się eksplo-
atacją.
Przyjęcie urządzenia do eksploatacji może nastąpić po:
1) sprawdzeniu kompletności dokumentacji technicznej,
2) przeprowadzeniu prób i pomiarów w zakresie umożliwiającym stwierdzenie, czy dane urzą-

dzenie odpowiada wymaganym warunkom technicznym,

3) sprawdzeniu, czy urządzenie jest dopuszczone do obrotu i stosowania w budownictwie,

zgodnie z obowiązującymi przepisami, dla którego producent dokonał oceny zgodności
wyrobu z wymaganiami dokumentu odniesienia, wydał krajową deklarację zgodności
i oznakował wyroby znakiem „CE” lub znakiem budowlanym „B” (do czasu upływu ważno-
ści uznaje się dawny znak bezpieczeństwa „B”),

4) sprawdzeniu, czy przeprowadzony został odbiór techniczny przez organ dozoru technicz-

nego, jeśli takiemu odbiorowi urządzenie podlega,

5) sprawdzeniu, czy stan urządzenia i miejsce jego pracy odpowiadają warunkom technicz-

nym oraz wymogom bhp, ochrony przeciwporażeniowej i przeciwpożarowej,

6) sprawdzeniu protokołu przyjęcia urządzenia do eksploatacji.

6. Ocena stanu technicznego urządzeń

20. Oceny stanu technicznego eksploatowanych urządzeń i ich zdolności do dalszej niezawodnej

i bezpiecznej pracy dokonuje się na podstawie wyników przeprowadzonych okresowo:

oględzin,
przeglądów,
prób i pomiarów.

–
–
–

21. Oględziny i przeglądy urządzeń elektroenergetycznych należy przeprowadzać w terminach

i zakresie ustalonych w szczegółowych zasadach eksploatacji poszczególnych urządzeń,
zawartych w instrukcjach eksploatacji zatwierdzonych przez pracodawcę.
Przeglądy, poza terminami ustalonymi w instrukcji eksploatacji, należy wykonać wtedy, gdy
zachodzi podejrzenie, że urządzenie jest uszkodzone, np. nadmierne nagrzewanie się obudo-
wy, przewodów itp.
Należy wstrzymać ruch urządzenia w razie stwierdzenia zakłóceń lub uszkodzeń uniemożliwia-
jących normalną eksploatację.

22. Urządzenie elektroenergetyczne powinno być przekazane do remontu (naprawy) lub wycofa-

ne z eksploatacji, jeżeli:
1) stan techniczny urządzenia jest zły, poniżej dopuszczalnych wartości parametrów określo-

nych w instrukcji eksploatacji, normach oraz wykazuje zwiększoną energochłonność,

2) stwierdzone uszkodzenie urządzenia elektroenergetycznego zagraża pewności ruchu

lub bez pieczeństwu obsługi lub/i otoczenia.

Decyzję o przekazaniu urządzenia elektroenergetycznego do remontu lub wycofaniu z eksplo-
atacji podejmuje kierownik zakładu na wniosek osoby zajmującej się eksploatacją tego urzą-
dzenia.

23. Do przeprowadzenia kontroli nad przestrzeganiem warunków i przepisów eksploatacji, w tym

warunków z zakresu bhp, są upoważnieni:
1) Urząd Regulacji Energetyki (działający poprzez oddziały terenowe URE),
2) Państwowa Inspekcja Pracy,
3) Urząd Dozoru Technicznego w zakresie urządzeń podlegających dozorowi.

24. Kontrolę powinien przeprowadzać wyznaczony inspektor w obecności kierownika zakładu lub

osoby przez niego wyznaczonej.
Inspektor upoważniony jest do żądania od jednostki kontrolowanej niezbędnych informacji
oraz wszelkich dokumentów, w celu oceny stanu eksploatacji urządzeń i warunków bezpiecz-
nej pracy.
Z przeprowadzonej kontroli inspektor sporządza protokół, który jest podstawą do wyciągnięcia
wniosków i wydania odpowiednich zaleceń pokontrolnych.

Pytania do rozdziału I Ogólne zasady eksploatacji urządzeń, instalacji
i sieci elektroenergetycznych

Odpowiedzi

1. Jakie urządzenia nazywamy urządzeniami elektroenergetycznymi?

s. 9, pkt 1

2. Na czym polega eksploatacja urządzeń elektroenergetycznych?

s. 9, pkt 2

3. Jakie prace należy wykonać w celu prowadzenia ruchu urządzeń

elektrycznych?

s. 9, pkt 3

4. Co należy rozumieć przez należyty stan techniczny urządzenia?

s. 9, pkt 4

5. Jakie stanowiska pracy zalicza się do służb eksploatacyjnych?

s. 9, pkt 5

6. Jakie stanowiska pracy wchodzą w zakres eksploatacji, a jakie w zakres

dozoru?

s. 9, pkt 5

7. Eksploatacja jakich urządzeń elektroenergetycznych wymaga uzyskania

dodatkowych kwalifikacji?

s. 10, pkt 8

8. Podaj wymagania kwalifikacyjne dla osób zatrudnionych przy eksploatacji

urządzeń elektroenergetycznych.

s. 10, pkt 10

9. Czy osoba posiadająca kwalifikacje typu D może wykonywać prace

kontrolno-pomiarowe?

s. 9, pkt 6

10. Kiedy egzamin kwalifikacyjny podlega powtórzeniu?

s. 11, pkt 12

11. Kto może wystąpić z wnioskiem o powtórzenie egzaminu?

s. 11, pkt 12

12. Jakie dokumenty powinny wchodzić w skład dokumentacji technicznej?

s. 11, pkt 13

13. Co powinna zawierać instrukcja eksploatacji?

s. 11, pkt 17,

s. 12, pkt 18

14. Kto dokonuje przyjęcia urządzeń do eksploatacji?

s. 12, pkt 19

15. Kiedy urządzenie może być przyjęte do eksploatacji?

s. 12, pkt 19

16. W jakich terminach przeprowadza się oględziny i przeglądy urządzeń?

s. 13, pkt 21

17. Na podstawie czego dokonuje się oceny stanu technicznego urządzeń?

s. 12, pkt 20

18. Kiedy należy wstrzymać ruch urządzenia?

s. 13, pkt 21

19. Kiedy urządzenie elektroenergetyczne powinno być przekazane

do remontu lub wycofane z eksploatacji?

s. 13, pkt 22

20. Kto podejmuje decyzję o remoncie lub wycofaniu urządzenia

z eksploatacji?

s. 13, pkt 22

21. Wymień organy uprawnione do kontroli przestrzegania warunków

i przepisów eksploatacji.

s. 13, pkt 23

22. Podaj uprawnienia inspektora przeprowadzającego kontrolę.

s. 13, pkt 24

23. Jakimi wiadomościami powinna się wykazać osoba zdająca egzamin

na stanowisku dozoru?

s. 10, pkt 10

II Budowa i eksploatacja urządzeń, instalacji

i sieci elektroenergetycznych

1. Urządzenia prądotwórcze, przyłączone do krajowej sieci elektro-

energetycznej, bez względu na wysokość napięcia znamionowego

1. Wytwarzaniem energii elektrycznej w skali przemysłowej zajmują się elektrownie.

Do produkcji energii elektrycznej stosowane są przede wszystkim maszyny synchroniczne
pracujące jako prądnice (generatory).
W elektrowniach cieplnych stosowane są turbogeneratory, a w elektrowniach wodnych – hy-
dro generatory.
Generatory synchroniczne pracują ze stałą prędkością obrotową w celu wytworzenia stałej
częstotliwości napięcia wyjściowego (f = 50 Hz).
Generatory są przeważnie napędzane za pomocą silników turbinowych.
W generatorze następuje zamiana energii mechanicznej wytworzonej w turbinie napędowej
na energię elektryczną.
Praca mechaniczna w turbinie napędowej jest wykonywana przez:

rozprężającą się parę wodną (elektrownie cieplne),
energię cieplną wytworzoną podczas reakcji jądrowej w reaktorze (elektrownie jądrowe),
energię potencjalną i kinetyczną strumienia wody (elektrownie wodne).

–
–
–

2. W maszynach synchronicznych występuje ścisła zależność między prędkością obrotową wir-

nika a częstotliwością prądu:

= ⋅

gdzie:
f – częstotliwość, w [Hz],
p – liczba par biegunów,
n – liczba obrotów na minutę.
Generatory synchroniczne budowane są w dwóch odmianach jako:
1) maszyny szybkoobrotowe z utajonymi biegunami,
2) maszyny wolnoobrotowe jawnobiegunowe.
Maszyny tego typu różnią się konstrukcją wirnika i liczbą biegunów.
Maszyny z utajonymi biegunami są:

najczęściej dwubiegunowe,
rzadziej czterobiegunowe.

Aby ograniczyć moment bezwładności i zwiększyć wytrzymałość mechaniczną, wirnik maszy-
ny jest wykonywany z odkuwki, a jego uzwojenia są umieszczane w wyfrezowanych żłobkach.
Średnica wirnika generatora z utajonymi biegunami nie przekracza zwykle 1,2 m.
Takie generatory napędzane są turbinami parowymi o prędkości obrotowej 3000 lub 1500 obr./min.

–
–

3. Maszyny jawnobiegunowe mają większą liczbę biegunów, a ich uzwojenie wzbudzenia jest

wykonane w postaci cewek umieszczonych na biegunach.
Maszyny takie mogą być napędzane silnikami wysokoprężnymi lub turbinami wodnymi.
Prędkości obrotowe hydrogeneratorów wynoszą od kilkunastu do kilkuset obr./min.
Napięcie znamionowe generatorów synchronicznych jest ograniczone wytrzymałością elek-
tryczną izolacji i nie przekracza 30 kV.
Moc znamionowa poszczególnych generatorów jest osiągana w zależności od:

dopuszczalnej temperatury izolacji w maszynie,
sposobu chłodzenia maszyny,
wytrzymałości mechanicznej wirnika, ograniczającej obecnie masę wirnika do ok. 2000 Mg,
wartości prądu stojana ograniczonej obecnie do wartości 35 kA.

–
–
–
–

4. Turbogeneratory są to maszyny składające się z prądnicy i napędzającej ją turbiny parowej

lub gazowej. Turbogeneratory buduje się zwykle jako prądnice synchroniczne. Są to na ogół
maszyny dużej i bardzo dużej mocy.
Bardzo duże jednostki stosowane są w elektrowniach jądrowych ze względu na opłacalność
budowy dużych bloków reaktor–generator.

Moce znamionowe hydrogeneratorów dochodzą do 850 MVA.
W Polsce największe turbogeneratory mają moc znamionową 500 MW, a typowy turbogenera-
tor w dużej elektrowni ma moc 360 MW.

AGP

500 Hz

Rysunek II-1.1. Układ wzbudzenia turbogeneratora ze wzbudnicą i podwzbudnicą

synchroniczną zmiennej częstotliwości, gdzie: 1 – wzbudnica synchroniczna
500 Hz, 2 – podwzbudnica synchroniczna 500 Hz, 3 i 4 – układ prostowników,
5 – aparat gaszenia pola, 6 – uzwojenie sterujące, 7 – regulator napięcia

6. Stojan maszyny jest twornikiem, w uzwojeniach którego indukowana jest siła elektromotoryczna.

Żelazo czynne stojana wykonane jest z tzw. blach prądnicowych o niskiej stratności, wynoszą-
cej w nowoczesnych generatorach ok. 1 W/kg.
Spakietowane jarzmo stojana umieszczone jest w spawanej konstrukcji kadłuba. Uzwojenie
stojana jest trójfazowe i zwykle dwuwarstwowe.
Budowa uzwojenia zależy od zastosowanego sposobu chłodzenia.
Na wale wirnika są umieszczone izolowane pierścienie, przez które uzwojenie wzbudzające
jest zasilane prądem stałym.
Źródłem zasilania może być prądnica samowzbudna umieszczona na wspólnym wale maszy-
ny lub układ prostownikowy.

7. Uzwojenie wirnika wytwarza pole magnetyczne wirujące wraz z wirnikiem.

Przy obciążeniu maszyny prąd stojana wytwarza również pole magnetyczne, które wiruje
w tym samym kierunku i z tą samą prędkością co pole wytworzone przez wirnik.
Pole wypadkowe przecinając przewody uzwojenia stojana, wytwarza w nim siłę elektromoto-
ryczną.

czas

kąt fazowy

napięcie

120°240°360°

Rysunek II-1.2.

Zasada działania generatora
synchronicznego

Rysunek II-1.3. Żłobek wirnika turbogeneratora, gdzie: 1 – klin

zabezpieczający uzwojenie, 2 – izolacja, 3 – przewód
uzwojenia wzbudzenia, 4 – kanał przepływu wody,
5 – izolacja zwojowa, 6 – izolacja żłobkowa

9. Uzwojenie wirnika może być wykonane na wiele sposobów, w zależności od producenta gene-

ratora i mocy znamionowej maszyny.
Cewki biegunów maszyn jawnobiegunowych nawijane są drutem izolowanym lub taśmą.
W turbogeneratorach wykonanie uzwojenia wzbudzenia zależy od tego, czy uzwojenie jest
chłodzone pośrednio, czy też bezpośrednio.
Przy chłodzeniu bezpośrednim, czynnik chłodzący przepływa kanałami znajdującymi się
wewnątrz przewodów. Również uzwojenie stojana może być chłodzone pośrednio, za pomocą
kanałów wodnych lub wodorowych, lub bezpośrednio, gdy w skład cewek wchodzą pręty,
wewnątrz których kanałami przepływa czynnik chłodzący.
Najstarszym sposobem chłodzenia maszyn jest wymuszony obieg powietrza w obiegu otwartym.
Powietrze chłodzące, zasysane z zewnątrz poprzez filtry, jest wentylatorem kierowane do wnę-
trza maszyny, a następnie wyrzucane na zewnątrz.
W obiegu zamkniętym powietrze chłodzące jest kierowane do chłodnic, przez które przepływa
zimna woda.
Stosuje się także chłodzenie powietrzem turbogeneratorów o mocy do 250 MVA.
Chłodzenie pośrednie powietrzem jest stosowane w maszynach jawnobiegunowych.
Duże turbogeneratory są chłodzone wodorem w obiegu zamkniętym.

10. Dla uzyskania odpowiedniego efektu chłodzenia stosuje się nadciśnienie wodoru w maszynie,

wynoszące zwykle 1÷3 MPa.
Część maszyny, w której występuje wodór, jest oddzielona od przestrzeni powietrznej za po-
mocą uszczelnienia olejowego pod ciśnieniem.
Chłodzenie wodorowe stosuje się w maszynach o mocy rzędu 400 MVA.
Dla bardzo dużych jednostek stosowane jest chłodzenie wodne. Destylat wodny przepuszcza-
ny jest przez kanały i otwory wewnątrz uzwojenia.
Odprowadzanie ciepła jest tu znacznie intensywniejsze niż przy chłodzeniu wodorem. Duże
ciśnienia występujące w obiegu destylatu wymagają stosowania odpowiednio skonstruowa-
nych uszczelnień.
Chłodzenie wodno-wodorowe ma obecnie największy zainstalowany na świecie turbogenera-
tor o mocy znamionowej 1700 MVA.

1.1. Sposoby zabezpieczenia generatorów

11. Generatory synchroniczne powinny być wyposażone w następujące zabezpieczenia:

1) zabezpieczenie nadmiarowo-prądowe stojana przed przetężeniami i skutkami zwarć

zewnętrznych, działające początkowo na sygnał, a po określonym czasie – na wyłączenie
generatora z sieci i odwzbudzenie,

2) zabezpieczenie różnicowoprądowe przed zwarciami wewnątrz stojana, działające bez-

zwłocznie na wyłączenie generatora i odwzbudzenie,

3) zabezpieczenie ziemnozwarciowe stojana, które w przypadku doziemienia uzwojenia stoja-

na, w zależności od wartości prądu doziemnego, działa na sygnał lub wyłączenie maszyny
i odwzbudzenie,

4) zabezpieczenie ziemnozwarciowe wirnika reagujące w zależności od rodzaju uszkodzenia;

przy pojedynczym zwarciu z ziemią na sygnał, natomiast przy drugim zwarciu powoduje
wyłączenie i odwzbudzenie generatora.

Duże generatory wyposaża się także w zabezpieczenia przed asymetrią prądów stojana,
przed pracą asynchroniczną i przed przeciążeniem prądowym wirnika.
Ponadto wszystkie maszyny mogą być wyposażone w sygnalizację i zabezpieczenia kontrolu-
jące temperaturę wewnątrz maszyny i temperaturę czynnika chłodzącego.
W tabeli II-1.1. podano rodzaje zabezpieczeń stosowanych dla generatorów synchronicznych
zasilających bezpośrednio szyny zbiorcze.

12. Tabela II-1.1. Rodzaje zabezpieczeń dla generatorów

Rodzaj

zakłócenia

Zakresy mocy znamionowych S

generatorów synchronicznych, w [MVA]

Sposób

likwidacji

zakłócenia

< 2

≤ S

< 12,5

≤ 12,5

Zwarcia
międzyfazowe
w uzwojeniu
stojana

Różnicowe
wzdłużne
bezzwłoczne
lub nadprą-
dowe bez-
zwłoczne

–

W, SGP

Zwarcia doziemne
w uzwojeniu
stojana

–

Zerowoprądowe
lub
zerowonapięciowe

W, SGP

Zwarcia między
zwojami jednej
fazy uzwojenia
stojana

–

Różnicowe poprzeczne bezzwłoczne
lub nadprądowe zasilane z przekładnika
zainstalowanego między
punktami zerowymi obu gałęzi
równoległych

W, SGP

Podwyższenie
napięcia

Nadnapięciowe zwłoczne (dla hydrogeneratorów)

W, SGP

Przeciążenia
ruchowe

Nadprądowe zwłoczne jednofazowe

Asymetria
obciążenia

Nadprądowe zwłoczne reagujące na składową przeciwną
prądu (w razie potrzeby)

S lub W,

SGP

Zwarcie doziem-
ne I w obwodzie
wzbudzenia
lub pogorszenia
izolacji doziemnej
tego obwodu

–

Kontrola napięcia lub wprowadzenie
pomocniczego obwodu źródła napięcia

Zwarcie doziem-
ne II w obwodzie
wzbudzenia

–

Układy mostkowe

Nadmierny wzrost
temperatury

–

Termoelektryczne

Objaśnienia:

– w przypadku, gdy prąd zwarcia doziemnego jest mniejszy od 5 A, W – otwarcie

wyłącznika głównego, SGP – samoczynne odwzbudzenie generatora, S – sygnalizacja ostrzegawcza

1.2. Dokumentacja techniczna

13. Wytwórca wraz z maszyną powinien dostarczyć użytkownikowi dokumentację techniczno -ru-

chową (DTR), obejmującą między innymi:

opis techniczny generatora,
dane techniczne generatora, wzbudnicy i urządzeń pomocniczych,
wymagania dotyczące kontroli, pomiarów i automatyki,
dane układu chłodzenia i układów olejowych maszyny,
instrukcje montażowe,
rysunki zestawieniowe i konstrukcyjne,
wykaz materiałów montażowych,
dokumentację eksploatacyjną zawierającą:

instrukcję ruchu i eksploatacji generatora,
protokoły końcowych badań u wytwórcy,
protokoły badań przy uruchamianiu generatora,
wykaz części zamiennych.

–
–
–
–
–
–
–
–

q
q
q
q

14. Podstawowym dokumentem ruchowym generatora jest raport dobowy.

W raportach, zgodnie z wymaganiami instrukcji eksploatacji, powinny być zapisywane:
1) wartości podstawowych wielkości elektrycznych, charakteryzujących pracę generatora,
2) wartości temperatury żelaza czynnego, uzwojeń, gazu chłodzącego, wody chłodzącej,

łożysk i oleju.

Poza raportem dobowym, wypełnianym zwykle co godzinę, obsługa powinna prowadzić dzien-
nik operacyjny, w którym wpisywane byłyby czynności wykonywane w czasie eksploatacji, jak
np. wyniki pomiarów rezystancji uzwojeń, kontroli stanu szczotek, pierścieni i komutatora itp.

1.3. Uruchomienie generatora synchronicznego

15. Załączenie maszyny synchronicznej, a w szczególności dużych turbogeneratorów, jest proce-

sem długotrwałym.
Tryb postępowania zależy od tego, czy uruchomienie dotyczy nowego generatora, bloku
po remoncie, czy też po postoju.
Uwaga!
Szczegółowe zasady eksploatacji generatorów powinny być określone w instrukcjach
eksploatacji opracowanych dla poszczególnych maszyn i zatwierdzone przez właścicieli
i użytkowników generatorów.

16. Opierając się na wiedzy technicznej poniżej podano zasady eksploatacji generatorów:

1) pierwsze włączenie do sieci nowego generatora powinno się odbyć komisyjnie z udziałem

przedstawicieli inwestora oraz wykonawców,

2) uruchomieniu powinny towarzyszyć odpowiednie pomiary i badania wykonane w zakresie

i kolejności uzgodnionymi między użytkownikiem a wytwórcą dla jednostek nowych oraz
pomiędzy użytkownikiem a zakładem remontowym dla jednostek po remoncie,

3) generator nowy lub po remoncie przed przyjęciem do eksploatacji powinien być poddany

badaniom odbiorczym wykonywanym:

u dostawcy lub w miejscu przeprowadzenia remontu, wykonywanym przez dostawcę
lub wykonawcę remontu,
w miejscu zainstalowania, wykonywanym przez użytkownika lub osoby przez niego upo-
ważnione,

4) jeżeli dostawa lub remont obejmuje część generatora, to badania odbiorcze należy przepro-

wadzać tylko w odniesieniu do tej części,

5) jeżeli postój bloku trwał dłużej niż 7 dni, to należy przeprowadzić pomiar rezystancji izolacji

uzwojeń,

6) w razie zawilgocenia izolacji, uruchomienie generatora jest dopuszczalne tylko po jej wysu-

szeniu.

Uwaga!
Uruchomienie generatora do pracy kompensatorowej, tj. bez turbiny, jest dopuszczalne
tylko wówczas, gdy został on wyposażony w odpowiednie urządzenie ograniczające ruch
wirnika w kierunku osiowym.

17. Przygotowanie generatorów do pracy polega na wykonaniu następujących czynności:

1) sprawdzenie zapasu gazów (zapas dwutlenku węgla powinien wystarczać na dwukrotne

wypełnienie maszyny, zapas wodoru na wypełnienie maszyny ze znamionowym ciśnie-
niem),

2) uruchomienie obiegów olejowych łożysk i uszczelnienia wału,
3) uruchomienie obiegu destylatu,
4) usunięcie powietrza z wnętrza maszyny za pomocą dwutlenku węgla,
5) sprawdzenie szczelności.

18. Maszynę uważa się za szczelną, jeżeli po upływie dwóch godzin od doprowadzenia ciśnienia

medium gazowego do wartości znamionowej +0,1 MPa, ciśnienie wewnątrz nie spadnie bar-
dziej niż o 4 mm słupa rtęci.
W czasie uruchamiania generatora z chłodzeniem wodorowym, ciśnienie gazu w obudowie
powinno być wyższe od atmosferycznego co najmniej o 3,5 kPa (0,035 at).
Po sprawdzeniu parametrów według szczegółowej instrukcji, możliwe jest przystąpienie do
uruchomienia turbiny, wzbudzenia maszyny i jej synchronizacji.
Generator można wzbudzić, gdy wirnik osiągnie prędkość zbliżoną do synchronicznej.
Po doprowadzeniu do gotowości bloku energetycznego do ruchu, można przystąpić do syn-
chronizacji generatorów.
Turbogeneratory i kompensatory synchroniczne powinny być synchronizowane metodą
dokładną.
Dla hydrogeneratorów można stosować samosynchronizację, o ile nie ma przeciwwskazań
producenta.
Przed włączeniem synchronoskopu należy sprawdzić, czy napięcie generatora jest bli-
skie napięciu sieci oraz czy częstotliwość nie różni się od częstotliwości sieci więcej
niż o 0,5 Hz.

19. Stosowane są trzy rodzaje urządzeń do synchronizacji:

1) zwykła kolumna synchronizacyjna do synchronizacji ręcznej. Przy synchronizacji ręcznej

zamykanie wyłącznika powinno nastąpić w chwili, gdy wskazówka synchronoskopu powoli
przesuwa się w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara i zbliża się do położenia
zerowego,

2) kolumna synchronizacyjna z półautomatem. Po ręcznym podaniu sygnału na włączenie,

generator zostaje załączony przez automatykę,

3) synchronoskop automatyczny, wyposażony w układ pomiaru i automatycznej regulacji

prędkości i napięcia aż do doprowadzenia do synchronizacji.

1.4. Eksploatacja generatorów

20. W czasie ruchu maszyny należy kontrolować następujące parametry obciążenia:

moc pozorną,
wytwarzaną moc bierną lub współczynnik mocy,
napięcia międzyprzewodowe stojana,
częstotliwość,
prądy fazowe stojana,
prąd wzbudzenia,
parametry chłodzenia.

–
–
–
–
–
–
–

21. Należy również kontrolować parametry eksploatacyjne maszyny:

1) wynikające bezpośrednio z obciążenia:

temperaturę uzwojeń stojana, uzwojenia wirnika, temperaturę czynnika chłodzącego,

2) niezwiązane bezpośrednio z wielkością obciążenia:

temperaturę wody chłodzącej wymienniki ciepła,
temperaturę oleju w łożyskach, uszczelnień olejowych itp.,
wskaźniki stanu jakości cieczy i gazów,
czystość i wilgotność wodoru,
przewodność elektryczną destylatu,
jakość próżni,

q
q
q
q
q
q

stan izolacji elektrycznej obwodów uzwojenia stojana i wzbudzenia,
drgania łożysk w generatorze i wzbudnicy.

Kontrola w tym zakresie powinna być wykonywana przez obsługę za pomocą przyrządów
pomiarowych lub automatycznie, w zakresie określonym przez wytwórcę w dokumentacji
fabrycznej.
W tabeli II-1.2. zostały podane dopuszczalne wartości parametrów obciążeniowych i eksplo-
atacyjnych generatorów synchronicznych.

q
q

22. Tabela II-1.2. Dopuszczalne wartości parametrów obciążenia i eksploatacyjnych parametrów

stanu prądnicy

Lp.

Rodzaj

parametru

Trwale dopuszczalna

wartość parametru

Dodatkowe warunki

Moc
pozorna
prądnicy

1) Przy chłodzeniu równoważnym ze znamio-

nowym – wartość równa znamionowej mocy
pozornej

Współczynnik mocy
indukcyjny, napięcie
na zaciskach stojana
nie wykracza poza
znamionowy przedział
wartości

2) Przy chłodzeniu nierównoważnym ze zna-

mionowym – wartość nie większa od warto-
ści obliczonej według wzoru:

U I

= ⋅ 3

gdzie:
S – moc pozorna prądnicy,
U – napięcie na zaciskach stojana,
I – trwale dopuszczalny prąd stojana,
wyznaczony zgodnie z zasadami podanymi
w lp. 4, ust. 6

3) Przy napięciu U na zaciskach stojana

wykraczającym poza znamionowy przedział
wartości – wartość nie większa od wartości
obliczonej według wzoru:

U I

= ⋅ 3

gdzie:
I – trwale dopuszczalny prąd stojana,
wyznaczony zgodnie z zasadami podanymi
w lp. 4, ust. 3 i 4

4) Przy pojemnościowym współczynniku mocy

– wartość podana (określona) w instrukcji
eksploatacji

Indukcyjny
współczynnik
mocy

Jeżeli w dokumentacji fabrycznej nie podano
inaczej, a prądnica uczestniczy w pracy równo-
ległej bez automatycznej regulacji wzbudzania:

0,95 – gdy napięcie na zaciskach stojana
jest nie mniejsze niż znamionowe,
0,9 – gdy napięcie na zaciskach stojana
jest mniejsze niż znamionowe

–

Dla pozostałych przy-
padków nie ogranicza
się wartości trwale
dopuszczalnych

Napięcie
na zaciskach
stojana
prądnicy

Przy współpracy prądnicy z siecią wartość
nie większa niż 110% napięcia znamionowego
i nie mniejsza niż 85% napięcia znamiono-
wego

Przy napięciu więk-
szym niż górna granica
znamionowego prze-
działu napięcia –
zmniejsza się najwięk-
szy trwale dopuszczal-
ny prąd stojana, zgod-
nie z lp. 4, ust. 4

Prąd stojana
prądnicy

1) Przy znamionowym napięciu stojana

i chłodzeniu równoważnym ze znamionowym
– wartość równa znamionowemu prądowi
stojana

Największe, trwale
dopuszczalne wartości
prądu stojana odnoszą
się do obciążeń prąd-
nicy, przy których skła-
dowa symetryczna
kolejności przeciwnej
prądu przekracza 5%
znamionowej wartości
tego prądu (dla hydro-
generatorów 10%)

2) Przy napięciu U na zaciskach stojana, które

wykracza poza znamionowy przedział
wartości tego napięcia i chłodzeniu
równoważnym ze znamionowym – wartość
nie większa od wartości obliczonej według
wzoru:

⋅ 3

gdzie:
I – trwale dopuszczalny prąd stojana,
S

– znamionowa moc pozorna prądnicy

3) Przy napięciu stojana mniejszym niż dolna

granica znamionowego przedziału napięcia
– wartość nie większa od obliczonej dla tej
dolnej granicy znamionowego przedziału
napięcia na podstawie wzoru podanego
w ust. 6

4) Przy napięciu stojana większym niż górna

granica znamionowego przedziału napięcia
– 90% wartości obliczonej dla tej górnej gra-
nicy znamionowego przedziału napięcia na
podstawie wzoru podanego w ust. 6

5) Przy chłodzeniu nierównoważnym ze

znamionowym i znamionowym napięciu
stojana – wartość nie większa od
określonej:

na podstawie dokumentacji fabrycznej,
jeżeli wytwórca podaje wartości takich
prądów dla dodatkowych, innych niż
znamionowe, warunków chłodzenia,
na podstawie badań pozwalających
wyznaczyć dla dodatkowych, innych niż
znamionowe, warunków chłodzenia taką
maksymalną wartość prądu stojana, przy
której ani wartości temperatury,
ani żaden z przyrostów temperatury,
podlegających kontroli w eksploatacji,
nie przekroczą wartości występujących
przy znamionowych parametrach
obciążenia

6) Przy chłodzeniu nierównoważnym ze zna-

mionowym i napięciu U na zaciskach stoja-
na różniącym się od znamionowego,
ale mieszczącym się w znamionowym
przedziale wartości – wartość nie większa
od obliczonej według wzoru:

⋅

gdzie:
I – trwale dopuszczalny prąd stojana,
U

– napięcie znamionowe stojana,

– prąd wyznaczony zgodnie z ust. 5

Prąd
wzbudzenia
prądnicy

1) Przy chłodzeniu równoważnym ze znamiono-

wym – wartość równa znamionowej, określo-
nej w dokumentacji fabrycznej, a w razie
braku takich danych – wyznaczona na pod-
stawie odpowiednich badań

2) Przy chłodzeniu nierównoważnym ze zna-

mionowym – wartość nie większa od okre-
ślonej:

na podstawie dokumentacji fabrycznej,
jeżeli wytwórca podaje wartości takich
prądów dla określonych, innych niż zna-
mionowe, warunków chłodzenia,
na podstawie odpowiednich badań,
pozwalających wyznaczyć dla dodatko-
wych, innych niż znamionowe, warunków
chłodzenia taką maksymalną wartość
prądu wzbudzenia, przy której żadna
z wartości temperatury, ani żaden z przy-
rostów temperatury, podlegających
w eksploatacji kontroli, nie przekroczą
wartości, jakie występują przy znamiono-
wych parametrach obciążenia

Temperatura
wody chłodzą-
cej wymienniki
ciepła

Nie niższa niż +20°C

Temperatura
oleju

1) Przy dopływie do łożysk, przekładni i uszczel-

nień olejowych wału – wartości powinny mie-
ścić się w granicach od +35°C do +45°C

Jeżeli wartości tempe-
ratury oleju lub stopu
łożyskowego mogą być
inne, należy je podać
jako odpowiednie war-
tości graniczne

2) Przy spływie (wylocie) z łożysk przekładni

i uszczelnień olejowych wału – wartość nie
wyższa niż +65°C

Ciśnienie
cieczy
chłodzące
bezpośrednio
uzwojenie
prądnicy

Wartości największe przy wlocie do uzwojenia
i najmniejsze przy wylocie z uzwojenia określo-
ne w instrukcji eksploatacji

Temperatura
stopu łoży-
skowego

1) W panewce łożyska prądnicy – wartość nie

wyższa niż +80°C

2) W uszczelnieniu olejowym wału – wartość nie

wyższa niż +85°C

10. Ciśnienie oleju 1) Przy dopływie do łożysk prądnicy i prze-

kładni – wartości nie mniejsze od określo-
nych w instrukcji eksploatacji

2) Przy wlocie do uszczelnień olejowych wału,

jeżeli ciśnienie wodoru w obudowie prądni-
cy jest znamionowe – wartości określone
w instrukcji eksploatacji:

jako największa oraz najmniejsza
dopuszczalna bezwzględna wartość
ciśnienia oleju przy wlocie do
uszczelnienia, lub

jako największa oraz najmniejsza
dopuszczalna nadwyżka ciśnienia oleju
przy wlocie do uszczelnienia nad
ciśnieniem wodoru w obudowie prądnicy

11. Czystość

wodoru

Czystość wodoru w obudowie prądnicy powin-
na być nie mniejsza niż 95% (objętościowo)

Zawartość tlenu w mie-
szance nie może być
większa niż 1,2 %
(objętościowo)

12. Zawartość

wody

Zawartość wody w wodorze wypełniającym
obudowę prądnicy powinna być nie większa
niż 15 g w 1 m

gazu

13. Dobowy

ubytek
wodoru

Dobowy ubytek wodoru z obudowy prądnicy
i połączonej z nią instalacji przy ciśnieniu nie
może być większy niż 12 m

Jeżeli ze szczególnych
względów technicz-
nych został wyznaczo-
ny inny ubytek dobowy
w instrukcji eksploata-
cji, należy określić tę
wartość

14. Rezystyw ność

destylatu
(cieczy)

Rezystywność destylatu krążącego w uzwojeniu
prądnicy powinna być nie mniejsza niż 500

Ωm

Destylat nie powinien
zawierać znacznej ilo-
ści gazów, sygnalizo-
wanej przez przekaźnik
gazowy zainstalowany
w układzie

15. Stężenie

wodoru
w pomiesz-
czeniach
(przestrze-
niach)

Stężenie wodoru w powietrzu wypełniającym
ograniczone zamknięte przestrzenie w pomiesz-
czeniach sąsiadujących z przestrzeniami wypeł-
nionymi wodorem (przestrzenie: łożysk szyno-
przewodów, zbiorników olejowych, pomiesz-
czeń aparatury itp.) nie może być większe niż
1% wodoru w powietrzu (objętościowo)

16. Drgania na

pokrywach
łożysk

Podwójna wartość amplitudy drgań mierzonych
na pokrywach łożysk prądnicy:
1) 180