DESCARTES (Kartezjusz) ROZPRAWA O METODZIE

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

René DESCARTES (Kartezjusz)

ROZPRAWA O METODZIE

wła

ciwego kierowania rozumem i poszukiwania prawdy w naukach

przeło

ył Tadeusz

ELE

SKI (Boy), fragmenty z ksi

g I - IV

eli ta rozprawa wyda si

zbyt dług

, aby j

przeczyta

cał

na raz, mo

na j

podzieli

na sze

ść

ęś

ci; w pierwszej znajd

rozmaite rozwa

ania tycz

ce nauk; w drugiej -

główne reguły metody, jakiej autor szukał; w trzeciej - niektóre zasady moralne, które
wysnuł z tej metody; w czwartej za pomoc

których udowadnia istnienie Boga i duszy

ludzkiej, co stanowi podwalin

metafizyki; w pi

tej - porz

dek zagadnie

fizycznych,

które badał, a w szczególno

ci wytłumaczenie czynno

ci serca i niektórych innych

zagadnie

nale

Ŝą

cych do medycyny, nast

pnie równie

ró

nic

, jaka istnieje pomi

dzy

nasz

dusz

a dusz

zwierz

cia; w ostatniej wreszcie - jakie rzeczy uwa

a si

potrzebne, aby posun

ąć

w badaniach przyrody dalej ni

dotychczas, oraz jakie racje

skłoniły go do pisania.

ĘŚĆ

PIERWSZA

ĘŚĆ

DRUGA

ĘŚĆ

TRZECIA

ĘŚĆ

CZWARTA

ĘŚĆ

SZÓSTA

ĘŚĆ

PIERWSZA

Rozs

dek jest to rzecz ze wszystkich na

wiecie najlepiej rozdzielona, ka

dy bowiem

dzi,

e jest w ni

tak dobrze zaopatrzony, i

nawet ci, których we wszystkim innym

najtrudniej jest zadowoli

, nie zwykli pragn

ąć

go wi

cej, ni

li posiadaj

. Nie jest

prawdopodobne, aby si

wszyscy mylili co do tego; raczej

wiadczy to, i

zdolno

ść

dobrego s

dzenia i rozró

niania prawdy od fałszu, co nazywamy wła

nie rozs

dkiem lub

rozumem, jest z natury równa u wszystkich ludzi. Tak wi

c rozbie

ść

mniema

nie

pochodzi st

d, aby jedni byli roztropniejsi od drugich, ale jedynie st

d, i

prowadzimy

li nasze rozmaitymi drogami i nie rozwa

amy tych samych rzeczy. Nie dosy

bowiem

mie

umysł bystry, ale główna rzecz jest wła

ciwie go stosowa

. Najwi

ksze dusze

zdolne s

do najwi

kszych wyst

pków zarówno jak do najwi

kszych cnót; a ci, którzy id

jedynie bardzo wolno, je

li trzymaj

wci

ąŜ

prostej drogi, mog

posun

ąć

o wiele

dalej ni

ci, którzy biegn

, lecz oddalaj

od niej.

Co do mnie, nie s

dziłem nigdy, aby umysł mój był w czymkolwiek doskonalszy ni

umysły ogółu ludzi: cz

sto nawet pragn

łem mie

l równie chybk

lub wyobra

równie jasn

i dokładn

albo pami

ęć

równie obszern

i przytomn

co niektórzy inni. A nie

znam innych przymiotów, które słu

yłyby doskonało

ci umysłu; co si

tyczy bowiem

rozumu, czyli rozs

dku, jako,

e jest to jedyna rzecz, która nas czyni lud

mi i ró

ni od

zwierz

t, przypuszczam, i

znajduje si

całkowity w ka

dym, i id

w tym za

powszechnym mniemaniem filozofów, którzy powiadaj

e ró

nice stopnia mi

dzy

jednostkami tego

samego gatunku tycz

jedynie ich cech przypadkowych, nigdy za

ich

formy, czyli istoty.

Ale nie waham si

powiedzie

, jako moim zdaniem, miałem w tym wiele szcz

ęś

cia, i

trafiłem ju

od młodo

ci na pewne drogi prowadz

ce mnie do rozwa

i zasad, z

Strona 1 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

których utworzyłem metod

. Zdaje mi si

, i

przez t

metod

posiadłem sposób

stopniowego pomna

ania mojej wiedzy i wzniesienia jej pomału do najwy

szego punktu,

do którego mierno

ść

mego umysłu i krótkie trwanie

ycia pozwol

jej dosi

ąć

. (...)

Karmiono mnie nauk

od samego dzieci

stwa; poniewa

zapewniano mnie,

e za jej

pomoc

na naby

jasn

i pewn

wiedz

o wszystkim, co jest po

yteczne dla

ycia,

ywiłem niezmierne pragnienie przyswojenia jej sobie. Ale zaledwie uko

czyłem cały ten

okres studiów, po upływie którego jest si

zazwyczaj przyj

tym w poczet uczonych,

zmieniłem zupełnie mniemanie. Czułem si

bowiem udr

czony tyloma w

tpliwo

ciami i

bł

dami, i

zdawało mi si

e usiłuj

c si

kształci

, nie osi

łem

adnej innej korzy

jak t

, i

coraz bardziej odsłaniałem sobie moj

niewiedz

. A przecie

byłem w jednej z

najsławniejszych szkół w Europie, gdzie, jak s

dziłem, powinni znale

źć

uczeni ludzie,

li tacy w ogóle istniej

w jakim miejscu na ziemi. Nauczyłem si

wszystkiego, czego

inni si

tam uczyli; a nawet, nie zadowalaj

c si

naukami, jakie nam podawano,

przebiegłem wszystkie ksi

gi, które mi wpadły w r

ce, a traktowały o przedmiotach

uznanych za najbardziej osobliwe i rzadkie. Znałem przy tym s

d, jaki inni mieli o mnie;

nie widziałem, aby mnie uwa

ano za ni

szego od współuczniów, mimo i

było ju

dzy

nimi kilku, których przeznaczano, aby zaj

li miejsce naszych mistrzów. Wreszcie, wiek

nasz zdawał mi si

tak kwitn

cy i bogaty w bystre umysły jak

aden z poprzedzaj

cych.

Dawało mi to swobod

dzenia wedle siebie o wszystkich innych i zrodziło

prze

wiadczenie, i

nie ma na

wiecie nauki, która by była taka, jak mi si

wprzódy

kazano spodziewa

(...)

Nie powiem nic wi

cej o filozofii jak tylko to, i

widz

e uprawiały j

najwyborniejsze

umysły, jakie tylko

yły w ci

gu wielu wieków, i

e mimo to nie znajduje si

w niej jeszcze

adnej rzeczy, o któr

by si

nie spierano, która by wi

c tym samym nie była w

tpliwa,

nie byłem na tyle zarozumiały, aby spodziewa

lepiej w tym utrafi

ani

eli inni.

Rozwa

ywszy przy tym, ile bywa rozmaitych pogl

dów tycz

cych tego samego

przedmiotu podtrzymywanych przez ludzi uczonych, podczas gdy nie wi

cej przecie

jeden no

e by

prawdziwy, os

dziłem niemal jako fałszywe wszystko, co było tylko

prawdopodobne.

Co do innych za

nauk, wskutek tego,

e w znacznej mierze czerpi

zasady swoje w

filozofii, s

dziłem,

e nie mo

na było zbudowa

nic trwałego ta podstawach tak

niepewnych. (...)

Dlatego te

, skoro tylko wiek pozwolił mi wydoby

z zale

ci od mych nauczycieli,

porzuciłem zupełnie zgł

bianie nauk. I postanowiwszy nie szuka

innej wiedzy prócz

tej, jak

mógłbym znale

źć

w samym sobie lub te

w wielkiej ksi

dze

wiata, obróciłem

reszt

młodo

ci na podró

e, ogl

danie dworów i wojsk, za

ywanie towarzystwa ludzi

rozmaitych usposobie

stanów, gromadzenie rozmaitych do

wiadcze

, próbowanie

samego siebie w przygodach, jakie mi los nadarzy, a wsz

dzie na zastanawianie si

nad

nastr

czaj

cymi si

rzeczami w taki sposób, i

bym mógł wyci

ąć

z nich jak

ąś

korzy

ść

Zdawało mi si

bowiem, i

mog

znale

źć

o wiele wi

cej prawdy w rozumowaniach, jakie

dy przeprowadza w odniesieniu do spraw, które mu s

bliskie i których obrót musi go

ukara

niebawem, je

li je

le os

dził, ani

eli w tych, które przeprowadza w swojej

pracowni uczony w spekulacjach nie daj

cych

adnego skutku i pozostaj

cych bez

innych nast

pstw jak to tylko, i

wydob

dzie on z nich mo

e tym wi

cej chluby, im dalsze

od pospolitszego rozs

dku, a to z tej przyczyny, i

musiał zu

cej dowcipu i

sztuki, aby im nada

prawdopodobie

stwo. Ja za

pragn

łem zawsze bardzo gor

nauczy

rozró

nia

prawd

od fałszu, aby jasno rozeznawa

w moich czynach i

pewnie kroczy

przez

ycie.

Strona 2 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

Prawda, i

podczas gdy tak przygl

dałem si

obyczajom innych ludzi, nie znajdowałem

nic, na czym mógłbym si

oprze

, i zauwa

yłem w nich niemal tyle rozbie

ci, co

wprzódy w mniemaniach filozofów. Tak te

najwi

ksz

korzy

, jaka st

d dla mnie

wynikła, było to, i

widz

c wiele rzeczy, które jakkolwiek zdaj

nam bardzo

mieszne i

niedorzeczne, za

ywaj

mimo to powszechnego wzi

cia i uwa

ania u innych wielkich

narodów, uczyłem si

, aby nie wierzy

nazbyt pewnie w nic, o czym przekonywał mnie

jedynie przykład i obyczaj. W ten sposób oswobadzałem si

pomału z wielu bł

dów,

które mog

zaciemnia

nasze

wiatło przyrodzone i osłabia

nasz

zdolno

ść

pojmowania. Lecz obróciwszy kilka lat na studiowanie w ten sposób w ksi

dze

wiata i

zdobywanie niejakiego do

wiadczenia, postanowiłem pewnego dnia zagł

równie

w samego siebie i u

wszelkich sił mojego umysłu dla wyszukania dróg, jakimi i

ść

nale

ało. Powiodło mi si

to, jak s

, o wiele lepiej, ni

gdybym si

nie był nigdy

oddalił ani od mego kraju, ani od moich ksi

ąŜ

ek.

ĘŚĆ

DRUGA

Byłem wówczas w Niemczech, dok

d powołały mnie okoliczno

ci stworzone przez wojny,

które trwaj

tam jeszcze. Kiedy wracałem do armii z koronacji cesarza, pocz

tek zimy

zatrzymał mnie na kwaterze, gdzie nie znajduj

adnego towarzystwa, które by

rozpraszało moje my

li, i nie maj

c zreszt

na szcz

ęś

cie trosk ani nami

tno

ci, które by

ciły mój spokój, siedziałem przez cały dzie

zamkni

ty sam w ciepłej izbie, maj

pełn

swobod

zajmowania si

swoimi my

lami. (...)

(...) nabrałem przekonania, i

(...) co do wszystkich mniema

, jakie we mnie dot

wpojono, nie mog

uczyni

nic lepszego, jak zabra

do usuni

cia ich z siebie na

dobre, aby pó

niej postawi

w to miejsce albo inne, lepsze, albo nawet te same, skoro je

dostosuj

do miary rozumu. I uwierzyłem mocno,

e za pomoc

tego sposobu uda mi si

poprowadzi

moje

ycie o wiele lepiej, ni

gdybym je budował jedynie na starych

fundamentach i opierał si

jedynie na zasadach, które dałem w siebie wmówi

młodo

ci, nie zbadawszy nigdy, czy s

prawdziwe. (...)

(...) jako

e w szkole jeszcze dowiedziałem si

e nie mo

na wymy

nic tak

dziwacznego i mało godnego wiary, czego by kiedy

nie powiedział który

filozof, a

pó

niej w podró

ach moich poznałem,

e ludzie, którzy maj

poj

cia bardzo odmienne

od naszych, niekoniecznie s

przez to dzikimi czy barbarzy

cami, ale

e wielu z nich

ywa rozumu w tym samym albo wi

kszym ni

my stopniu; dalej za

, poniewa

rozwa

yłem, jak bardzo ten sam człowiek, o tym samym umy

le, chowany od

dzieci

stwa mi

dzy Francuzami lub Niemcami staje si

ró

nym od tego, czym byłby,

gdyby zawsze

ył po

ród Chi

czyków albo Kanibalów, i jak ta sama rzecz, ze sposobem

ubierania si

wł

cznie, która podobała si

nam przed dziesi

ciu laty i b

dzie si

nam

e znowu

podobała, nim dziesi

ęć

lat upłynie, wydaje si

nam teraz dziwaczna i

mieszna, co wskazuje, i

przekonania nasze kształtuj

raczej zwyczaj i przykład ni

jakiekolwiek pewne poznanie; i jako

e rozwa

yłem, i

mnogo

ść

głosów nie jest wszelako

dowodem, który by co

był wart w odniesieniu do prawd trudniejszych nieco do wykrycia,

bardziej jest bowiem prawdopodobne, aby jeden człowiek trafił na nie ni

ogół - dlatego

to nie mogłem wybra

nikogo, którego mniemania zdałyby mi si

godne, aby je przeło

nad inne, i uczułem si

niejako zmuszony podj

ąć

samemu kierowanie sob

Ale jak człowiek, który kroczy sam i w

ród ciemno

ci, postanowiłem i

ść

tak wolno i

stosowa

w ka

dej rzeczy tyle ostro

ci,

e gdybym nawet miał si

posuwa

bardzo

niewiele, uchroniłbym si

przynajmniej od upadku. Na pocz

tek nie chciałem nawet

odrzuca

w cało

adnego z mniema

, które mogły niegdy

przenikn

ąć

do mojego

prze

wiadczenia, nie b

c tam wprowadzone przez rozum, zanim nie po

wprzódy do

ść

czasu na zrobienie dokładnego planu dzieła, jakie podejmowałem, i na

Strona 3 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

szukanie prawdziwej metody, która by mnie doprowadziła do poznania wszystkich rzeczy
dost

pnych dla mego umysłu.

c młodszym, mozoliłem si

nieco w

ród innych działów filozofii nad logik

ród

nauk za

matematycznych - nad geometri

i algebr

, trzema sztukami czy te

naukami,

które, jak si

zdawało, mogły posun

ąć

naprzód moje zamiary. (...) poj

łem konieczno

ść

szukania jakiej

innej metody, która zawieraj

c korzy

ci tych trzech, byłaby wolna od ich

bł

dów. Jak mnogo

ść

praw dostarcza cz

sto usprawiedliwienia wyst

pkom, tak i

stwie o wiele wi

kszy jest ład wówczas, gdy przy niewielkiej ilo

ci praw s

one

bardzo

le przestrzegane, podobnie, zamiast wielkiej liczby prawideł, z których składa

logika, s

dziłem, i

wystarcz

mi nast

puj

ce cztery, bylebym postanowił raz na

zawsze i niezłomnie nie zaniedba

ani razu ich przestrzegania.

Pierwszym było nie przyjmowa

nigdy

adnej rzeczy za prawdziw

, zanim jej nie poznam

z cał

oczywisto

jako takiej: to znaczy unika

starannie po

piechu i uprzedze

i nie

obejmowa

swoim s

dem niczego poza tym, co si

przedstawi memu umysłowi tak jasno

i wyra

nie, i

nie miałbym

adnego powodu podania tego w w

tpliwo

ść

Drugim - podzieli

de z rozpatrywanych zagadnie

na tyle cz

stek, na ile si

da i ile

dzie tego wymaga

lepsze rozwi

zanie.

Trzecim - prowadzi

li po porz

dku, zaczynaj

c od przedmiotów najprostszych i

najłatwiejszych do poznania, aby nast

pnie wznosi

pomału jak gdyby po stopniach,

do poznania bardziej zło

onych; nale

y si

przy tym domniemywa

prawidłowych

zwi

zków nawet mi

dzy tymi, które nie tworz

naturalnego szeregu.

Ostatnim - czyni

wsz

dzie wyszczególnienia tak dokładne i przegl

dy tak ogólne, abym

był pewny, i

nic nie opu

ciłem.

Owe długie ła

cuchy racji prostych i łatwych, którymi geometrzy zwykli si

posługiwa

aby doj

ść

do najtrudniejszych dowodów, nasun

ły mi przypuszczenie, i

wszystkie

rzeczy podpadaj

ce pod poznanie ludzkie w taki sam sposób wzajemnie z siebie

wynikaj

e nie istniej

z pewno

tak odległe, do których nie mieliby

my dotrze

, ani

tak ukryte, których nie mieliby

my odkry

, byleby

my tylko powstrzymali si

od przyj

cia

za prawdziw

wszelkiej rzeczy, która ni

nie jest, i zachowali zawsze porz

dek, jaki jest

potrzebny, aby je wyprowadzi

jedne z drugich. (...) Zwa

ywszy za

e spo

ród

wszystkich, którzy dotychczas poszukiwali prawdy w naukach, jedynie matematycy umieli
odkry

jakie

dowody, to znaczy jakowe

racje pewne i oczywiste, nie w

tpiłem, i

nale

zacz

ąć

od tych, które oni rozpatrywali, jakkolwiek nie spodziewałem si

d innego

ytku jak ten tylko, i

przyzwyczaja

one b

mój umysł do karmienia si

prawd

niezadowalania si

fałszywymi racjami. (...) Nast

pnie, wzi

wszy pod uwag

, i

aby

pozna

[matematyczne] proporcje, b

niekiedy musiał rozwa

oddzielnie, a

niekiedy tylko zapami

lub obejmowa

kilka razem, pomy

lałem, i

aby je lepiej

rozwa

pojedynczo, powinienem przedstawi

je w liniach, jako i

nie znajdowałem nic

prostszego ani te

nic, co bym mógł ja

niej ukaza

wyobra

ni i zmysłom; aby je

natomiast zapami

lub obj

ąć

po kilka razem, trzeba mi b

dzie wyrazi

je sobie za

pomoc

jakich

znaków, mo

liwie najprostszych; w ten sposób zapo

ycz

wszystko, co

jest najlepsze, z analizy geometrycznej i z algebry i poprawi

wszystkie braki jednej za

pomoc

drugiej.

Jako

w istocie

miem powiedzie

, i

cisłe przestrzeganie tych niewielu prawideł, jakie

obrałem, dało mi tak

łatwo

ść

w rozpl

tywaniu wszystkich kwestii, które te dwie nauki

zawieraj

, i

w ci

gu dwóch czy trzech miesi

cy, jakie obróciłem na ich rozpatrywanie,

zaczynaj

c od najprostszych i najogólniejszych i w ka

dej prawdzie odkrytej znajduj

reguł

, która mi słu

yła potem do znalezienia innych, nie tylko uporałem si

z wieloma

Strona 4 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

rzeczami, które zdały mi si

wprzódy bardzo trudne, ale wydało mi si

tak

e pod

koniec nawet w tych, których nie znałem, mog

oznaczy

, jakimi

rodkami i do jakiego

punktu mo

liwe jest ich rozwi

zanie. (...) [Kartezjusz pisze tu o odkrytej przez siebie

geometrii analitycznej.]

Ale najwi

cej zadowolenia w tej metodzie dawało mi, i

dzi

ki niej miałem pewno

ść

we wszystkim posługuj

moim rozumem, je

li nie doskonale, to przynajmniej

najlepiej, jak jest w mojej mocy, nie mówi

c o tym,

e czułem, stosuj

c j

, i

umysł mój

przyzwyczaja si

stopniowo do ogarniania przedmiotów z coraz wi

ksz

jasno

wyrazisto

. Nie przywi

zawszy jej do

adnej poszczególnej materii, obiecywałem

sobie stosowa

do innych nauk z równym po

ytkiem, jak to czyniłem w odniesieniu do

algebry.

Nie i

bym, dlatego wa

ył si

od razu rozpatrywa

wszystkie gał

zie wiedzy, jakie by si

nastr

czyły; to wła

nie bowiem byłoby przeciwne porz

dkowi, jaki metoda ta przepisuje.

Wzi

wszy pod rozwag

, i

zasady tych nauk winny by

wszystkie zaczerpni

te z filozofii,

w której wła

nie nie znajdowałem jeszcze pewnych zasad, pomy

lałem, i

trzeba mi

przede wszystkim stara

ustali

w niej takowe i

e - wobec tego, i

jest to rzecz

najwa

niejsza w

wiecie i w której najbardziej nale

ało si

obawia

piechu i

uprzedze

- powinienem zabra

do uko

czenia dzieła tego dopiero wtedy, gdy

osi

wiek o wiele dojrzalszy ni

dwadzie

cia trzy lata, które wówczas liczyłem i gdy

wiele czasu na przygotowanie si

do tych zada

, tak wykorzeniaj

c z umysłu

wszystkie bł

dne mniemania, jakie przyj

łem we

przed tym czasem, jak te

gromadz

rozmaite do

wiadczenia jako materi

dla moich rozumowa

wicz

c si

gle w

metodzie, jak

obrałem dla umacniania si

w niej coraz wi

cej.

ĘŚĆ

TRZECIA

Zanim si

zacznie przebudowywa

dom, w którym si

mieszka, nic do

ść

jest zburzy

jeno i gromadzi

zapas materiałów oraz zgodzi

architektów lub te

wiczy

samemu

w architekturze, a poza tym nakre

starannie plan; trzeba tak

e wystara

o jaki

dom, gdzie by mo

na zamieszka

wygodnie, na czas kiedy si

dzie pracowa

nad

tamtym. Tak te

, i

bym nie pozostał niezdecydowany w moich czynach, przez czas kiedy

rozum skłaniał mnie b

dzie do niezdecydowania w moich s

dach, i abym mógł podczas

tego

najszcz

ęś

liwiej, jak zdołam, utworzyłem sobie moralno

ść

tymczasow

składaj

jedynie z trzech lub czterech zasad, którymi si

tnie z wami podziel

Pierwsz

było by

posłusznym prawom i obyczajom mego kraju, zachowuj

c stale religi

w której Bóg dozwolił mi łaskawie chowa

od dzieci

stwa, a we wszelkiej innej rzeczy

kierowa

mniemaniami najbardziej umiarkowanymi i najbardziej oddalonymi od

wszelkiej przesady oraz powszechnie stosowanymi w post

powaniu przez

najrozs

dniejszych mi

dzy tymi, z którymi mi

wypadnie. (...)

dzy rozmaitymi mniemaniami jednako maj

cymi obieg wybierałem najbardziej

umiarkowane zarówno dlatego, i

one zawsze najwygodniejsze w praktyce i

prawdopodobnie najlepsze, jako i

wszelki nadmiar bywa zazwyczaj zły, jak równie

, aby

mniej odchodzi

w wypadku pobł

dzenia od prawdziwej drogi, ni

miałoby to miejsce,

gdybym wybrał jedn

skrajno

ść

, podczas gdy nale

ało trzyma

przeciwnej. A w

szczególno

ci uwa

ałem za zbytek wszystkie zobowi

zania, które umniejszaj

nasz

swobod

. (...)

Drug

moj

zasad

było by

liwie najbardziej nieugi

tym i zdecydowanym w

działaniu i trzyma

mniema

nawet najbardziej w

tpliwych, skoro ju

raz na nie

zdałem, z nie mniejsz

stało

gdyby były bardzo pewne. Na

ladowa

nale

y tych

podró

nych, którzy zbł

kawszy si

w lesie, nie bł

kołuj

c to w jedn

to w drug

Strona 5 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

stron

ani tym mniej zatrzymuj

w miejscu, ale id

zawsze najpro

ciej, jak zdołaj

tym samym kierunku i nie zmieniaj

go dla błahych powodów, jakkolwiek na pocz

tku

e sam tylko przypadek skłonił ich do jego wyboru; tym sposobem bowiem, je

li nie

ąŜ

le tam, gdzie pragn

dojd

przynajmniej w ko

cu gdzie

, gdzie

prawdopodobnie czu

lepiej ni

w po

rodku lasu. (...)

Trzeci

zasad

było stara

zawsze przemóc raczej siebie ni

los i raczej odmieni

moje pragnienia ni

porz

dek

wiata, i przyzwyczai

w ogólno

ci do prze

wiadczenia,

nie ma nic, co by było całkowicie w naszej mocy, prócz naszej my

li. (...) Ale

przyznaj

, i

trzeba długiego

wiczenia i cz

sto powtarzanej medytacji, aby si

przyzwyczai

do patrzenia w ten sposób na wszystkie rzeczy; i s

e na tym głównie

polegała tajemnica owych dawnych filozofów [stoików], którzy zdołali umkn

ąć

władzy

losu i mimo cierpie

i ubóstwa współzawodniczy

co do szcz

ęś

liwo

ci z bogami. (...)

Wreszcie jako zamkni

cie tych zasad moralnych umy

liłem uczyni

przegl

d rozmaitych

zatrudnie

, jakie ludzie maj

w tym

yciu, aby stara

wybra

najlepsze. Nie wydaj

du o zatrudnieniach innych, s

dziłem, i

nie mog

uczyni

nic lepszego, jak i

ść

dalej w

tym, które podj

łem, to znaczy obróci

całe

ycie na kształcenie mego rozumu i

posuwanie si

, ile b

mógł, w poznaniu prawdy, trzymaj

c si

metody, jak

sobie

przepisałem. Od czasu jak zacz

łem posługiwa

metod

wiadczyłem tak

wielkich rado

ci, i

nie s

dziłem, aby mo

na było dozna

w tym

yciu słodszych ani

bardziej niewinnych. Odkrywaj

c codziennie za jej pomoc

jakie

prawdy, które mi si

zdawały do

ść

ne i powszechnie nieznane, odczuwałem w duchu takie zadowolenie,

wszystko inne było mi oboj

tne. Zreszt

trzy poprzednie maksymy były oparte jedynie

na zamiarze, jaki powzi

łem, aby i

ść

dalej w o

wiecaniu si

. Skoro bowiem Bóg dał

demu jakie

wiatło, aby rozró

nia

prawd

od fałszu, nie my

lałbym, i

powinienem

bodaj chwil

zadowoli

mniemaniami drugiego, gdybym nie był zamierzył u

własnego s

du na zbadanie ich w odpowiednim czasie. Nie byłbym umiał wyzby

skrupułów, id

c za nimi, gdybym nie miał nadziei, i

nie strac

dlatego

adnej

sposobno

ci znalezienia lepszych, o ile takie istniej

. Nie byłbym wreszcie umiał

ograniczy

moich pragnie

ani czu

zadowolonym, gdybym nie poszedł drog

której, jak mniemałem, posiadam pewno

ść

nabycia wszelkiej wiedzy, do jakiej jestem

zdolny, a ponadto tym samym sposobem nabycia wszystkich prawdziwych dóbr, jakie
byłoby kiedykolwiek w mojej mocy naby

. A to tym bardziej,

e wola nasza skłania si

cigania lub unikania jakiejkolwiek rzeczy jedynie wedle tego, czy nasze poj

cie

przedstawi nam j

jako dobr

czy jako zł

. Wystarczy tedy dobrze s

dzi

, aby dobrze

czyni

, i s

dzi

najlepiej, jak umiemy, aby czyni

najlepiej, jak mo

emy, to znaczy

naby

wszystkie cnoty, a wraz wszystkie inne dobra, jakie da si

naby

; i kiedy si

jest

pewnym,

e si

to osi

ło, niepodobna nie czu

szcz

ęś

liwym.

Upewniwszy si

w ten sposób co do tych zasad i oddzielaj

c je wraz z prawdami wiary,

które zawsze były na pierwszym miejscu w moich przekonaniach, os

dziłem, i

co do

reszty mniema

, mog

swobodnie przyst

do uwolnienia si

od nich. Otó

spodziewałem si

lepiej z tym upora

, obcuj

c z lud

mi, ni

pozostaj

c dłu

ej zamkni

w komorze, gdzie pocz

łem wszystkie te my

li: zima tedy jeszcze niezupełnie dobiegła

ca, gdy ja ju

ciłem si

w drog

. I przez całe nast

pne dziewi

ęć

lat czyniłem nie

co innego, tylko w

drowałem tu i tam po

wiecie, staraj

c si

raczej widzem ni

aktorem we wszystkich komediach, jakie si

na nim odgrywa. Rozwa

c za

w ka

dym

przedmiocie szczególnie to, co mogłoby go uczyni

podejrzanym i da

nam sposobno

ść

do omyłki, wykorzeniałem równocze

nie z mego umysłu wszystkie bł

dy, jakie mogły si

wprzódy w

lizn

ąć

. Nie i

bym w tym na

ladował sceptyków, którzy w

tpi

aby

tpi

, i chc

wydawa

niezdecydowani; przeciwnie bowiem, cały mój zamiar

zmierzał jeno ku temu, aby naby

pewno

ci i aby odrzuci

ruchom

ziemi

i piasek

celem znalezienia skały lub gliny. (...) Co wi

cej,

wiczyłem si

wci

ąŜ

w metodzie, jak

sobie przepisałem; poza tym bowiem, i

starałem si

na ogól prowadzi

wszystkie moje

Strona 6 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

li wedle jej reguł, zachowywałem sobie, od czasu do czasu, kilka godzin, które

obracałem w szczególno

ci na stosowaniu jej do zagadnie

matematycznych lub nawet

tak

e niektórych innych, które mogłem niejako upodobni

do matematycznych przez

odł

czanie ich od zasad wszystkich nauk, które mi si

nie zdawały do

ść

pewne, tak jak

uczyniłem, co ujrzycie, z wieloma zagadnieniami wyło

onymi w tym

e tomie. I tak, nie

c na pozór w inny sposób ni

ci, którzy nie maj

c innego zadania, tylko p

dzi

ycie

lube, a niewinne, staraj

odró

przyjemno

ci od wyst

pków, i którzy, aby si

cieszy

, nie nudz

c si

, swoim wolnym czasem, za

ywaj

wszystkich godziwych

rozrywek, nie ustawałem w moim zamiarze i powi

kszałem stale znajomo

ci prawdy, by

e bardziej, ni

gdybym był jeno czytał ksi

ąŜ

ki lub obcował z uczonymi.

Upłyn

ło jednak dziewi

ęć

lat, zanim powzi

łem jakie

postanowienie odno

nie

zagadnie

, jakie zazwyczaj s

przedmiotem dysput mi

dzy uczonymi, i zanim zacz

łem

szuka

podstaw jakiej

filozofii, pewniejszej ni

owa pospolita. (...) Oto mija wła

nie

osiem lat, jak pragnienie to kazało mi si

oddali

od wszystkich miejsc, gdzie mógłbym

mie

znajomych, i usun

ąć

tu, do kraju, gdzie długie trwanie wojny ustanowiło takie

porz

dki, i

zdawałoby si

e wojska tu utrzymywane słu

Ŝą

jeno ku temu, aby mo

było z wi

kszym bezpiecze

stwem kosztowa

słodyczy pokoju, i gdzie po-

ród całej

rzeszy ludzi wielce czynnych i bardziej dbałych o własne sprawy ni

ciekawych spraw

cudzych, maj

c wszystkie wygody, jakie znajduj

w miastach najbardziej

ucz

szczanych, mogłem

równie samotny i oddalony od

wiata, co na najbardziej

odludnej pustyni.

ĘŚĆ

CZWARTA

(...) Od dawna zauwa

yłem,

e co si

tyczy obyczajów, nale

y niekiedy i

ść

mniemaniami, o których si

wie,

e s

bardzo niepewne, tak jak gdyby były niew

tpliwe,

jak powiedziałem to powy

ej; ale poniewa

wówczas pragn

łem po

jeno

poszukiwaniu prawdy, s

dziłem, i

trzeba mi pocz

ąć

sobie wr

cz przeciwnie i odrzuci

jako bezwarunkowo fałszywe, wszystko to, w czym mógłbym powzi

ąć

najmniejsz

tpliwo

ść

, aby si

przekona

, czy nie zostanie potem w moich przekonaniach co

, co

by było zupełnie niew

tpliwe. Tak z przyczyny, i

zmysły nasze zwodz

nas niekiedy,

przyj

łem,

adna rzecz nie jest taka, jak one nam przedstawiaj

. Poniewa

istniej

ludzie, którzy si

myl

w rozumowaniu nawet odno

nie najprostszych

przedmiotów geometrii i wyci

gaj

z nich mylne wnioski, pomy

lawszy przy tym, i

jestem podległy bł

dom równie jak ka

dy inny, odrzuciłem jako bł

dne wszystkie racje,

które wzi

łem poprzednio za dowody. Wreszcie uwa

e wszystkie te same my

li,

jakie mamy na jawie, mog

nam przychodzi

wówczas, kiedy

pimy, za si

wówczas

adna z nich nie jest prawdziwa, postanowiłem zało

, i

wszystko, co kiedykolwiek

dotarło do mego umysłu, nie bardziej jest prawdziwe ni

li złudzenia senne. Ale zaraz

potem zwróciłem uwag

, i

podczas gdy upieram si

przypuszcza

e wszystko jest

fałszywe, koniecznym jest, abym ja, który to my

, był czym

; i spostrzegłszy, i

prawda: my

, wi

c jestem , jest tak mocna i pewna,

e wszystkie najskrajniejsze

przypuszczenia sceptyków nie zdolne s

jej obali

, os

dziłem, i

mog

przyj

ąć

bez

skrupułu za pierwsz

zasad

filozofii, której szukałem.

Nast

pnie, rozpatruj

c z uwag

czym jestem, spostrzegłem, i

o ile mog

sobie

przedstawi

e nie mam ciała i

e nie ma

adnego

wiata ani miejsca, gdzie bym był, nie

mog

sobie jednakowo

przedstawi

, jakobym nie istniał wcale. Przeciwnie, z tego

wła

nie, i

zamierzałem w

tpi

o prawdzie innych rzeczy, wynikało bardzo jasno i

pewnie,

e istniej

; natomiast, gdybym tylko przestał my

, cho

by nawet wszystka

reszta tego, co sobie wyobraziłem, była prawd

, nie miałbym

adnej przyczyny mniema

istniej

. Poznałem st

e jestem substancj

której cał

istot

czyli natur

jest jeno

lenie, i która, aby istnie

, nie potrzebuje

adnego miejsca, ani nie zale

y od

adnej

rzeczy materialnej; tak, i

owo ja, to znaczy dusza, przez któr

jestem tym, czym jestem,

Strona 7 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

jest całkowicie odr

bna od ciała, a nawet jest łatwiejsza do poznania ni

ono, i

e gdyby

nawet ono nie istniało, byłaby i tak wszystkim, czym jest.

Po czym rozwa

yłem w ogólno

ci, czego potrzeba, aby twierdzenie jakie

było

prawdziwe i pewne; skoro bowiem znalazłem twierdzenie, o którym wiedziałem,

e jest

pewne, s

dziłem, i

powinienem równie

wiedzie

, na czym polega ta pewno

ść

. I

stwierdziwszy, i

w owym: my

, wi

c jestem nie ma nic, co by mnie upewniało, i

mówi

prawd

, prócz tego, i

widz

bardzo jasno,

e aby my

, trzeba istnie

dziłem, i

mog

przyj

ąć

za ogóln

reguł

e wszelkie rzeczy, które pojmujemy

bardzo jasno i bardzo wyra

nie, s

prawdziwe: zachodzi jeno niejaka trudno

ść

w tym,

aby stwierdzi

nale

ycie, które to rzeczy pojmujemy wyra

nie. Zastanawiaj

c si

nast

pnie nad tym, i

tpi

, i

e tym samym istota moja nie jest zupełnie doskonała,

widziałem bowiem jasno, i

zna

jest wi

ksz

doskonało

tpi

, powzi

łem my

aby dochodzi

, sk

d nauczyłem si

o czym

bardziej doskonałym ni

ja sam, i

rozeznałem z cał

oczywisto

, i

musiałem si

nauczy

tego od jakiej

istoty, która

jest rzeczywi

cie bardziej ode mnie doskonała. Co si

tyczy my

li moich o wielu innych

rzeczach na zewn

trz mnie, jak o niebie, o ziemi, o

wietle, cieple i tysi

cu innych, nie

byłem w takim kłopocie, aby wiedzie

, sk

d pochodz

. Nie widz

c bowiem w nich nic, co

by je miało czyni

w mym mniemaniu wy

szymi nade mnie, mogłem s

dzi

, i

eli s

prawdziwe, s

dziedzin

zale

od mojej natury, od tego, co posiada ona doskonałego;

eli nieprawdziwe, wzi

łem je snad

z nico

ci, to znaczy znalazły si

we mnie na

skutek tego, co posiadam ułomnego. Ale inna była sprawa z poj

ciem istoty bardziej

doskonałej ni

moja; to bowiem, abym je czerpał z nico

ci, było rzecz

oczywi

cie

niemo

liw

e za

l, aby co

doskonałego mogło by

nast

pstwem czego

mniej

doskonałego i było dziedzin

ode

zale

jest równie odpychaj

ca jak to, aby co

mogło powsta

z niczego, nie mogłem równie

wysnu

tego poj

cia z samego siebie: tak

pozostawało tylko,

e pomie

ciła j

we mnie istota rzeczywi

cie bardziej ode mnie

doskonała, a nawet posiadaj

ca sama w sobie wszystkie doskonało

ci, o których mog

mie

jakie

poj

cie, to znaczy, aby si

wyrazi

w jednym słowie, która jest Bogiem. Do

tego dodałem, i

poniewa

znam doskonało

ci, których mi zbywa, nie jestem jedyn

istot

jaka istnieje (...), ale

e musi koniecznie istnie

jeszcze jaka

inna, bardziej

doskonała, od której jestem zale

ny i od której nabyłem wszystko, co posiadam. Gdybym

bowiem był sam i niezale

ny od czego b

innego, tak i

z siebie samego posiadałbym

odrobin

, poprzez któr

uczestnicz

w doskonałej istocie, z t

sam

racj

mógłbym

posiada

z siebie cał

reszt

, której braku mam

wiadomo

ść

, i przeto by

samemu

niesko

czonym, wiecznym, niezmiennym, wszystkowiedz

cym, wszechmog

cym i mie

wreszcie wszystkie doskonało

ci, które mogłem dostrzec w Bogu. Wedle powy

szego

rozumowania bowiem, aby pozna

natur

Boga na tyle, na ile moja natura jest do tego

zdolna, trzeba mi było jedynie rozwa

w zwi

zku z ka

rzecz

której jak

ąś

ide

znajdowałem w sobie, czy jest doskonało

posiada

czy nie. Byłem przy tym

pewien,

e ka

da z tych, które znamionuj

jak

ąś

niedoskonało

ść

, nie znajdzie si

w nim,

ale

e wszystkie inne tam b

. Tak widziałem, i

tpienie, niestało

ść

, smutek i

podobne rzeczy nie mog

w nim by

, zwa

ywszy,

e ja sam wielce byłbym rad, b

c od

nich wolny. Poza tym jeszcze miałem idee wielu rzeczy postrzegalnych zmysłami i
cielesnych; cho

bym bowiem przypu

cił,

e wszystko, co widz

lub wyobra

sobie, jest fałszywe, nie mogłem wszelako zaprzeczy

e idee te znajduj

istotnie w

mojej my

li. Poniewa

rozpoznałem jednak w sobie bardzo jasno,

e natura my

ró

na jest od cielesnej, a zwa

ywszy,

e wszelka zło

ono

ść

wiadczy o zale

ci,

zale

ść

jest oczywistym brakiem, os

dziłem, i

nie mogłoby to by

doskonało

w Bogu, gdyby był zło

ony z tych dwóch natur, i

e co za tym idzie, nie jest on z nich

zło

ony; je

eli natomiast istniej

wiecie jakie

ciała lub te

jakie

umysły, lub inne

istoty niezupełnie doskonałe, istnienie ich musi zale

od jego pot

gi w ten sposób, i

nie mog

trwa

bez niego ani chwili. Chciałem szuka

nast

pnie innych prawd. Obrałem

sobie przedmiot bada

geometrów, który pojmowałem jako ciało ci

głe czy te

Strona 8 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

przestrze

niesko

czenie rozci

gni

na długo

ść

, szeroko

ść

i wysoko

ść

lub w gł

podzieln

na ró

ne cz

ęś

ci, które mog

mie

rozmaite kształty i wielko

ci i by

poruszane

lub przenoszone we wszelaki sposób, to wszystko bowiem zakładaj

geometrzy w swoim

przedmiocie. Przebiegłem kilka z ich najprostszych dowodów i spostrzegłem,

e ta

niezłomna pewno

ść

, jak

wiat im przypisuje, oparta jest na tym, i

pojmuje si

wyra

nie i zgodnie z reguł

któr

dopiero co wymieniłem, zwróciłem równie

uwag

nie ma w tych dowodach nic, co by mnie upewniało o istnieniu ich przedmiotu. Bior

bowiem na przykład trójk

t, widziałem dobrze, i

jego trzy k

ty musz

równe dwóm

tom prostym, ale nie dostrzegałem jeszcze niczego, co by mnie upewniało, i

istnieje

wiecie jaki

trójk

t; podczas gdy wracaj

c do rozpatrywania mego poj

cia doskonałej

istoty, znajdowałem, i

istnienie jej jest w niej zawarte w ten sam sposób, w jaki zawarte

jest w istnieniu trójk

ta to, i

trzy jego k

ty równe s

dwóm prostym, lub w istnieniu kuli,

e wszystkie jej cz

ęś

ci jednako s

oddalone od

rodka, lub mo

e jeszcze z wi

ksz

oczywisto

. St

d te

wynika, i

to,

e jest, czyli istnieje Bóg, który jest t

istot

tak

doskonał

jest co najmniej równie pewne, jak mo

e by

pewny jakikolwiek dowód

geometryczny.

To natomiast,

e wielu ludzi

yje w prze

wiadczeniu, i

trudno go jest pozna

, a równie

e trudno pozna

, czym jest ich dusza, pochodzi st

e nie wznosz

nigdy umysłu

ponad rzeczy postrzegalne i tak s

przyzwyczajeni nie rozwa

niczego, jak jedynie

wyobra

c to sobie, który to sposób my

lenia odpowiedni jest dla rzeczy materialnych,

wszystko, co si

nie da wyobrazi

, wydaje im si

nie do poj

cia. Przejawia si

to jasno

w tym,

e nawet filozofowie głosz

za pewnik w swoich szkołach, i

nie ma nic w umy

le,

co by nie było pierwotnie w zmysłach, a wszak pewne jest,

e idee Boga ani duszy nigdy

w nich nie znajdowały. Zdaje mi si

e ci, którzy chc

posługiwa

wyobra

aby zrozumie

te idee, czyni

tak samo, jak gdyby chcieli si

posłu

oczami, aby

słysze

ki lub czu

zapachy: a przecie

zachodzi jeszcze ta ró

nica,

e zmysł

wzroku upewnia nas, nie mniej ni

zmysł powonienia lub słuchu, o prawdziwo

ci tych

przedmiotów, podczas gdy ani wyobra

nia, ani zmysły nie zdołałyby nas nigdy upewni

adnej rzeczy, o ile by umysł nie wdał si

w to.

Wreszcie, je

eli istniej

jeszcze ludzie, którzy na podstawie racji, jakie przytoczyłem, nie

byliby dostatecznie przekonani o istnieniu Boga i własnej duszy, pragn

, aby wiedzieli, i

wszystkie inne rzeczy, co do których czuj

e bardziej upewnieni, jak to,

e maj

ciało i

e istniej

gwiazdy i ziemia, i podobne rzeczy, s

mniej pewne; jakkolwiek bowiem

mamy pewno

ść

moraln

tych rzeczy tak wielk

, i

wydaje si

e nie chc

c by

szale

cem, nie mo

na o nich w

tpi

, wszelako, kiedy chodzi o pewno

ść

metafizyczn

nie

na zaprzeczy

, nie chc

c równie

popa

ść

w niedorzeczno

ść

, i

aby nie by

zupełnie

pewnym w tej mierze, wystarczy zastanowi

e mo

na w ten sam sposób wyobrazi

sobie we

nie,

e si

ma inne ciało i widzi si

inne gwiazdy i inn

ziemi

bez tego, by to

miało naprawd

istnie

. Sk

d bowiem wiemy,

e raczej te my

li, które przychodz

nie, s

fałszywe, a nie tamte inne, zwa

ywszy, i

sto s

nie mniej

ywe i wyra

ne?

I niechaj najt

ęŜ

sze umysły badaj

spraw

, ile si

im podoba, nie s

, i

by mogły

jak

kolwiek racj

wystarczaj

aby usun

ąć

tpliwo

ść

, je

li nie zało

Ŝą

z góry

istnienia Boga. Po pierwsze bowiem samo to wła

nie, co wprzód wzi

łem za reguł

mianowicie,

e rzeczy, które pojmujemy bardzo jasno i bardzo wyra

nie, s

wszystkie

prawdziwe, pewne jest jedynie z tej przyczyny,

e Bóg jest, czyli istnieje,

e jest istot

doskonał

e wszystko, co jest w nas, pochodzi z niego. St

d wynika, i

nasze poj

cia

lub idee, jako rzeczy rzeczywiste i pochodz

ce z Boga, we wszystkim, w czym s

jasne i

wyra

ne, musz

prawdziwe. Tak, i

eli mamy do

ść

sto my

li zawieraj

ce fałsz,

mog

to by

jedynie takie, które maj

w sobie co

tnego i ciemnego, w tym bowiem

uczestnicz

w nico

ci, to znaczy s

w nas tak m

tne jedynie dlatego, i

nie jeste

zupełnie doskonali. Równie byłoby oczywi

cie nie do przyj

cia zdanie,

e fałsz lub

niedoskonało

ść

jako taka pochodzi z Boga, jak to, i

prawda lub doskonało

ść

Strona 9 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20

pochodzi

z nico

ci. Ale gdyby

my nie wiedzieli,

e wszystko, co w nas jest

rzeczywistego i prawdziwego, pochodzi z istoty doskonałej i niesko

czonej, wówczas,

cho

by nawet my

li nasze były najbardziej jasne i wyra

ne, nie mieliby

adnej racji,

która by nas upewniała, i

posiadaj

one doskonało

ść

rzeczy prawdziwych.

Gdy poznanie Boga i duszy utwierdziło nas w pewno

ci tej reguły, łatwo pozna

, i

majaki, jakie roimy we

nie, nie powinny w nas zgoła budzi

tpliwo

ci co do

prawdziwo

ci my

li naszych na jawie. Gdyby si

bowiem zdarzyło nawet komu

cemu,

e miałby jak

ąś

l bardzo wyra

, na przykład gdyby geometra wynalazł

jaki nowy dowód, okoliczno

ść

snu nie przeszkadzałaby prawdziwo

ci tej my

li. Co za

najpospolitszego omamu snów, który polega na tym, i

przedstawiaj

nam one rozmaite

przedmioty w ten sam sposób, jak to czyni

nasze zmysły zewn

trzne, nie znaczy,

aby

my mieli z tego powodu w

tpi

o prawdziwo

ci takich idei, mog

nas one bowiem

zwodzi

ść

sto, cho

my nie spali, jak to si

dzieje, gdy ci, co maj

ółtaczk

widz

wszystko w kolorze

ółtym, lub gdy gwiazdy czy inne ciała bardzo oddalone

wydaj

nam o wiele mniejsze, ni

. Ostatecznie bowiem, czy na jawie, czy we

nie,

nie powinni

my nigdy da

przekona

niczemu poza oczywisto

naszego rozumu.

Zwa

cie, i

mówi

o naszym rozumie, a nie o wyobra

ni ani o zmysłach. Z tego,

widzimy sło

ce bardzo jasno, nie powinni

my s

dzi

e jest ono tej wielko

ci, jakiej je

widzimy. Łatwo te

emy sobie bardzo wyra

nie przedstawi

głow

lwa osadzon

ciele kozy, z czego nie nale

y wyci

wniosku, i

istnieje na

wiecie chimera. Rozum

bowiem nie powiada nam bynajmniej, i

to, co widzimy lub wyobra

amy sobie, jest tym

samym prawdziwe, ale powiada, i

wszystkie nasze my

li lub poj

cia s

z pewno

jaki

sposób ugruntowane w prawdzie; nie byłoby bowiem mo

liwe, aby Bóg, który jest

doskonały i wszystek prawdziwy, wło

ył je w nas. Co do tego za

e nasze rozumowania

nie s

nigdy tak oczywiste ani tak zupełne podczas snu jak na jawie, jakkolwiek niekiedy

wyobra

enia nasze s

wówczas równie albo bardziej

ywe i wyra

ne, rozum powiada

nam, i

wobec tego,

e my

li nasze nie mog

wszystkie prawdziwe, poniewa

nie

jeste

my zupełnie doskonali, to, co jest w nich prawdziwe, musi niechybnie znajdowa

raczej w tych, które mamy na jawie, ni

w tych, które mamy we

nie.

Strona 10 z 10

Bez tytułu 1

2009-10-20