17 Prowadzenie ekologicznej pro Nieznany

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Halina Garbowska

Prowadzenie ekologicznej produkcji rolniczej
613[01].Z2.07

Poradnik dla ucznia

Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy,
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Jolanta Borczyńska–Żbikowska
mgr inż. Tadeusz Popowicz

Opracowanie redakcyjne:
dr inż. Halina Garbowska

Konsultacja:
mgr Rafał Rzepkowski

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 613[01].Z2.07
„Prowadzenie ekologicznej produkcji rolniczej”, zawartego w programie nauczania dla
zawodu rolnik.

Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Systemy rolnictwa a środowisko

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania

sprawdzające 11

4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian

postępów 13

4.2.

Zalety rolnictwa ekologicznego

4.2.1. Materiał

nauczania

4.2.2. Pytania

sprawdzające 20

4.2.3. Ćwiczenia 20
4.2.4. Sprawdzian

postępów 22

4.3.

Kryteria gospodarstwa ekologicznego

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania

sprawdzające 28

4.3.3. Ćwiczenia 29
4.3.4.

Sprawdzian postępów 31

4.4.

Organizacje związane z rolnictwem ekologicznym

4.4.1. Materiał

nauczania

4.4.2. Pytania

sprawdzające 37

4.4.3. Ćwiczenia 37
4.4.4. Sprawdzian

postępów 39

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu prowadzenia

ekologicznej produkcji rolniczej.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinno się mieć już ukształtowane, aby
można było bez problemów korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

–

zestaw zadań, aby można było sprawdzić, opanowane treści nauczania,

–

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowane
treści materiału całej jednostki modułowej,

–

wykaz literatury uzupełniającej.

Schemat układu jednostek modułowych

613[01].Z2

Produkcja rolnicza

613[01].Z2.01

Dobieranie roślin uprawnych

do warunków środowiska

613[01].Z2.04

Charakteryzowanie gatunków

zwierząt gospodarskich

613[01].Z2.02

Organizowanie i wykonywanie

zabiegów agrotechnicznych

613[01].Z2.03

Organizowanie i prowadzenie

produkcji roślinnej

613[01].Z2.05

Organizowanie oraz

wykonywanie prac dotyczących

żywienia zwierząt i zabiegów

zoohigienicznych

613[01].Z2.06

Organizowanie i prowadzenie

produkcji zwierzęcej

613[01].Z2.07

Prowadzenie ekologicznej

produkcji rolniczej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określać wpływ rolnictwa na zanieczyszczenia środowiska,

−

charakteryzować metody przeciwdziałania negatywnym przekształceniom środowiska
związanym z działalnością rolniczą,

−

określać możliwość prowadzenia i rozwoju rolnictwa ekologicznego,

−

stosować jednostki układu SI,

−

przeliczać jednostki,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

użytkować komputer,

−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

określić rolę produkcji rolniczej jako elementu zrównoważonego gospodarowania,

–

określić wpływ rolnictwa na zanieczyszczenia środowiska, w tym na zakwaszenie
i eutrofizację,

–

scharakteryzować metody przeciwdziałania negatywnym przekształceniom środowiska
związanym z działalnością rolniczą,

–

określić różnice między rolnictwem konwencjonalnym, integrowanym i ekologicznym,

–

określić możliwość prowadzenia i rozwoju rolnictwa ekologicznego,

–

scharakteryzować zasady i metody prowadzenia gospodarstwa ekologicznego,

–

dobrać i zastosować ekologiczne metody produkcji roślinnej i zwierzęcej,

–

określić rolę związków i organizacji związanych z rolnictwem ekologicznym,

–

posłużyć się przepisami prawa ekologicznego rolnictwa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ

NAUCZANIA

4.1. Systemy rolnictwa a środowisko

4.1.1. Materiał

nauczania

Wraz ze wzrostem zatrucia środowiska narasta problem skażenia żywności przez

nadmierną ilość substancji o szkodliwym działaniu dla organizmu ludzkiego.
Niekontrolowane przedostawanie się substancji chemicznych do środowiska jest
spowodowane między innymi przez rolnictwo konwencjonalne oparte na stosowaniu
nawozów syntetycznych i pestycydów.

Rozwój techniki rolniczej i przemysłowej produkcji środków wykorzystywanych

w rolnictwie (nawozy, pestycydy) przyczyniły się do powstania różnych systemów rolnictwa,
czyli sposobów uprawy roślin, chowu zwierząt i przetwórstwa produktów rolniczych.
W rolnictwie polskim wyróżnia się wiele systemów, które można podzielić na: system
konwencjonalny i system ekologiczny. W systemach wyróżniamy kierunki lub metody
gospodarowania. Kryterium tego podziału jest wielkość nakładów i poziom zużycia energii na
zróżnicowane sposoby uprawy roślin i chowu zwierząt, a także troska o środowisko naturalne.
W systemie konwencjonalnym wyróżniamy kierunek: ekstensywny, intensywny
i integrowany.

Kierunek produkcji wynika ze struktury produkcji gospodarstwa. Wyznacza go udział

wartości produkcji poszczególnych gałęzi gospodarstwa w wartości produkcji końcowej
brutto lub towarowej brutto. Na tej podstawie wyróżnia się gospodarstwa; jednokierunkowe,
dwukierunkowe i wielokierunkowe (roślinne lub zwierzęce).

Kierunek produkcji gospodarstwa rolniczego jest wypadkową wielu powiązanych ze sobą

czynników:

−

bliższego i dalszego otoczenia,

−

warunków przyrodniczych,

−

potencjału produkcyjnego.
Rolnicy podejmując decyzje produkcyjne w gospodarce rynkowej, powinni uwzględniać

decyzje państwa, a także innych podmiotów gospodarczych. Producenci muszą brać pod
uwagę ceny środków produkcji i produktów rolniczych, cła, podatki, opłaty publiczno –
prawne oraz oprocentowanie kapitału obrotowego. Kierunek produkcji powinien zależeć od
regionalnie zróżnicowanego popytu. Czynnikiem ograniczającym wybór kierunku produkcji
jest silne wzajemne powiązanie procesów przebiegających równocześnie wewnątrz działów
i gałęzi gospodarstwa jak i między nimi. Dobór działalności musi uwzględniać bilans pasz
i obornika, bilans pracy i środków finansowych oraz wymogi płodozmianu. Nieocenionym
czynnikiem wpływającym na kierunek produkcji są zamiłowania rolników, tradycje, poziom
akceptacji ryzyka gospodarowania. Ważne jest też dostosowanie kierunku produkcji do
popytu. Na tworzenie popytu również wpływa lokalna infrastruktura techniczna
i instytucjonalna.

Infrastruktura techniczna to; drogi, środki łączności, zaopatrzenie w wodę, odprowadzenie

ścieków, telekomunikacja, itp. Natomiast infrastrukturę instytucjonalną tworzą: banki
rejonowe, biura pracy, ośrodki doradztwa rolniczego, Agencje Rozwoju Regionalnego
Inicjatyw Lokalnych, izby rolniczo – przemysłowe, a także fundacje i stowarzyszenia, itp.
Infrastruktura jest podstawą wszelkiej działalności gospodarczej, warunkując jej zakres,
strukturę i przestrzenne rozmieszczenie. Poziom infrastruktury decyduje o wielkości popytu
poprzez wpływ na lokalizację jednostek przetwórstwa rolno-spożywczego, będących
odbiorcami dużej ilości surowców rolniczych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W produkcji rolniczej wyróżniamy: konwencjonalną koncepcję gospodarowania –

polegającą na maksymalizacji dochodu dzięki zastosowaniu intensywnych technologii.
Metoda ta wiąże się ze stosowaniem dużych dawek nawozów mineralnych, chemicznych
środków ochrony roślin, a w żywieniu zwierząt podawaniem antybiotyków, probiotyków,
hormonów, substancji wzrostowych i innych substancji mogących w sztuczny sposób
wpływać na osiągane wyniki produkcyjne. W rolnictwie konwencjonalnym dąży się do
zwiększenia powierzchni gospodarstw, uproszczenia ich organizacji (specjalizacja)
i wykorzystania energochłonnych środków technicznych zmniejszających nakłady pracy.
Wszystkie działania w rolnictwie konwencjonalnym cechuje bezpośrednia i ukierunkowana
ingerencja w organizmy i systemy ekologiczne. Przy daleko posuniętej intensyfikacji
produkcji prowadzi to do zaburzenia równowagi dynamicznej środowiska i występowanie
negatywnych zjawisk, takich jak:
–

zanieczyszczenie środowiska naturalnego,

–

wykorzystywanie agrochemikaliów do uzyskiwania wysokich plonów,

–

spadek żyzności gleby,

–

zmiana fizycznych właściwości gleby,

–

maleje rola nawozów organicznych na rzecz nawożenia mineralnego,

–

nadmierne przesuszenie dużych obszarów rolniczych,

–

skażenie wód powierzchniowych i gruntowych,

–

zmniejszenie odporności roślin na choroby i szkodniki,

–

nieracjonalne gospodarowanie zasobami, w tym także nieodnawialnymi ze względu na
wysoką energochłonność i materiałochłonność produkcji,

–

uproszczenie organizacji gospodarstw i ich produkcji.

Wynikiem prowadzenia intensywnej produkcji jest nadprodukcja żywności, co z kolei
wymusza wprowadzenie limitów produkcyjnych mających ograniczyć tę produkcję.

Rolnictwo integrowane, zwane także zrównoważonym, jest przez niektórych autorów

nazywane systemem rolnictwa, a przez innych, metodą (kierunkiem) rolnictwa
konwencjonalnego, starającego się realizować cele ekologiczne.

Zarządzanie gospodarstwem w rolnictwie zrównoważonym polega na podejmowaniu

najbardziej efektywnych z punktu widzenia ekonomicznego i środowiskowego decyzji
dotyczących funkcjonowania gospodarstwa jako całości i wszystkich jego działów
w warunkach przyrodniczych i społeczno-ekonomicznych, w jakich ono funkcjonuje.

W tabeli 1 przedstawiono porównanie metod (kierunków) rolnictwa w systemie

konwencjonalnej koncepcji gospodarowania.

Tabela 1. Porównanie metod gospodarowania, systemu konwencjonalnego [opracowanie własne]

System

rolnictwa

Metoda

gospodarowania

Podstawowe cechy

Rolnictwo
konwencjonalne

Rolnictwo
ekstensywne

Jest to rolnictwo niskonakładowe, tylko w wyjątkowych
przypadkach stosuje się herbicydy. Słabo wyposażone
w sprzęt techniczny i słabo rozwinięta produkcja zwierzęca.
Gospodarstwa takie są źle zorganizowane i często
prowadzone przez rolników o niskich kwalifikacjach
zawodowych. Plony roślin i efekty chowu zwierząt są niskie
przy okresowo znacznym skażeniu żywności i środowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rolnictwo
intensywne,
zwane też:
przemysłowym,
technologicznym,
chemicznym.

Gospodarstwa o tym kierunku, posiadają specjalizację wąską,
nastawioną jednokierunkowo na określoną produkcję roślinną
lub zwierzęcą, wymagają odpowiednich odmian roślin i ras
zwierząt. Genetycznie ustawione organizmy są z reguły
fizjologicznie i immunologicznie słabe, wymagają
stosowania nawozów, pestycydów, hormonów, leków, itd.,
czyli znacznych nakładów. Krajobraz rolniczy jest
dostosowany do ciężkich maszyn i sprzętu agrotechnicznego.
Likwidowane są zadrzewienia śródpolne, oczka wodne, rowy
i miedze. Taki sposób gospodarowania charakteryzuje się
wysokimi osiągnięciami produkcyjnymi, ale do czasu, aż
gleba ulegnie degradacji. Płody rolnicze posiadają niską
jakość odżywczą, a często są skażone.

Rolnictwo
integrowane,
zwane też
zrównoważonym

Wykorzystuje w harmonijny sposób postęp techniczny
i biologiczny w uprawie, nawożeniu i ochronie roślin. Stosuje
ono w umiarkowanych ilościach przemysłowe środki
produkcji. Jego celem jest zapewnienie stabilnej wydajności
gwarantującej odpowiedni dochód rolniczy, ale w sposób
bezpieczny dla środowiska. Ten kierunek produkcji stara się
realizować cele ekonomiczne i ekologiczne.

Każdy rodzaj specjalizacji gospodarstwa w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz

warunki naturalne wpływają na sposób zarządzania. Pamiętać jednak należy, że w każdej
sytuacji działalność gospodarstwa, a zwłaszcza produkcja, nie powinna prowadzić do
degradacji środowiska.

Niezmiernie ważnym elementem prawidłowego zarządzania gospodarstwem jest sposób

użytkowania gruntów będących we władaniu każdego rolnika. Tam, gdzie wody gruntowe są
płytko, powinny znajdować się łąki, a grunty orne (pola z uprawami zbóż, ziemniaków,
buraków, rzepaku, czy innych roślin) – tam gdzie wody gruntowe występują na głębokości
nie mniejszej niż 1 metr. Tereny na stokach o dużym nachyleniu, nieprzydatne do produkcji
rolniczej ze względów ekonomicznych, należy zalesić. Grunty orne gospodarstwa powinny
być podzielone na pola o możliwie zbliżonej wielkości i przydatności rolniczej, a liczba pól
dostosowana do płodozmianu, postępowanie niezgodne z tymi (i wieloma innymi) zasadami
powoduje negatywne oddziaływanie na glebę (erozja, wyczerpanie, nagromadzenie
patogenów, itp.) i może prowadzić także do skażenia wód gruntowych. Jednocześnie grunt
taki traci swoje wartości plonotwórcze, stając się problemem dla następnego pokolenia
rolników.

Ważnym, również ze względów

środowiskowych, elementem zarządzania

gospodarstwem jest organizacja produkcji roślinnej i zwierzęcej. Najkorzystniej ze względu
na środowisko byłoby, aby każde gospodarstwo rolnicze prowadziło produkcję roślinną
i zwierzęcą. Jednocześnie racjonalny płodozmian w produkcji roślinnej powinien obejmować
odpowiednią do rodzaju gleb liczbę gatunków roślin (co najmniej trzy gatunki na glebach
lekkich oraz 4–5 na glebach cięższych). Odpowiedni dobór gatunków roślin porządkuje
całokształt agrotechniki i poprawia efektywność nakładów oraz tworzy optymalne warunki
rozwoju roślin, ograniczając negatywny wpływ technologii na środowisko.

W produkcji zwierzęcej natomiast najważniejsze jest, aby liczbę i dobór gatunków

zwierząt dostosować do możliwości produkowania pasz własnych oraz racjonalnego
wykorzystania powstających w gospodarstwie nawozów naturalnych. W związku z tym,
obsada zwierząt nie powinna przekraczać 1,5 dużej jednostki przeliczeniowej na 1ha/UR.

Natomiast do głównych czynników związanych z organizacją produkcji roślinnej

i zwierzęcej w gospodarstwie rolniczym konwencjonalnym, które mają negatywne
oddziaływanie na środowisko to;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

zabiegi agrotechniczne,

–

nawożenie mineralne i organiczne,

–

pestycydy i ich stosowanie.

Do najczęściej popełnianych błędów agrotechnicznych niosących zagrożenie dla środowiska
należą:
–

nieprawidłowe zmianowanie,

–

nieprawidłowa orka i inne zabiegi uprawowe,

–

nieprzestrzeganie podstawowych zasad nawożenia, a szczególnie niewłaściwe terminy

i dawki nawozów,

–

nieprawidłowe wykorzystanie łąk i pastwisk.

Pozostawienie gleby na zimę bez okrywy roślinnej prowadzi do wzrostu wypłukiwania

składników z gleb oraz nasilenia procesów erozyjnych na skłonach. Wylanie gnojówki czy
gnojowicy, a także zastosowanie obornika na ściernisko bez wysiania roślin ozimych lub
poplonów powodują, że duża część składników nawozowych przemieści się w głąb gleby
w trakcie jesiennych i wczesnowiosennych opadów deszczu. Nieprawidłowe wykonanie
zabiegów uprawowych prowadzi do pogorszenia struktury roli, a w efekcie – do obniżenia
plonowania i wzrostu zachwaszczenia, co zwiększa wymywanie składników oraz zmusza do
stosowania wyższych dawek herbicydów.

Gleba jest organizmem żywym. Jej urodzajność zależy od warunków fizycznych,

chemicznych i biologicznych. Oznacza to, że im bardziej gleba jest zasobna w składniki, tym
lepsze są jej stosunki wodno-powietrzne, strukturalne i tym większą ma wartość jako
podstawowy warsztat pracy rolnika. Dlatego należy chronić glebę przed erozją, degradacją
fizyczną, chemiczną i biologiczną.

Bilans składników mineralnych oraz substancji organicznej wyjaśnia rolnikowi skutki

nawożenia w środowisku. Przy złym zbilansowaniu składników stosowanie integrowanej
ochrony roślin polega na utrzymaniu agrofagów (chwastów, chorób, szkodników) poniżej
progów ich szkodliwości za pomocą dostępnych metod ochrony, które należy łączyć ze sobą
tak, aby było to bezpieczne dla środowiska oraz efektywne i opłacalne dla rolnika.

Wzrost liczby ludności, a co za tym idzie – wzrost zapotrzebowania na żywność dla ludzi

i pasze dla zwierząt, spowodował konieczność uzyskiwania coraz wyższych plonów roślin.
Konsekwencją była i jest konieczność nawożenia gleb. Nawozy z jednej strony są
dobrodziejstwem zapewniającym wysokie plony, a z drugiej strony jednak są to związki
chemiczne w czystej, mniej lub bardziej złożonej formie, których oddziaływanie na glebę
i wody jest niekorzystne.

Podstawowym odpadem produkcyjnym w rolnictwie, a jednocześnie nawozem

naturalnym, jest obornik. Przy utrzymaniu zwierząt na ściółce część moczu zostaje wchłonięta
przez ściółkę i powstaje obornik, część natomiast po nasyceniu obornika odpływa do
zbiorników lub odprowadzana jest poza budynki, bezpośrednio do gruntu w formie tzw.
gnojówki. Przy utrzymaniu zwierząt w budynkach w systemie bezściółkowym powstaje
gnojowica (mieszanina moczu, kału i wody). Z punktu widzenia ekologii jest to
najgroźniejsza forma odpadu w produkcji zwierzęcej.

Główne przyczyny negatywnego oddziaływania odchodów zwierzęcych na środowisko, to:

–

składowanie obornika bezpośrednio na niezabezpieczonych klepiskach w budynkach
inwentarskich, bezpośrednio na ziemi koło budynków, bądź bezpośrednio na polach bez
odpowiedniej izolacji. W takich warunkach gnojówka i wody gnojowe powstające na
skutek przemywania obornika przez wodę deszczową dostają się do gruntu, a stamtąd do
wód gruntowych. Powstaje więc punktowe zagrożenie, tym większe, im większa jest
skala produkcji zwierzęcej;

–

brak w gospodarstwach, albo zbyt małe lub nieszczelne zbiorniki na gnojówkę
i gnojowicę, powodują odpływanie tych nawozów do gruntu lub powierzchniowo do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

cieków wodnych, miejsc spustoszenia w środowisku wód powierzchniowych
zamkniętych i tych, które płynąc strumieniami i rzekami docierają do Bałtyku. To
właśnie nawozy naturalne w dużej mierze odpowiedzialne są za fatalną jakość wody do
picia w studniach na polskiej wsi.
Aby jak największą zawartość składników w oborniku utrzymać, należy go właściwie

przechować, a następnie prawidłowo zastosować. Im bowiem bardziej zapobiegamy stratom
składników, tym mniej dostanie się ich do środowiska w sposób niekontrolowany. Dotyczy to
nie tylko obornika, ale także gnojówki, gnojowicy i innych odchodów zwierzęcych.

Najlepszym sposobem ograniczenia strat w procesie składowania, a jednocześnie

ochrony środowiska, jest utrzymanie zwierząt na głębokiej ściółce na nieprzepuszczalnym
podłożu oraz budowa płyt gnojowych ze zbiornikami na odcieki, zbiorników na gnojówkę.
Obiekty takie pozwalają na bezpieczne przechwycenie całości odchodów, a jednocześnie
zapobiegają wsiąkaniu ich w grunt i przedostawaniu się do wód gruntowych. Ułatwiają
procesy fermentacyjne, pozwalają na precyzyjne określenie ilości składników nawozowych,
jakie są do dyspozycji nawożenia roślin, podnoszą estetykę obejścia i poprawiają warunki
zoohigieniczne.

W gospodarstwach ekologicznych o zrównoważonym gospodarowaniu zaleca się

budowanie również myjni sprzętu rolniczego oraz prowadzenia właściwej gospodarki
odpadami i przestrzegania zasad przechowywania nawozów i kiszonek. Zwraca się także
uwagę na czystość wiejskiego powietrza. Powietrze na wsi ulega zanieczyszczeniom: pyłami,
mikroorganizmami, pyłkami roślin, różnymi gazami, dymami, itp. oraz substancjami o bardzo
przykrym zapachu. Dlatego konieczne jest przestrzeganie odpowiednich zasad postępowania
dla ograniczenia przykrych zapachów pochodzących z budynków inwentarskich, miejsc
składowania niektórych pasz, kanałów odpływowych z działalności rolniczej, a także z innych
źródeł.

Każde gospodarstwo jest elementem krajobrazu. Organizacja przestrzenna zagrody nie

jest obojętna zarówno dla niego, jak i dla środowiska. Obejście gospodarskie swoim
wyglądem powinno harmonizować z otoczeniem, a rolnik czuć się odpowiedzialnym za
krajobraz oraz czystość środowiska, które jest w zasięgu jego bezpośredniego oddziaływania.
Gospodarstwo powinno być tak zlokalizowane i urządzone, aby nie naruszało estetyki
otaczającego go krajobrazu, a działalność rolnicza nie była uciążliwa dla otoczenia
i środowiska.

W Polsce dominuje na wsi zabudowa rozproszona, co sprawia, że budowanie sieci

kanalizacyjnych i zbiorczych oczyszczalni jest bardzo kosztowne, a czasem wręcz
nieopłacalne. Dlatego problem ścieków na takich terenach można rozwiązać poprzez
budowanie małych oczyszczalni przyzagrodowych. Występuje więc zjawisko
bioróżnorodności, czyli biologicznego zróżnicowania. Im na danym obszarze więcej siedlisk
organizmów i samych organizmów, tym większa różnorodność i większe bogactwo przyrody.
Bioróżnorodność w gospodarstwie to ekstensyfikacja produkcji, a także ochrona naturalnych
zbiorników wodnych (tzw. śródpolnych oczek wodnych), kęp drzew, krzaków, bagien,
torfowisk, wydm, itp. naturalnych zasobów istniejących już w gospodarstwie. Zwraca się
także uwagę na miedze, zadarnienia wzdłuż cieków wodnych, żywopłoty, skarpy i inne tego
typu miejsca, które stanowią potencjalne siedliska wielu gatunków przyrodniczo cennych.

Gospodarstwa położone na obszarach przyrodniczo cennych oraz na obszarach uznanych

za priorytetowe z punktu widzenia wartości przyrodniczej i bioróżnorodności mogą
uczestniczyć w programach rolno środowiskowych, będących ważnym instrumentem
finansowym w polityce rozwoju obszarów wiejskich. Jednak należy pamiętać, że jednym
z najważniejszych zagadnień dla każdego rolnika jest utrzymanie konkurencyjności, czyli
zachowania lub rozszerzenia rynków zbytu, swoich produktów oraz uzyskiwanie dochodów
na poziomie umożliwiającym zapewnienie środków, np. na rozwój gospodarstwa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ekologicznego. W okresie gospodarki planowej byt rolników był zapewniony, wyłączone
zostały bowiem czynniki konkurencyjności między gospodarstwami rolniczymi, państwo
ustalało ceny produktów rolniczych oraz środków produkcji, a także zapewniało zakup każdej
ilości produktów rolniczych. W gospodarce rynkowej, przy prawnych regulacjach państwa,
o sytuacji producenta decyduje głównie rynek. Wejście do Unii Europejskiej oraz procesy
globalizacyjne znacznie rozszerzyły krąg konkurentów dla polskich rolników. W Polsce
mamy wiele gospodarstw drobnych, zarówno pod względem wielkości ich UR, jak
i wielkości produkcji oraz sprzedaży. Można zatem stwierdzić, iż jest to jeden z głównych
czynników obniżających ich konkurencyjność. Wydaje się, że szanse naszych rolników
w konkurencji z producentami z innych państw będą wynikały z co najmniej kilku działań:
–

wzrostu skali produkcji, związanej z powiększeniem obszaru gospodarstw, jak też
liczebności stad zwierząt,

–

umiejętności dostosowania kierunków produkcji do popytu na rynku,

–

obniżenia kosztów produkcji,

–

poszerzenia wykorzystania wiedzy zawodowej, wprowadzenie postępu technologicznego,
umiejętne wykorzystanie nowych rozwiązań do obniżenia kosztów i poprawy jakości
produkcji,

–

oferowania dużych partii produktów, standaryzacja jakości produkcji,

–

prowadzenia działalności zespołowej, m.in. w grupach producenckich, wspólne zakupy
środków i sprzedaż produktów, wspólne zakupy maszyn i korzystanie z doradztwa,
wykształcenie społeczeństwa obywatelskiego,

–

umiejętności wyszukiwania nisz rynkowych,

–

rozwoju agroturystyki i drobnej wytwórczości, rozwoju przedsiębiorczości na terenach
wiejskich,

–

gospodarczego, niekonsumpcyjnego wykorzystania środków w ramach Wspólnej Polityki
Rolnej oraz funduszy strukturalnych,

–

umiejętności wykorzystania finansowych środków zewnętrznych, zwłaszcza kredytów
preferencyjnych i poprawa wykorzystania użycia środków własnych.

Negatywne skutki produkcji rolniczej prowadzonej w sposób konwencjonalny spowodowały
wyodrębnienie alternatywnych metod gospodarowania. Odpowiedzią na tę zmianę jest
rolnictwo ekologiczne.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie systemy rolnicze wyróżniamy w polskim rolnictwie?

Co to jest kierunek produkcji w rolnictwie konwencjonalnym?

Jakie czynniki wpływają na wybór kierunku produkcji?

Jakie metody (kierunki) gospodarowania wyróżniamy w systemie konwencjonalnym?

Jakie są różnice między poszczególnymi kierunkami?

Jakie są różnice między systemami rolniczymi?

Jakie czynniki związane z produkcją rolniczą wpływają negatywnie na środowisko?

Jak uzasadnić wpływ poszczególnych systemów rolniczych na środowisko?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Porównaj metody (kierunki) gospodarowania w rolnictwie konwencjonalnym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić kierunki gospodarowania w systemie konwencjonalnym,

określić podstawowe cechy kierunków gospodarowania,

porównać metody (kierunek ) gospodarowania w systemie konwencjonalnym,

określić rolę produkcji rolniczej jako elementu zrównoważonego gospodarowania,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczeń,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

Ćwiczenie 2

Określ różnice między rolnictwem konwencjonalnym a integrowanym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić podstawowe cechy systemów rolniczego gospodarowania,

porównać rolnictwo konwencjonalne i integrowane,

wyjaśnić różnice między poszczególnymi kierunkami,

zapisać wnioski dotyczące wpływu poszczególnych kierunków rolniczego
gospodarowania na środowisko.

Wyposażenie stanowiska pracy;

−

arkusz do ćwiczeń,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Porównaj wpływ poszczególnych systemów rolniczych na środowisko.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić różnice między systemami rolniczymi,

określić wpływ rolnictwa na zanieczyszczenia środowiska, w tym na zakwaszenie
i eutrofizację środowiska,

scharakteryzować metody przeciwdziałania negatywnym przekształceniom środowiska
związanym z działalnością rolniczą,

porównać wpływ systemów rolniczych na środowisko,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczeń,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić system rolnictwa?



wymienić systemy i kierunki rolnictwa?



wyjaśnić różnicę między poszczególnymi systemami?



scharakteryzować kierunki rolnictwa konwencjonalnego?



uzasadnić wpływ systemów rolniczych na środowisko?



porównać kierunki rolnictwa konwencjonalnego i zrównoważonego?



określić wpływ rolnictwa na zanieczyszczenia, zakwaszenie
i eutrofizację środowiska?



scharakteryzować metody przeciwdziałania negatywnym
przekształceniom środowiska związanym z działalnością rolniczą?



określić rolę produkcji rolniczej jako elementu zrównoważonego
gospodarowania?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Zalety

rolnictwa

ekologicznego

4.2.1. Materiał nauczania

Rolnictwo ekologiczne oznacza system gospodarowania zgodny z wymogami gleby,

roślin, zwierząt i ludzi, którego nadrzędnym celem jest produkcja żywności wysokiej jakości,
przy równoczesnym zachowaniu równowagi biologicznej w środowisku przyrodniczym. Jest
to system bazujący na środkach pochodzenia biologicznego i mineralnego, nie
przetworzonych technologicznie. Podstawową zasadą jest odrzucenie w procesie produkcji
żywności środków chemii rolniczej, weterynaryjnej i spożywczej. Cele rolnictwa
ekologicznego są następujące:
–

produkcja żywności wysokiej jakości służącej zdrowiu człowieka przy utrzymaniu lub
podwyższeniu żyzności gleby,

–

życie zgodnie z prawami przyrody,

–

nie niszczenie lecz poprawianie środowiska naturalnego,

–

wytwarzanie żywności, która człowiekowi pomaga, a nie szkodzi,

–

traktowanie gospodarstwa jako organizmu,

–

maksymalne ożywienie gleby, czyli aktywacja biologiczna,

–

naturalna ochrona roślin przed chorobami i szkodnikami,

–

obecność zwierząt w gospodarstwie i stworzenie im optymalnych warunków bytu.

W tabeli 2. przedstawiono porównanie rolnictwa ekologicznego i konwencjonalnego,

z którego wynika, że rolnictwo ekologiczne gwarantuje uzyskiwanie produktów najwyższej
jakości i jest sprzymierzeńcem człowieka w ochronie środowiska naturalnego.

Tabela 2. Porównanie rolnictwa ekologicznego i konwencjonalnego [8]

Rolnictwo konwencjonalne Rolnictwo

ekologiczne

Energia kopalin

Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii

Sterowanie określonymi uprawami

Sterowanie całym gospodarstwem

Eksploatacja aż do degradacji

Programowa ochrona krajobrazu

Produkcja średniej jakości biologicznej

Produkcja wysokiej jakości biologicznej

Zła jakość przechowalnicza

Dobra jakość przechowalnicza

Maksymalizacja plonów

Plon optymalny

Intensywność gospodarowania i obszar
nieskoordynowany z warunkami produkcji i
środowiska

Obszar gospodarstwa i agrotechnika
optymalna w stosunku do środowiska

Zalecenia specjalizacji oparte głównie na
kalkulacji ekonomicznej

Specjalizacja dopuszczalna w ramach zasady
prawidłowego funkcjonowania gospodarstwa

Znaczna chemizacja –nawozy mineralne,
biocydy, syntetyczne regulatory wzrostu

Ograniczenie lub zaniechanie chemizacji

Mechanizacja głównie w aspekcie ułatwienia
sobie pracy

Mechanizacja dostosowana do warunków
glebowych, potrzeb roślin i zwierząt

Skażenie środowiska

Ochrona gleby i wody

Jakość przypadkowa

Produkty najwyższej jakości

Główne założenia rolnictwa ekologicznego to:

–

całościowy sposób traktowania procesów przyrodniczych w układzie: gleba – rośliny –
zwierzęta – ludzie,

–

możliwie zamknięty (bez dopływu substancji z zewnątrz) obieg substancji o obrębie
gospodarstwa o zróżnicowanej strukturze produkcyjnej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

troska o żyzność gleby, dobre odżywianie organizmów ją zamieszkujących, poprzez
nawożenie organiczne, dobór płodozmianów i zabiegów agrotechnicznych (np.
ograniczenie orki zastępowanej spulchnianiem gleby bez jej odwracania, mieszanie 20cm
warstwy gleby glebogryzarkami lub kultywatorem aby pobudzić drobnoustroje do
aktywności),

–

stosowanie nawozów organicznych przygotowanych wcześniej do użycia (np. kompost
obornikowy i nawozy zielone),

–

dobór gatunków i odmian roślin oraz ras zwierząt, mało podatnych na choroby, a także
przystosowanych do danego środowiska oraz dążenie do utrzymania bogactwa
gatunkowego (bioróżnorodności),

–

ochrona roślin oparta na profilaktyce i wzmacnianiu roślin, zwalczanie chwastów, chorób
i szkodników metodami mechanicznymi i biotechnologicznymi,

–

dążenie do stosowania techniki rolniczej chroniącej glebę przed skażeniami,
oszczędzającej energię przystosowaną do istniejących warunków przyrodniczych,

–

przystosowanie obsady zwierząt do pojemności ekologicznej powierzchni użytkowanej
rolniczo (0,7 – 1,5 SD na 1ha przeliczeniowy),

–

dbałość o zdrowie i długowieczność zwierząt poprzez zapewnienie im warunków
bytowych zgodnych z ich potrzebami gatunkowymi oraz oparcie żywienia na paszach
własnych, z wykluczeniem dodatków syntetycznych,

–

kształtowanie i pielęgnacja zróżnicowanego krajobrazu rolniczego o wysokich walorach
turystycznych i wypoczynkowych,

Rolnictwo ekologiczne obejmuje różne metody produkcji, wywodzące się z różnych krajów.
Najbardziej znane przedstawiono w tabeli 3.

Tabela 3. Porównanie metod gospodarowania w systemie rolnictwa ekologicznego [opracowanie własne]

System

rolnictwa

Metoda gospodarowania

Podstawowe cechy

Biodynamiczna Wyróżnia ją stosowanie preparatów

biodynamicznych, np. krzemionki, krowieńca,
preparatów ziołowych do dynamizowania
kompostu oraz uwzględnienie rytmów Księżyca,
ze względu na ich wpływ na rozwój roślin.

Organizacyjno-
-biologiczna

Kładzie nacisk na znaczenie przemian
biologicznych w glebie przez: maksymalnie
wydłużony płodozmian, stosowanie poplonów
osłaniających glebę zimą i spulchnianie zamiast
odwracania gleby.

Organiczna

Podobna do metody biodynamicznej, ale
dopuszcza stosowanie nieznacznych dawek
środków chemicznych, tj. nawożenia
mineralnego dla uzupełnienia nawożenia
organicznego i pestycydów w razie poważnego
zagrożenia plantacji.

Biologiczna Specyfiką jest stosowanie nawozów z glonów

morskich.

Rolnictwo
ekologiczne

Inne

koncepcje

rolnictwa Np. rolnictwo integrowane, rolnictwo

precyzyjne, rolnictwo makrobiotyczne, itd.
Z rolnictwem ekologicznym łączy je duże
poszanowanie przyrody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W Polsce rolnictwo ekologiczne stanowi niewielki (1%) udział w produkcji żywności.

Rozwojowi tej formy gospodarowania sprzyja wzrost świadomości ekologicznej zarówno
wśród producentów rolnych jak i producentów żywności. Rolnictwo ekologiczne ma szanse
rozwoju ponieważ:
–

ogranicza narastanie bezrobocia na wsi (duża pracochłonność),

–

poprawia stan środowiska przyrodniczego,

–

poprawia jakość żywności,

–

wzbogaca różnorodność wiejskiego krajobrazu,

–

przyczynia się do ochrony terenów szczególnie cennych,

–

oszczędnie gospodaruje zasobami nieodnawialnymi,

–

ogranicza nadprodukcję żywności (zmniejsza produkcję z jednostki powierzchni),

–

humanizuje stosunki między ludźmi.

Szansa rozwoju rolnictwa ekologicznego w naszym kraju wynika przede wszystkim

z niewielkiego skażenia środowiska naturalnego. Szczególną predyspozycją cechują się
obszary północno-wschodniej Polski a korzystne są rejony północnej, zachodniej
i

południowo-wschodniej Polski. Obszary wykluczające (ze względu na poziom

zanieczyszczenia) produkcję ekologiczną stanowią tylko około 5% powierzchni użytków
rolnych.

Szansą na rozwój w przyszłości ma rolnictwo ekologiczne przede wszystkim na

obszarach chronionych (parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary
chronionego krajobrazu, itp.), gdyż może stać się jedyną dopuszczalną tam formą
gospodarowania. Warunkiem sprzyjającym rolnictwu ekologicznemu są duże zasoby taniej,
niewykorzystanej siły roboczej na polskiej wsi i istniejąca struktura agrarna oraz opóźnienia
technologiczne. Okolicznością sprzyjającą jest też niski, nie przekraczający możliwości
samoregulacji przyrodniczej, poziom udziałów technologicznych w większości gospodarstw,
pozwalający na przestawienie kilku – kilkunastu procent gospodarki rolnej wg kryteriów
ekologicznych.

Wiele jest jednak barier rozwoju rolnictwa ekologicznego. Najważniejszą może okazać

się brak wsparcia finansowego procesów przekształcania i funkcjonowania gospodarstw
ekologicznych. Istniejące dziś na terenach predysponowanych do tego typu produkcji są
niewielkie i niskonakładowe, czemu towarzyszy niski stopień świadomości ekologicznej
prowadzących je rolników. Rozwijanie tej świadomości wymaga dużych nakładów na
szerokie upowszechnianie wiedzy o roli środowiska przyrodniczego i informowanie
o potencjalnych korzyściach respektowania zasad ekologii.

Produkcja ekologiczna jest droższa niż produkcja konwencjonalna, co może stanowić

poważny hamulec tej metody gospodarowania. Ograniczony jest obecnie odsetek
konsumentów gotowych zapłacić wyższe ceny za produkty ekologiczne. Trzeba więc
promować żywność ekologiczną, wskazując przewagę zdrowotną nad żywnością
konwencjonalną. Trudności producentów ekologicznych z opłacalną sprzedażą produktów
ekologicznych wynikają także z dużego rozproszenia producentów (duże odległości od rynku
zbytu przeważnie dużych miast). Zainteresowanie pośredników hurtowych obrotem tymi
produktami, ze względu na małe ich ilości i krótkie terminy przydatności do spożycia, jest
niewielkie. Brak jest również rozwiniętej sieci sprzedaży głównie ze względu na dużą
sezonowość w podaży produktów ekologicznych. Warunkiem skutecznie ograniczającym
szybki wzrost zainteresowania produkcją ekologiczną jest dodatkowo brak wiedzy
i kwalifikacji producentów.

Do innych metod w systemie rolnictwa ekologicznego można zaliczyć rolnictwo

alternatywne, integrowane, precyzyjne, makrobiotyczne i inne.

Rolnictwo alternatywne (ekologiczne, biologiczne, niskonakładowe). Jego podstawowe

cechy to harmonia produkcji ze środowiskiem, zamknięty obieg substancji w gospodarstwie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zwłaszcza wykorzystanie obornika, kompostu, nawozów zielonych oraz stosowanie roślin
strączkowych i motylkowych drobnonasiennych, stosowanie mechanicznych,
profilaktycznych i biotechnicznych metod zwalczania agrofagów, ograniczenie liczby
zabiegów uprawowych, a także dostosowanie rozmiarów produkcji zwierzęcej do możliwości
własnej bazy paszowej i dbałość o atrakcyjny i zróżnicowany krajobraz. Formą łączącą zalety
rolnictwa konwencjonalnego i alternatywnego jest zintegrowana produkcja roślinna, to jest
produkcja prowadzona z uwzględnieniem wymagań ekologicznych i interesów
ekonomicznych rolników.

Rolnictwo integrowane, zwane także zrównoważonym, jest systemem pośrednim między

rolnictwem przemysłowym a ekologicznym. Celem integrowanej produkcji roślinnej jest
zapewnienie równowagi ekonomicznej gospodarstwa przy zachowaniu równowagi
w środowisku naturalnym oraz wysokiej jakości i bezpieczeństwa uzyskanych w ten sposób
produktów.

Prowadzenie integrowanej produkcji w Polsce reguluje ustawa z dnia 18 grudnia 2003

roku o ochronie roślin oraz rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lipca
2004 roku, w sprawie integrowanej produkcji (Dz. U. 2004.178.1384 z późn. zm.). Kontrolę
nad integrowaną produkcją zlecono Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa
(PIORiN), która wydaje certyfikaty, kontroluje uprawy w sezonie wegetacyjnym oraz pobiera
próby płodów rolnych do badań na zawartość środków ochrony roślin i metali ciężkich.

Integrowana produkcja roślinna dzieli się na trzy działy: produkcja sadownicza,

warzywnicza oraz rolnicza. Warunkiem wydania producentowi certyfikatu jest ukończenie
przez niego szkolenia z zakresu integrowanej produkcji.

Integrowana produkcja stanowi system upraw zgodnie wykorzystujących postęp

biologiczny oraz techniczny w nawożeniu i ochronie roślin. Chemiczne środki produkcji
(nawozy, pestycydy) są stosowane w umiarkowanych ilościach wspomagając jedynie zabiegi
agrotechniczne. System ten pozwala osiągnąć dużą efektywność przez wykorzystanie:
–

postępu biologicznego (nowe odmiany),

–

wszystkich źródeł pochodzenia żyzności gleby,

–

wiedzy i umiejętności, jako substytutu wielu udziałów materiałowych.
W tabeli 4 przestawiono najważniejsze założenia systemu rolnictwa integrowanego.

Tabela 4.Założenia rolnictwa integrowanego [opracowanie własne]

Lp. Założenia Kryteria

1. Wybór

optymalnego

stanowiska

−

klimat,

−

jakość gleby,

−

miejsce w zmianowaniu,

Agrotechnika

−

ograniczenie strat i magazynowanie wody,

−

poprawianie struktury gleby,

−

precyzyjne i terminowe wykonanie siewu, zbioru i innych
potrzebnych zabiegów,

−

walka z chwastami szkodnikami,

3. Nawożenie organiczne

−

spełnia podstawową rolę w tym systemie i dopuszcza się
stosowanie: obornika, nawozów zielonych, przeoranej
słomy, gnojowicy i kompostu.

4. Nawożenie mineralne

−

wykorzystywane na podstawie analiz chemicznych gleby
i znajomości potrzeb pokarmowych konkretnej rośliny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Dobór

odmian

−

dostosowanie do planowanego siedliska i wymagań
nawozowych,

−

odporność na choroby pochodzenia wirusowego,
bakteryjnego i grzybowego,

−

odporność na uszkodzenia mechaniczne przy zbiorze,
(np. ziemniaki, buraki),

−

trwałość przechowalnicza (np. ziemniaki, buraki).

6. Przygotowanie

materiału

siewnego

−

dobra zdrowotność,

−

duży potencjał fizjologiczny.

Profilaktyka w ochronie
roślin

−

dobór odmian niechętnie atakowanych,

−

mechaniczne zwalczanie chwastów,

−

zwalczanie chemiczne dopiero po przekroczeniu progów
szkodliwości

−

wykorzystanie biologicznych wrogów szkodnika,

−

stosowanie środków biologicznie czynnych,

Prowadzenie upraw metodą integrowaną wymaga wiedzy, szczególnie znajomości

środków ochrony roślin dopuszczonych w tej produkcji, bowiem zabieg chemiczny może być
wykonywany, jeśli producent podjął inne niż chemiczne sposoby ochrony roślin. W uprawach
zintegrowanych konieczne jest wprowadzenie wrogów naturalnych szkodników. Nawożenie
musi być oparte na dokładnych analizach gleby i roślin. Poza tym gospodarstwo powinno być
zaopatrzone w termometr, deszczomierz, sprzęt optyczny do obserwacji chorób i szkodników
(lupa, biookular), a sam producent powinien prenumerować rolniczą prasę fachową.

Innowacją we współczesnym rolnictwie jest dążenie do ochrony środowiska. Polega ono

na precyzyjnym dozowaniu i znacznym ograniczaniu lub całkowitym wyeliminowaniu
chemicznych środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych. Relatywnie nowym
zjawiskiem jest tzw. rolnictwo precyzyjne. Po latach gloryfikacji wzrostu intensywności
produkcji, wyrażającego się między innymi w stosowaniu coraz wyższych dawek nawozów
mineralnych czy pestycydów, okazało się, że podobne efekty produkcyjne można osiągnąć
przy zastosowaniu mniejszych nakładów, inaczej stosowanych. Obecnie coraz częściej
następuje ekstensyfikacja produkcji, w sensie obniżenia nakładów rzeczowych. Znaczenia
nabiera umiejętność stosowania nakładów, czyli ujmując rzecz w skrócie, ma miejsce
substytucja nakładów rzeczowych wiedzą. Jest to na ogół proces ewolucyjny, jednak
w ostatnich latach w krajach wysoko rozwiniętych następuje rozwój rolnictwa precyzyjnego,
które proces ten może znacznie przyspieszyć.

Rolnictwo precyzyjne – polega na takim stosowaniu środków, aby użyć je tylko tam i to

w takim czasie oraz ilości, jakie są optymalne. Przykładowo, komputery określają ilość
nawozów mineralnych niezbędnych do zastosowania na danej części pola, bez nadwyżek,
które normalnie są wymywane z gleby, czyli podnoszą koszt zabiegu i stanowią źródło
zagrożenia dla środowiska naturalnego. Podstawę ustalenia dawek może stanowić plon z roku
poprzedniego, mapa jakości gleb, czy stan roślin (np. intensywność zabarwienia). Podobne
rozwiązania stosuje się w ochronie roślin, bowiem komputery wykorzystujące odpowiednie
sensory (np. promieniowanie podczerwone szkodników czy roślin chorych), określają dawki
pestycydów lub wyłączają na części pola dopływ cieczy roboczej. Rolnictwo precyzyjne
posiłkuje się często środkami (GPS), umożliwiającymi satelitarny przekaz danych
i lokalizację maszyn oraz wykonanie map pól.

Współczesna koncepcja odnawialnej gospodarki rolniczej opiera się na ograniczeniach

w wykorzystaniu środków chemicznych i zachowaniu zasad dobrego gospodarowania, co
wymaga zwiększenia precyzji w prowadzeniu działalności i wykorzystaniu informacji.
System precyzyjnego rolnictwa jest koncepcją rolnictwa opartą na dostosowaniu zabiegów
agrotechnicznych do lokalnej zmienności siedliskowej. Wprowadzenie rolnictwa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

precyzyjnego przynosi oszczędności w zużyciu nawozów i środków chemicznych oraz jest
korzystne dla środowiska. Precyzyjne rolnictwo zostało wprowadzone na skalę przemysłową
w USA, Kanadzie, Australii i jest wdrażane w krajach Europy Zachodniej. Stosowanie
technik rolnictwa precyzyjnego ogranicza koszty produkcji i zmniejsza obciążenie środowiska
naturalnego środkami chemicznymi.

Rolnictwo holistyczne, makrobiotyczne, (ANOG), Lamaire – Baucher, szczególne

znaczenie przywiązuje do sposobu spulchniania gleby. Zaleca się znaczne ograniczenie orki,
zwłaszcza orki głębokiej oraz szersze stosowanie płytkiego, powierzchniowego spulchniania
gleby bez odwracania skiby. Chroni się w ten sposób organizmy glebowe, ponieważ pług
odwracając skibę sprawia, że bakterie tlenowe wpadają w głąb gleby i tam giną, a wydobyte
z głębi drobnoustroje giną po wydobyciu ich na powierzchnię. Orka dokonuje również
ogromnych spustoszeń w życiu dżdżownic, które nie tylko spulchniają glebę, ale także
nawożą ją swoimi odchodami. Ich obecność ma zasadnicze znaczenie w procesie tworzenia
się próchnicy. Stosowanie orki powinno więc ograniczyć się jedynie do tych przypadków,
kiedy jest to konieczne, np. kiedy występuje podeszwa płużna lub zlewanie się gleby. We
wszystkich innych sytuacjach, m. in. po zbiorze ziemniaków, kiedy gleba jest w dobrej
strukturze, to nie tylko nie trzeba jej orać, a nawet nie jest konieczne spulchnianie jej
kultywatorem, wystarcza bronowanie.

W rolnictwie występuje wiele nowych tendencji. Wiąże się to z rozwojem techniki

i poczuciem zagrożenia naturalnego środowiska człowieka. Duże nadzieje pokładane są
w

biotechnologii, która polega na zintegrowanym zastosowaniu biochemicznych,

mikrobiologicznych i technicznych metod manipulowania mikroorganizmami i kulturami
tkanek w celach produkcyjnych. Jest to działalność naukowa oraz praktyczna, w której
wykorzystywane są organizmy żywe lub ich części.

Istnieje biotechnologia tradycyjna, stosowana w rolnictwie (np. kiszenie pasz), przemyśle

rolno – spożywczym i farmaceutycznym, diagnostyce medycznej oraz weterynaryjnej,
przemyśle chemicznym i fermentacyjnym, ochronie środowiska, itd. biotechnologie
nowoczesne obejmują wiele kierunków, np. w produkcji roślinnej może to być modyfikacja
roślin w celu uzyskania korzystniejszych ich cech użytkowych, zaszczepienie
mikroorganizmów nowych grup roślin, wyselekcjonowanie roślin o wyższym niż dotychczas
wykorzystaniu energii słonecznej, uodpornieniu roślin uprawnych na herbicydy i zasolenie
gleb, bezwirusowe rozmnażanie materiału matecznego, synteza biopreparatów do ochrony
roślin, itp. W produkcji zwierzęcej przykładem zastosowania biotechnologii jest transfer
embrionów i zapłodnienia in vitro, wywoływanie superowulacji u samic, wykorzystywanie
biopreparatów profilaktycznych i leczniczych, klonowanie komórek, itp.

Coraz większe znaczenie w rolnictwie mają techniki informatyczne wykorzystujące

technikę elektroniczną, umożliwiające szybkie zebranie informacji potrzebnych do podjęcia
właściwej decyzji. Poza klasyczną komputeryzacją do technik informatycznych zalicza się
także automaty stosowane i kontrolowane przez komputery i inne urządzenia elektroniczne.
Techniki informatyczne są stosowane w ochronie roślin, np. do oceny stopnia zagrożenia
plantacji przez choroby i szkodniki i ustalenia sposobów ich zwalczania, do ustalenia
optymalnej technologii produkcji czy żywienia zwierząt.

Niewielkie znaczenie w praktyce ma hydroponika, czyli produkcja rolnicza bez użycia

ziemi, kiedy rośliny pobierają pożywienie z roztworu wodnego oraz aeroponika, czyli system
produkcji roślinnej z zastosowaniem środowiska powietrznego, gdzie woda i sole mineralne
są rozpylane na korzenie roślin.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie są cele rolnictwa ekologicznego?

Jakie są różnice między rolnictwem ekologicznym a konwencjonalnym?

Jakie są główne założenia rolnictwa ekologicznego oraz jego szanse rozwoju w naszym
kraju?

Jak określić cechy kierunków rolnictwa ekologicznego?

Jak określić różnice między poszczególnymi kierunkami w rolnictwie ekologicznym?

Jakie są różnice między rolnictwem: ekologicznym i integrowanym?

Jakie jest znaczenie gospodarcze produkcji alternatywnej, oraz jakie są uwarunkowania tej
produkcji w rejonie Twojego zamieszkania?

Jaki jest wpływ środowiska na rośliny uprawne i zwierzęta hodowlane?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Porównaj rolnictwo ekologiczne i konwencjonalne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić cechy rolnictwa konwencjonalnego i ekologicznego,

określić cele rolnictwa ekologicznego,

porównać rolnictwo ekologiczne i konwencjonalne,

zapisać wnioski w arkuszu do ćwiczeń wyjaśniające różnice między rolnictwem
konwencjonalnym a ekologicznym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film dydaktyczny,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

Ćwiczenie 2

Porównaj metody gospodarowania w systemie rolnictwa ekologicznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić system rolnictwa ekologicznego,

określić metody gospodarowania w systemie,

określić podstawowe cechy kierunków w rolnictwie ekologicznym,

porównać metody (kierunki) gospodarowania,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

foliogramy,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Opracuj kryteria produkcji roślinnej dla rolnictwa integrowanego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić wpływ środowiska na rośliny uprawne,

określić cechy rolnictwa integrowanego,

określić główne założenia w uprawie roślin,

opracować kryteria w całokształcie uprawy roślin,

dokonać analizy zaprojektowanych kryteriów,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

Ćwiczenie 4

Określ mocne i słabe strony rolnictwa ekologicznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wskazać obszary kraju predysponujące do rozwoju rolnictwa ekologicznego,

uzasadnić szansę rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce,

wymienić bariery rozwoju rolnictwa ekologicznego,

określić słabe strony,

zestawić mocne i słabe strony rolnictwa ekologicznego,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

mapy,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

Ćwiczenie 5

Określ znaczenie i wartość odżywczą żywności ekologicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zdefiniować żywność ekologiczną,

określić walory żywności ekologicznej,

sklasyfikować cechy wartościujące żywność ekologiczną,

ocenić najważniejsze aspekty jakościowe żywności pochodzącej z gospodarstw
ekologicznych,

zapisać zalety żywności ekologicznej w arkuszu do ćwiczeń.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film dydaktyczny,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 6

Porównaj rolnictwo ekologiczne w Polsce i w innych krajach na podstawie wykresów

i danych statystycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić rolę produkcji rolniczej jako elementu zrównoważonego gospodarowania,

wymienić części składowe rolnictwa ekologicznego,

przedstawić na wykresie słupkowym udział gospodarstw z różnych grup obszarowych
w latach 2000, 2004, 2006,

opisać miejsce polskiego rolnictwa w Unii Europejskiej,

ustalić udział Polski w światowej: powierzchni UR, zbiorach zbóż, ziemniaków, buraków
cukrowych, pogłowia bydła i trzody chlewnej,

porównać produktywność ziemi w Polsce, Hiszpanii, Niemczech, Wielkiej Brytanii
i Francji,

sporządzić wykres liniowy zmiany wydajności mlecznej krów w Polsce,

określić produktywność ziemi i wydajność pracy w rolnictwie polskim na tle innych
państw Unii Europejskiej,

zapisać wyniki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

rocznik statystyczny GUS,

–

literatura dotycząca materiału nauczania.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcia: rolnictwo ekologiczne, rolnictwo
konwencjonalne i rolnictwo integrowane?



określić różnice między rolnictwem: konwencjonalnym,
integrowanym i ekologicznym?



określić szanse rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce?



określić mocne i słabe strony rolnictwa ekologicznego?



określić cechy kierunków rolnictwa ekologicznego?



określić kryteria rolnictwa integrowanego?



określić wartość i znaczenie żywności ekologicznej?



porównać rolnictwo ekologiczne w Polsce i innych krajach na
podstawie wykresów i danych statystycznych?



określić znaczenie produkcji alternatywnej oraz jej uwarunkowania
w Twojej miejscowości?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Kryteria gospodarstwa ekologicznego

4.3.1. Materiał nauczania

W gospodarstwie ekologicznym prowadzi się jednocześnie produkcję roślinną

i zwierzęcą. Obsada zwierząt powinna wynosić 0,7 – 1,5SD na 1ha przeliczeniowy.
Kryterium to nie dotyczy gospodarstw ogrodniczych oraz wyjątkowo – rolniczych, pod
warunkiem przeznaczenia odpowiedniej powierzchni na uprawę roślin w celach nawozowych.
Podstawowe nawozy i pasze powinny być wytwarzane w gospodarstwie. Gospodarstwo
ekologiczne powinno odznaczać się ładem organizacyjnym i porządkiem.

Gospodarstwo ekologiczne – powinno być położone w takiej odległości od emitorów

pyłów, od zwałowisk odpadów metalonośnych i od dużych ferm zwierzęcych produkujących
gnojowicę, aby można było wykluczyć stały wpływ zanieczyszczeń. Z uwagi na
niebezpieczeństwo skażeń, gospodarstwo nie może być położone w strefie ochronnej zakładu
przemysłowego. Odległość gospodarstwa od drogi o dużym natężeniu ruchu (ponad 500
pojazdów na godzinę) powinna wynosić co najmniej 100m, obiekty gospodarstwa zaleca się
odgradzać od strony drogi gęstym żywopłotem. Gospodarstwo ekologiczne powinno być
położone w takiej odległości od cieków z wodą pozaklasową wylewającą wiosną, aby
wykluczyć jej wpływ na środowisko. Jakość wody gruntowej, studziennej i z wodociągu, tak
pod względem składu chemicznego, jak i wskaźników mikrobiologicznych, powinna
odpowiadać normom krajowym i Unii Europejskiej. Natomiast zawartość metali ciężkich
w glebie nie może przekraczać wartości progowych w mg/kg s.m. (Pb – 100, Cd – 2, Ni –50,
Cr – 100, Hg – 1,5, Cu –100, Zn – 200).

Przestawienie gospodarstwa oznacza zmianę dotychczasowych metod gospodarowania na

metody ekologiczne. Rozpoczyna się w momencie zaakceptowania programu przestawienia
gospodarstwa rolniczego na gospodarstwo rolnicze ekologiczne przez Stowarzyszenie
EKOLAND i łączy się z przechodzeniem ksiąg gospodarstwa. W okresie przestawienia rolnik
powinien założyć pryzmy kompostowe i co najmniej raz nawieźć wszystkie pola nawozami
organicznymi z gospodarstwa. Okres przestawienia wynosi zasadniczo dwa lata. Jeżeli
dotychczasowy sposób gospodarowania był bliski metodom ekologicznym, stowarzyszenie
EKOLAND może skrócić okres przestawienia do 12 miesięcy. Nowo włączone części
gospodarstwa podlegają trybowi przestawienia. Program przestawienia musi obejmować m.in.:
–

zasady gospodarki nawozowej,

–

zaprojektowanie właściwych płodozmianów,

–

zapewnienie odpowiednich zabiegów agrotechnicznych,

–

dostosowanie sposobu użytkowania ziemi do wymogów gospodarstwa ekologicznego
(odpowiednie zagospodarowanie stoków, pól przylegających do cieków i zbiorników
wodnych, wprowadzenie zadrzewień śródpolnych, itd.),

–

zasady chowu i hodowli zwierząt,

–

współpracę związków i organizacji związanych z rolnictwem ekologicznym,

–

stosowanie przepisów prawa dotyczącego rolnictwa ekologicznego.
Kryteria produkcji roślinnej uwzględniają:

–

specyfikę uprawy gleby,

–

przygotowanie gleby pod różne rośliny uprawne,

–

organizację i wykonanie zabiegów uprawowych,

–

równowagę biologiczną w środowisku glebowym i sposoby jej utrzymania,

–

nawożenie w uprawach ekologicznych,

–

sporządzanie kompostów,

–

zmianowanie i sąsiedztwo roślin,

–

profilaktykę w ochronie roślin.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gospodarstwa ekologiczne o kierunku produkcji roślinnej powinny spełniać następujące
warunki związane z przygotowaniem gleby i produkcją roślin. Zabiegi agrotechniczne, które
dotyczą ogólnych zasad wykonywania uprawek, to; płytkie odwracanie, głębokie
spulchnianie, ograniczenie liczby przejazdów (agregatowanie narzędzi), maksymalne
skrócenie czasu, w którym gleba pozostaje bez okrywy roślinnej. Płodozmian powinien
spełniać następujące kryteria; rotacja powinna być minimum czteroletnia, powinno się
uwzględniać rośliny z rodziny motylkowych w plonie głównym i uprawie międzyplonów,
a także tolerancję roślin na uprawę po sobie. Podstawowe nawozy powinny być wytwarzane
w gospodarstwie. Zezwala się na zakup jedynie dozwolonych w rolnictwie ekologicznym
dodatków mineralnych oraz nawozów organicznych. Zakup nawozów organicznych
z gospodarstw konwencjonalnych jest dopuszczalny w ilości ok. 30% stosowanej masy
nawozowej. Ograniczenie ilościowe nie dotyczy specjalistycznych gospodarstw
ogrodniczych. Każdy zakup nawozów musi być odnotowany w księdze gospodarstwa wraz
z podaniem źródła zakupu. Nawozy kupowane w gospodarstwach konwencjonalnych
powinny być przekompostowane w gospodarstwie ekologicznym. Podstawowymi nawozami
w gospodarstwie ekologicznym są: komposty, obornik, gnojówka i woda gnojowa (tylko
w okresie od kwietnia do końca sierpnia) oraz nawozy zielone. W rejonach górskich
dopuszcza się stosowanie gnojowicy, pod kontrolą doradcy. Nawozami uzupełniającymi są
nawozy mineralne, czyli mielone skały, takie jak: bazalt, gips, kizeryt, dolomit, wapno
magnezowe, wapno węglanowe, kreda nawozowa, boraks, skały zawierające potas – kainit,
kalimagnezja, sole potasowe, a także fosforyty, apatyt, popiół drzewny. Nawozy organiczne
to płynne i stałe odpady z własnego gospodarstwa oraz kora drzewna, trociny, muł i osady
z naturalnych zbiorników wodnych, oraz torf w ilości do 20%, w podłożach do produkcji
rozsad. Nawozy uzupełniające mogą być stosowane pod warunkiem, że nie wykazują skażeń.
Na ogół wykorzystuje się je jako dodatki do kompostu. Nawozy niedozwolone, to:
–

syntetyczne nawozy azotowe, nawozy przemysłowe,

–

gnojowica,

–

komposty z odpadów komunalnych,

–

osady ściekowe spoza gospodarstwa,

–

niekompostowane fekalia,

–

komposty z udziałem fekaliów w uprawie warzyw,

–

odchody z ferm zwierząt futerkowych,

–

nawóz pieczarkowy (podłoże) z konwencjonalnych pieczarkarni,

–

produkowane przemysłowo nawozy organiczne, organiczno – mineralne, popioły węgla
z elektrociepłowni, kotłowni, zakładów przemysłowych.

Technologiczne odpady przemysłu spożywczego mogą być stosowane wyjątkowo, jeżeli nie
wykazują skażeń. Przy zastosowaniu innych nie wymienionych materiałów wymagana jest
zgoda Stowarzyszenia EKOLAND.

Dobór odmian roślin uprawnych – odmiany genetycznie ustalone, o tzw. szerokiej

odporności na choroby i szkodniki, jak również konkurencyjne wobec chwastów formy
lokalne, które ukształtowały się w ciągu wielu lat uprawy w danym rejonie – są preferowane
w rolnictwie ekologicznym. Odmiany heterozyjne (F1) nie są zalecane, ale mogą
w konkretnych przypadkach być dozwolone. Formy uprawne stanowiące twory inżynierii
genetycznej nie są w zasadzie dozwolone, ale w określonych przypadkach można dopuścić do
uprawy.

Ideą rolnictwa ekologicznego jest, by materiał siewny był reprodukowany regionalnie

gospodarstwach ekologicznych, ale akceptowane są produkty nasiennictwa

ogólnokrajowego. Akceptuje się przedsiewne traktowanie nasion preparatami
biodynamicznymi i dojrzałym kompostem oraz zabiegi fizyczne przyspieszające kiełkowanie,
takie jak: moczenie nasion, skaryfikowanie, stratyfikowanie, a także – w celach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

fitosanitarnych – moczenie w roztworze nadmanganianu potasu. Syntetyczne zaprawy
nasienne są zakazane. Regulatory wzrostu i rozwoju – dozwolone są naturalne substancje,
takie jak preparaty biodynamiczne, wyciągi kompostowe, ekstrakty roślinne, itp. W rolnictwie
ekologicznym niedozwolone jest stosowanie substancji syntetycznych o charakterze
hormonów roślinnych, takich jak: antywylegacze, substancje stymulujące rozkrzewienie,
stymulujące zapłodnienie i inicjujące partenokarpiczne zawiązywanie owoców, a także
przyspieszające lub opóźniające dojrzewanie, hamujące kiełkowanie bulw i cebul,
pobudzające ukorzenianie sadzonek i innych roślin. W ekologicznej produkcji żywności
niedopuszczalne są techniki radiacyjne (napromieniowanie roślin i produktów roślinnych).
Profilaktyka w ochronie roślin – podstawą ochrony są działania zapobiegające
nadmiernemu rozwojowi szkodników, chorób i chwastów. Składają się na to:
–

właściwe kształtowanie krajobrazu,

–

wprowadzenie prawidłowego płodozmianu,

–

podwyższenie aktywności biologicznej,

–

wzmocnienie kondycji roślin uprawnych.
Bezpośrednie zabiegi interwencyjne podejmowane są tylko wówczas, gdy nasilenie

występowania patogenów i szkodników zagraża spadkiem plonu.

Ograniczenie populacji szkodników – dopuszcza się stosowanie następujących środków

w gospodarstwach ekologicznych:
–

preparatów pochodzenia wirusowego, bakteryjnego i grzybowego,

–

substancji feromonowych pod warunkiem, że nie są nimi traktowane bezpośrednio rośliny
uprawne,

–

sterylizacja samców szkodliwych owadów,

–

preparatów roślinnych (np. „gnojówki” z pokrzywy, wywaru ze skrzypu, bylicy,
wrotyczu), tylko z naturalnymi substancjami zwiększającymi skuteczność,

–

emulsji na bazie oleju parafinowego oraz na bazie tłuszczów roślinnych i zwierzęcych ,

–

szarego mydła,

–

ziemi okrzemkowej,

–

sproszkowanych skał,

–

mleka.
W uzasadnionych przypadkach zezwala się również na zastosowanie wyciągu np.:

z tytoniu a alkohol metylowy jest dozwolony jedynie do pułapek chwytnych.

Ograniczanie chorób roślin

Dozwolone jest stosowanie preparatów pochodzenia roślinnego np. skrzypu, cebuli,

czosnku, chrzanu i innych. Preparaty miedziowe mogą być stosowane wyjątkowo (w stężeniu
do 0,05%), ze względu na niebezpieczeństwo gromadzenia się miedzi w glebie. Preparaty
siarkowe mogą być stosowane z zachowaniem zasad bezpieczeństwa, tak aby nie szkodzić
owadom pożytecznym. Dozwolone są następujące środki roślinne i mineralne do pielęgnacji
oraz wzmocnienia roślin, a także zwiększające przyczepność:
–

wyciągi, wywary, napary, „gnojówki” ziołowe,

–

wyciągi i mączki glonowe,

–

mączki skalne np. bazalt,

–

szkło wodne (krzemian sodu),

–

nadmanganian potasu (w stężeniu do 2%) do zaprawiania nasion,

–

preparaty krzemionkowe, propolis, szare mydło.
Dopuszcza się termiczne sterylizowanie podłoży ogrodniczych. Stosowanie środków nie

objętych niniejszym wykazem wymaga pisemnej zgody Stowarzyszenia EKOLAND.
Ograniczenie zachwaszczenia – realizowane jest przez działania zapobiegawcze oraz przez
bezpośrednie zwalczanie. Do działań zapobiegawczych zaliczamy:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

właściwy płodozmian (dobór i następstwo roślin uprawnych),

–

kompostowanie materiałów organicznych,

–

odpowiedni dobór odmian roślin uprawnych, uprawa międzyplonów (ozimych,
ścierniskowych) i śródplonów (wsiewanych),

–

czyszczenie materiału siewnego,

–

przedsiewne uprawki roli,

–

ściółkowanie i mulczowanie.

Do metod bezpośredniego zwalczania chwastów zaliczamy metody mechaniczne

i metody termiczne. Zabiegi niedozwolone to: stosowanie herbicydów (także na miedzach,
brzegach pół, w rowach, przy drogach i w pasach zadrzewień śródpolnych).
Na rysunku 1 przedstawiono ważniejsze gatunki chwastów występujące w uprawach roślin
rolniczych.

Rys. 1. Chwasty dwuliścienne: a) fiołek polny, b) tasznik pospolity, c) gwiazdnica pospolita [7]

Kryteria produkcji zwierzęcej

Obecność zwierząt w gospodarstwie ekologicznym sprzyja urozmaiceniu upraw

polowych, ze względu na konieczność pozyskiwania odpowiednich pasz. Chów zwierząt
usprawnia zamknięcie obiegu materii organicznej w ramach gospodarstwa (produkcja
obornika). Zwierzęta mogą wykorzystywać także takie tereny gospodarstwa, które nadają się
pod uprawę roślin towarowych.
Gatunki i rasy zwierząt – dobór gatunków i ras zwierząt gospodarskich jest uzależniony od
warunków lokalnych. Różnorodność zwierząt zapewnia również różnorodność produkcji
roślinnej. Zwierzęta gospodarskie są z natury zwierzętami stadnymi i należy zapewnić im
odpowiednie warunki behawioralne i zoohigieniczne. Oznacza to między innymi
dostosowanie wielkości stada do wymagań gatunku, rasy zwierząt, jak i możliwości
produkcyjnych gospodarstwa. Wskazany jest dobór takich zwierząt, które zapewniają
zadawalający (nie rekordowy) poziom produkcji i charakteryzują się dobrą zdrowotnością,
długowiecznością, łagodnością, dobrym wykorzystaniem pasz gospodarskich. Utrzymywanie
zwierząt dzikich, mieszańców zwierząt dzikich i gospodarskich jak i mieszańców
międzygatunkowych zwierząt gospodarskich wymaga zgody Stowarzyszenia EKOLAND.

Zwierzęta wyhodowane na drodze inżynierii genetycznej nie są dopuszczone do

utrzymywania w gospodarstwach ekologicznych. Ograniczenie to dotyczy także zabiegów
transplantacji zarodków. Sztuczne unasiennianie jest dopuszczalne.
Pochodzenie zwierząt – zwierzęta utrzymywane w gospodarstwach ekologicznych powinny
pochodzić z danego gospodarstwa lub innych gospodarstw atestowanych przez

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Stowarzyszenie EKOLAND. Nie mogą być kupowane na targowiskach, aukcjach, itp. Od
powyższej zasady dopuszcza się następujące wyjątki:
–

pisklęta jednodniowe (przeznaczone na tucz),

–

kurczęta do 10 tygodnia życia, przeznaczone na nioski (jaja mogą być sprzedawane
z

atestem po co najmniej miesięcznym przebywaniu ptaków w gospodarstwie

ekologicznym),

–

cielęta, koźlęta, jagnięta do 28 dnia życia (mięso może uzyskać atest po co najmniej
6-miesięcznym odchowie zwierząt w gospodarstwie ekologicznym, o ile otrzymywały
siarę i mleko),

–

krowy, kozy, owce mleczne – w liczbie nie większej niż 10% istniejącego stada (mleko
może uzyskać atest po co najmniej miesięcznym pobycie zwierząt w gospodarstwie
ekologicznym),

–

inne dorosłe zwierzęta w liczbie nie większej niż 10% istniejącego stada. Mięso może
uzyskać atest po, co najmniej rocznym (świnie, owce, kozy, drób) lub dwuletnim (bydło,
konie) okresie przebywania zwierząt w gospodarstwie ekologicznym – rozpłodniki
z hodowli zarodowej. Stowarzyszenie EKOLAND może odstąpić od ww. wymagań
w przypadku znacznego rozszerzenia gospodarstwa i zwiększenia produkcji lub w razie
wprowadzenia w gospodarstwie nowego kierunku produkcji.

Warunki utrzymania i obchodzenia się ze zwierzętami

Zwierzęta muszą być utrzymane w taki sposób, aby mogły żyć i rozwijać się

w warunkach możliwie bezstresowych i dostosowanych do ich potrzeb. Należy też zachować
odpowiednie, ze względów behawioralnych i produkcyjnych, liczebności utrzymywanych
zwierząt. Zwierzętom utrzymywanym w gospodarstwach ekologicznych powinno się
zapewnić:

−

możliwość ruchu zarówno w budynkach jak i na okólnikach oraz pastwiskach,

−

nie zezwala się na stałe utrzymywanie zwierząt gospodarskich w pomieszczeniach
zamkniętych, pętanie, wiązanie, itp.,

−

przez dłuższy czas, niedopuszczalne jest również używanie treserów,

−

w sezonie pastwiskowym zwierzęta powinny mieć dostęp do pastwisk,

−

budynki gwarantujące wystarczający dostęp powietrza, wentylacja naturalna, oświetlenie
(światło dzienne), ochronę przed skrajnymi temperaturami, wiatrem i nasłonecznieniem,

−

dostosowanie do potrzeb danego gatunku miejsca przeznaczone do wypoczynku,
wyposażone w odpowiednie urządzenia (należy uwzględnić specjalnie okres
okołoporodowy), dla drobiu należy zapewnić wybiegi, grzędy, gniazda, a dla ptactwa
wodnego wskazany jest dostęp do zbiornika wodnego, zwierzęta powinny mieć
zapewnioną naturalną ściółkę,

−

stały dostęp do świeżej wody pitnej i pasz.

W budynkach nie można stosować toksycznych materiałów budowlanych ani

toksycznych farb, lakierów i innych środków konserwujących. Stowarzyszenie EKOLAND
może w indywidualnych przypadkach odstąpić okresowo od wymogu dostępu zwierząt do
pastwisk. W przypadku sztucznego przedłużenia dnia świetlnego, nie może on trwać dłużej
niż 16 godzin. Wszystkie zabiegi przy zwierzętach powinny być wykonane w taki sposób, aby
chronić je przed stresem. Oznacza to m.in., że zabronione jest okaleczanie zwierząt.
Dopuszcza się jednak niektóre zabiegi hodowlane i produkcyjne związane z naruszeniem
powłok ciała:
–

trwałe oznakowanie zwierząt, charakterystyczne dla gatunku (kolczyki, tatuaż, itp.)
w stadach zarodowych, ale nie w chowie towarowym i amatorskim zwierząt,

–

skracanie ogonów jagniąt do 14 dnia życia,

–

skracanie kiełków prosiąt do 3 dnia życia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

kastrację knurków do 28 dnia życia, a buhajków, tryczków, koziołków, do 3 miesiąca
życia,

–

kastrację starych rozpłodników wybrakowanych z hodowli (nie dotyczy drobiu),

–

zakładanie kółek nosowych buhajkom przeznaczonym do hodowli,

Prowadzenie walk zwierząt, tresury, itp. jest w gospodarstwach ekologicznych

niedopuszczalne. Nie oznacza to jednak, iż trzeba zaniechać przyzwyczajania zwierząt do
określonych schematów zachowań (przepędzanie na pastwisko, przyzwyczajanie do doju,
nauczenie pracy w zaprzęgu, itp.)

Żywienie zwierząt ma na celu utrzymanie zwierząt w dobrej kondycji oraz zapewnienie

optymalnej produkcji. Dlatego pasze muszą być dobrej jakości i dostosowane do potrzeb
gatunku. Pasze powinny być produkowane w gospodarstwie. Możliwy jest zakup pasz
w

innych gospodarstwach ekologicznych. Pasze pochodzące z gospodarstw

konwencjonalnych mogą być stosowane, jednak ich ilość nie może przekraczać 10% suchej
masy zużywanych w gospodarstwie pasz – w skali roku i w ramach dawki dziennej.
W przypadkach szczególnych (powódź, susza, itp.) stowarzyszenie EKOLAND może
okresowo odstąpić od ww. zasady i może żądać wykonania analiz dokumentowanych pasz.
Stosowane w paszach dodatki mineralne i witaminowe mogą pochodzić ze źródeł naturalnych
(np. tran, drożdże, sól pastewna). Podawanie soli mineralnych i syntetycznych witamin
w paszy możliwe jest tylko w przypadku stwierdzenia ich niedoborów w paszach
z gospodarstwa i za zgodą Stowarzyszenia EKOLAND. Wyklucza się stosowanie w paszach
dodatków stymulujących wzrost, wzmacniających apetyt, barwników syntetycznych,
konserwantów, odchodów zwierzęcych, aminokwasów, mocznika, pasz traktowanych
rozpuszczalnikami bądź poddawanych ekstrakcji oraz wszelkich preparatów i leków nie
wyszczególnionych jako dopuszczone do stosowania w gospodarstwach ekologicznych.

Żywienie młodzieży w produkcji ekologicznej (nie dotyczy drobiu) powinno być oparte

na wykorzystaniu mleka pełnego w produkcji ekologicznej. Dopuszcza się jako „awaryjne”
stosowanie mleka z gospodarstw konwencjonalnych i preparatów mlekozastępczych.
Preparaty tego typu nie mogą zawierać dodatków i muszą się składać głównie z mleka
w proszku.

Profilaktyka i leczenie zwierząt

Wszystkie zabiegi dotyczące zdrowia zwierząt powinny być ukierunkowane na

profilaktykę, czyli zwiększenie odporności zwierząt na choroby i zapobieganie infekcjom.
Leczenie może być prowadzone w szczególnych przypadkach, tj.:
–

w razie konieczności ratowania życia zwierzęcia,

–

gdy nie są dostępne żadne inne środki lecznicze,

–

aby zapobiec niepotrzebnym cierpieniom zwierzęcia.
Szczepienia ochronne zwierząt są dopuszczalne, gdy:

–

wymagane są urzędowo,

–

rozpoznano występującą w okolicy lub/i w gospodarstwie chorobę, której nie można
opanować innymi sposobami.

Wszelka działalność lecznicza powinna być dokumentowana, a w czasie leczenia i okresu
karencji musi być możliwe identyfikowanie leczonych zwierząt.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie są kryteria gospodarstwa ekologicznego wg organizacji atestujących?

Jakie kryteria obowiązują w ekologicznej produkcji roślinnej i zwierzęcej?

Jakie założenia realizuje program przestawienia gospodarstwa?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jakie kryteria należy spełnić przy przestawieniu gospodarstwa konwencjonalnego na
ekologiczne?

Jak zaprojektować zakres czynności przestawienia dla danego gospodarstwa?

Jakie kryteria dotyczą produkcji żywności ekologicznej?

Jak zaprojektować gospodarstwo ekologiczne?

Jakie są podobieństwa i różnice w agrotechnice technologicznej i ekologicznej?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1
Zaplanuj

założenia programu przestawienia gospodarstwa na ekologiczne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić okres przestawienia gospodarstwa,

dostosować sposób użytkowania ziemi do wymogów gospodarstwa ekologicznego,

zaplanować właściwe płodozmiany,

zastosować zasady gospodarki nawozowej,

określić nowo włączone części gospodarstwa do pełnego trybu przestawienia,

zapisać założenia programu przestawienia w arkuszu do ćwiczeń.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczeń,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

Ćwiczenie 2
Zaplanuj kryteria ekologicznej produkcji roślinnej dla gospodarstwa w Twojej
miejscowości.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić kryteria dotyczące środowiska i lokalizacji gospodarstwa,

zaplanować i zorganizować wybraną technologię produkcji roślin metodami
ekologicznymi,

zaprojektować kryteria ekologiczne dla wybranej technologii produkcji roślin (m.in.
przygotowanie roli, zmianowanie i sąsiedztwo roślin, nawożenie – sporządzić kompost,
dobór odmian, zastosować profilaktykę w ochronie roślin),

opracować projekt uprawy ekologicznej wybranej rośliny,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fazogramy,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

Ćwiczenie 3
Zaplanuj kryteria ekologicznej produkcji zwierzęcej dla gospodarstwa w Twojej
miejscowości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obliczyć obsadę zwierząt na 1ha przeliczeniowy,

określić zakres czynności w planowaniu kryteriów ekologicznych produkcji zwierzęcej,

określić kryteria dotyczące chowu i hodowli zwierząt (m.in. uwzględnić: budownictwo,
warunki utrzymania zwierząt, urządzenia wewnętrzne, pielęgnowanie i profilaktykę
chorób zwierząt),

zapisać kryteria ekologicznej produkcji zwierzęcej w arkuszu do ćwiczeń.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

Ćwiczenie 4

Zaplanuj żywienie zwierząt w gospodarstwie ekologicznym (okres letni).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać pasze gospodarskie,

ocenić pasze metodą organoleptyczną,

porównać skład chemiczny pasz produkowanych metodami konwencjonalnymi

i ekologicznymi,

ustalić dawki pokarmowe dla zwierząt,

zorganizować wypas i żywienie zwierząt zgodnie z kryteriami ekologicznymi,

wypełnić kartę technologiczną,

obliczyć koszty żywienia zwierząt w gospodarstwie konwencjonalnym i ekologicznym,

zapisać wnioski w arkuszu do ćwiczeń.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kryteria ekologicznej produkcji rolniczej,

−

normy żywienia,

−

próbki pasz,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

Ćwiczenie 5

Zaplanuj zakres czynności przestawienia gospodarstwa w Twojej miejscowości.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zgromadzić potrzebne dane (wielkości) dotyczące gospodarstwa,

odszukać wymagania organizacji atestującej,

prawidłowo ocenić możliwości przestawienia gospodarstwa,

sporządzić plan czynności,

ustalić spójność projektowanych działań,

uzasadnić proponowaną koncepcję,

zaprojektować zakres czynności przestawienia gospodarstwa,

zapisać wnioski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wymagania organizacji atestującej,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

Ćwiczenie 6

Zaplanuj gospodarstwo ekologiczne w Twojej miejscowości.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zgromadzić dane (wielkości) dotyczące gospodarstwa,

określić kryteria gospodarstwa ekologicznego wg organizacji atestujących,

ocenić prawidłowo możliwości przestawienia gospodarstwa na uprawy ekologiczne,

sporządzić plan czynności – schemat,

ustalić spójność projektowanych działań,

uzasadnić projektowaną koncepcję,

zastosować założenia programu przestawienia dla danego gospodarstwa,

zapisać w arkuszu do ćwiczeń.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dane dotyczące gospodarstwa,

−

kryteria organizacji atestującej,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

uzasadnić potrzebę ekologicznej produkcji rolniczej?



określić wymagania organizacji atestującej program przestawienia?



wymienić kryteria gospodarstwa ekologicznego?



realizować założenia programu przestawienia gospodarstwa?



ocenić możliwości przestawienia gospodarstwa na uprawy
ekologiczne?



sporządzić plan czynności podczas przestawienia gospodarstwa?



określić spójność projektowanych działań w programie przestawienia
gospodarstwa?



uzasadnić programową koncepcję przestawienia gospodarstwa?



opracować projekt przestawienia gospodarstwa na gospodarstwo
ekologiczne?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4 Organizacje

związane z rolnictwem ekologicznym

4.4.1. Materiał nauczania

Rolnictwo ekologiczne w Europie Zachodniej rozwija się intensywnie od końca lat

80. XX wieku, po wprowadzeniu przepisów prawnych ułatwiających jego prowadzenie
i ustanowieniu dotacji dla przestawiających się gospodarstw. Podstawowe przyczyny
popierania rozwoju rolnictwa ekologicznego wynikają z jego roli prośrodowiskowej. Początki
rolnictwa ekologicznego w Polsce sięgają jeszcze czasów przed II wojną światową, bowiem
od roku 1930 metodą biodynamiczną prowadził swój majątek w Szelejowie koło Gostynina
hrabia Stanisław Karłowski, senator II Rzeczypospolitej. Intensywnie propagował tę metodę,
wydawał broszury instruktażowe i organizował szkolenia w swoim majątku. Był on też
współzałożycielem Towarzystwa Krzewienia Zasad Życia i Gospodarki. Zgodnie z Przyrodą,
którego organem było czasopismo: „Biologia i Życie ”.

Po wojnie pierwszy kurs rolnictwa biodynamicznego zorganizowano w Warszawie

w roku 1984, zaś rozwój rolnictwa ekologicznego nastąpił od 1989 roku, w którym zostało
zarejestrowane Stowarzyszenie Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi „Ekoland”,
z siedzibą w Przysieku koło Torunia. W 1990 roku stowarzyszenie nadało 27 atestów w 2001
roku pojawiły się przepisy prawne dotyczące uregulowań rolnictwa ekologicznego (ustawa
z dnia 16 marca 2001 roku o rolnictwie ekologicznym – Dz. U. 2001.38.542 z późniejszymi
zmianami).

Idea rolnictwa ekologicznego w Polsce rozszerzyła się w latach osiemdziesiątych. Przy

Stowarzyszeniu EKOLAND od 1991 roku istniały Centra Informacyjne Rolnictwa
Ekologicznego, które od 1994 roku przyjęły nazwę Ośrodków Informacyjnych Rolnictwa
Ekologicznego. Obecnie rolnicy produkujący m.in. żywność ekologiczną zrzeszają się
w związki i organizacje rolnictwa ekologicznego oraz grupy producenckie.

Prawnie proces tworzenia się grup producenckich w Polsce uregulowano w 2000 roku,

ustawą z dnia 15 września 2000r. o grupach producentów rolnych (Dz. U. 2000.88.983), którą
kilkakrotnie nowelizowano. Zrzeszanie się rolników w formalno prawne grupy producenckie
lub marketingowe ma na celu:

−

wspólny zakup środków produkcji (możliwość uzyskania cen hurtowych, upustów
cenowych, odroczonych płatności po zbiorach),

−

wspólny zakup i używanie specjalistycznych maszyn oraz baz magazynowych
i przechowalni,

−

łączenia produktów poszczególnych członków grupy w większe jednolite jakościowo
i

odmianowo partie towaru sprzedawane dla hurtowych odbiorców, co umożliwia

korzystniejsze negocjacje cenowe,

−

obniżenie kosztów zaopatrzenia i zbytu przez lepsze wykorzystanie transportu,

−

pogłębienie wiedzy w zakresie unowocześnienia technologii produkcji i stosowania
postępu biologicznego (możliwość odpowiedniego doboru nowych wydajniejszych
odmian, stosowanie wymiany materiału siewnego i zarodowego),

−

oszczędności czasu pracy (hurtowe zaopatrzenie i sprzedaż),

−

tworzenie przez grupę własnej sieci odbiorców (supermarkety, zakłady przetwórcze).

Organizowanie się polskich rolników wynika również z możliwości skorzystania ze

wsparcia oferowanego dla grup producenckich. Wsparcie tych grup wpisanych do rejestru po
1 maja 2004 roku w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich obejmuje pokrycie kosztów
administracyjnych w pierwszych pięciu latach funkcjonowania. Proces powstawania grup
producenckich w Polsce przebiega bardzo powoli. W Unii Europejskiej ilość produktów
rolnych oferowanych na rynek poprzez organizacje producenckie waha się od 40–95%.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rolnicy zrzeszeni w grupach producenckich mogą wzmocnić swoją pozycję w pertraktacjach
handlowych z dostawcą środków produkcji i odbiorcą płodów rolniczych, zmniejszyć koszty
zaopatrzenia i zbytu przez ich rozłożenie na większą masę produktów. Istnieje również
możliwość kreowania na wsi pożądanych zjawisk, takich jak:

−

produkcyjna i obszarowa restrukturyzacja rolnictwa,

−

wielofunkcyjny rozwój wsi,

−

pobudzanie inicjatyw lokalnych,

−

tworzenie nowych miejsc pracy,

−

niższe ceny dla konsumentów,

−

ogólny wzrost zamożności.

W Polsce kryteriami Rolnictwa Ekologicznego Stowarzyszenia Producentów Żywności

Metodami Ekologicznymi „Ekoland” są:

−

upowszechnianie rolnictwa ekologicznego oraz promocję jego produktów,

−

ustalanie kryteriów rolnictwa ekologicznego oraz przetwórstwa i obrotu produktami
ekologicznymi,

−

nadzór nad gospodarstwami oraz podmiotami zajmującymi się przetwórstwem
i dystrybucją produktów rolnictwa ekologicznego, a także ich atestacją,

−

współpraca międzynarodowa – przystosowanie krajowych kryteriów produkcji żywności
metodami ekologicznymi do standardów międzynarodowych z uwzględnieniem procesów
integracyjnych z Unią Europejską.

W wielu krajach istnieje po kilka, kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt organizacji

i stowarzyszeń producentów, przetwórców, kontrahentów, konsumentów ekologicznych,
które to organizowały się w krajowe zrzeszenia mające na celu wypracowanie wspólnych
kryteriów produkcji żywności ekologicznej i wspólnej linii programowej.

IFOAM – Międzynarodowa Federacja Rolnictwa Ekologicznego International Federation

of Organic Agriculture Movement. Federacja już istnieje ponad 20 lat i zrzesza ponad 300
organizacji rolnictwa ekologicznego z 60 krajów świata. Z krajów Europy Wschodniej oprócz
Polski członkami IFOAM są: Estonia, Litwa, Węgry, Czechy, Słowacja. Celem Federacji jest
wypracowanie ekologicznie i ekonomicznie trwałych systemów produkcji żywności
i

surowców, które ograniczałyby zarówno skażenie środowiska jak i marnotrawstwo

nieodnawialnych zasobów przyrody. Zadaniem Międzynarodowej Federacji Rolnictwa
Ekologicznego są:

−

wymiana doświadczeń i współpraca między grupami członkowskimi,

−

upowszechnianie rolnictwa ekologicznego,

−

reprezentacja ruchu wobec parlamentów, rządów, administracji i ośrodków
opiniotwórczych,

−

wypracowanie i stała rewizja kryteriów produkcji, przetwórstwa i obrotu żywnością
wyprodukowaną metodami ekologicznymi,

−

koordynacja badań naukowych.

W tabeli 5 przedstawiono stowarzyszenia i organizacje ekologiczne działające w świecie.

Tabela 5. Ugrupowania organizacji oraz stowarzyszenia i pojedyncze organizacje ekologiczne na świecie [8]

Lp. Kraj

Nazwa

związków, stowarzyszeń i organizacji

Niemcy

AGOL – Zespół Roboczy Rolnictwa Ekologicznego

Francja

CINAB – Międzybranżowy Krajowy Komitet Rolnictwa Biologicznego

Szwajcaria

USBLO – Zrzeszenie Szwajcarskich Organizacji Rolnictwa Biologicznego

4. Węgry Biokultura
5. Polska

EKOLAND – Stowarzyszenie Producentów Żywności Metodami
Ekologicznymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Strategia organizacji jest tym, czym konstytucja w państwie. Współczesne ekologiczne

przedsiębiorstwo chcąc odnieść sukcesy na rynku, powinno precyzyjnie określić strategię,
a następnie ją wdrożyć. Jednym z ważniejszych przedsięwzięć jest opracowanie planu
marketingowego, który ma za zadanie przedstawienie konkretnych sposobów wdrażania
strategii w obszarze działań marketingowych. Plany marketingowe powinny być ambitne
i realne. Instrumentem strategii marketingowej jest marketing mix, który jest zestawem
narzędzi, które są wykorzystywane przez przedsiębiorców do osiągnięcia celów
marketingowych na rynku docelowym. Narzędziami są: produkt, cena, dystrybucja, promocja.
Natomiast podstawowymi metodami promocji są: reklama, akwizycja, promocja
uzupełniająca, public relations. Środkami przekazu reklamy są m.in. gazety, magazyny
kolorowe, radio, telewizja.

Rynek produktów żywnościowych charakteryzuje się wysokim stopniem

konkurencyjności, bowiem występuje nadwyżka podaży nad popytem, a ponadto funkcjonuje
na nim dużo jednostek gospodarczych (gospodarstw rolniczych i ekologicznych). Popyt
końcowy na produkty żywnościowe kształtują miliony konsumentów o zróżnicowanych
stylach konsumpcji. Ważnymi miejscami wymiany produktów żywnościowych są giełdy
towarowe i rynki hurtowe.

Podaż produktów rolno – żywnościowych tworzą producenci rolni, zakłady przetwórstwa

rolno – spożywczego oraz importerzy, zaś uczestnikami rynku rolno żywnościowego po
stronie popytu są gospodarstwa domowe, jednostki gastronomiczne oraz eksporterzy.
Wymiana produktów odbywa się za pośrednictwem różnych ogniw dystrybucyjnych. Na rys.
3 przedstawiono kanały dystrybucji na rynku dóbr konsumpcyjnych.

Rys. 3. Kanały dystrybucji na rynku dóbr konsumpcyjnych [1, s. 265]

Na rynku dóbr konsumpcyjnych przeważają dłuższe kanały. W kanałach marketingowych

odbywają się następujące przepływy: fizyczny, praw własności, płatności, informacji oraz
promocji. Cechą charakterystyczną rynku rolno-żywnościowego jest jego rozproszenie,
bowiem płody rolne wytwarza ponad 1mln producentów (gospodarstw rolniczych
i ekologicznych). Przedsiębiorstw zajmujących się skupem, dostawami i handlem hurtowym
jest znacznie mniej, a ogniwo handlu detalicznego stanowi w Polsce ponad 370 tys. sklepów,
prowadzących sprzedaż od produktów żywnościowych przez artykuły przemysłowe do leków
i farmaceutyków. Ponadto, w Polsce występuje nadal sprzedaż uliczna produktów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

żywnościowych (zwłaszcza w sezonie zbiorów owoców miękkich, np. truskawek), żywność
jest także oferowana na osiedlowych bazarach i targowiskach.

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku na bazie zintegrowanych działań powstała

koncepcja zarządzania łańcuchem dostaw – współcześnie definiowana jako logistyka. Celem
logistyki jest dostarczanie przedsiębiorcom takich metod i sposobów zdobywania rynku, które
zapewnią utrzymanie dobrej jakości produktów i usług przy korzystnej redukcji kosztów.
Przy realizacji tak postawionego celu, jednym z ważniejszych zadań staje się stworzenie
systemu logistycznego, w którym nastąpi powiązanie poszczególnych obszarów decyzyjnych
nowoczesnymi technikami informatycznymi. Powinien zatem powstać zbiór podsystemów
zaopatrzenia, produkcji, dystrybucji, transportu i magazynowania. W tworzeniu nowej
wartości rola logistyki jest bardzo duża, a wartość produktu lub usługi podwyższają trzy
główne rodzaje użyteczności ekonomicznej:
–

produkcja ekologiczna,

–

logistyka,

–

marketing.

Działalności produkcyjnej przypisuje się użyteczność formy, działalności logistycznej –

użyteczność miejsca i czasu, zaś działalności marketingowej – użyteczność posiadania
(dysponowania).W procesach produkcyjnych następuje zmiana jakości produktów
ekologicznych, zwiększenie ich wartości, co uzyskuje się m.in. stosując opakowania.
Współcześnie tworząc opakowania wykorzystuje się wiedzę: towaroznawczą, marketingową
oraz ekologiczną.

Potencjalny przedsiębiorca przed podjęciem działalności np. produkcja żywności

ekologicznej oprócz innowacyjnego pomysłu na przedsięwzięcie, powinien je przygotować,
czyli zaplanować zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa dotyczącego rolnictwa
ekologicznego. Planowanie jest zarządzaniem, którym powinien posługiwać się każdy
racjonalnie gospodarujący przedsiębiorca. Efektem planowania jest sporządzenie planu lub
planów, które wyznaczają podstawowe kierunki działania w gospodarstwie ekologicznym.

Planowanie jest szczególnie ważne przy określeniu programu inwestycyjnego

w przedsiębiorstwie, bowiem jego skutki odczuwalne są przez wiele lat. Przy ubieganiu się
o kredyt umożliwiający wdrożenie programu inwestycyjnego wymagany jest biznesplan.
Jednak podstawą sukcesu firmy jest strategia, którą trzeba wypracować, wdrożyć w praktyce
i udoskonalić. Istota skutecznej strategii polega na stworzeniu unikalności firmy wyraźnie
odróżniającej się od konkurentów. W polskiej gospodarce ekologicznej znalazła zastosowanie
metoda zarządzania jakością. W systemie TQM, jakość jest rozumiana jako orientacja na
klientów i na procesy, działania prewencyjne i ciągłe ulepszanie.

Od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej wszystkie przedsiębiorstwa zajmujące się

produkcją i dystrybucją żywności muszą wdrożyć i stosować zasady systemu HACCP, czyli
systemu analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli.

W Unii Europejskiej najbardziej podstawowe i ogólne zasady GMP/GHP, w produkcji

żywności zawiera dyrektywa 93/43/EWG o higienie żywności. Oprócz tej ogólnej dyrektywy
w Unii Europejskiej obowiązują dwa rozporządzenia:
–

nr 852/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 roku w sprawie higieny środków spożywczych,

–

nr 853/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 roku, ustanawiający, szczególne przepisy dotyczące
higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego.

Rozporządzenia stosuje się w państwach członkowskich Unii Europejskiej bezpośrednio,

bez konieczności przenoszenia ich do prawa krajowego. Przepisy krajowe nie mogą
regulować tych samych zagadnień, które są uregulowane w rozporządzeniach unijnych.
W związku z tym ustawa z dnia 11 maja 2001 roku o warunkach zdrowotnych żywności
i żywienia nadal obowiązuje, ale przepisów dotyczących systemu HACCP i higieny nie
stosuje się (do czasu zmiany ustawy).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Organem władzy, realizującym zadania badania zgodności aktów normatywnych i umów

międzynarodowych z Konstytucją jest Trybunał Konstytucyjny. Jego działalność umożliwia
korygowanie błędów popełnionych w fazie stanowienia prawa.

Regulacje prawne w zakresie ekologicznej produkcji w Unii Europejskiej to m. in.

–

Akty prawne dotyczące ekologicznej produkcji żywności w Unii Europejskiej,

–

Rozporządzenia EWG nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 roku, w sprawie rolnictwa
ekologicznego oraz znakowania jego produktów i środków spożywczych (Dziennik
Urzędowy Wspólnot Europejskich nr L 198, z 22.7.1991, str. 1, uzupełnione oraz
zmienione przez późniejsze akty prawne).

–

Rozporządzenie Komisji EWG nr 94/92 z dnia 14 stycznia 1992 roku, ustanawiające
przepisy wykonawcze dotyczące importu z krajów trzecich, przewidziane
w rozporządzeniu EWG nr 2092/91, w sprawie rolnictwa ekologicznego oraz znakowania
jego produktów i środków spożywczych (Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich
OJLO11, z 17.1.1992, str. 14, z późniejszymi zmianami).
Natomiast w Polsce istotne przepisy prawne to m. in.:

–

Ustawa z dnia 19 grudnia 2003 r. o organizacji rynku owoców i warzyw
(Dz. U.2003.223.2221 z późniejszymi zmianami).

–

Rozporządzenie MRiRW z dnia 04 lipca 2003 r. w sprawie wykazu produktów, dla
których mogą być tworzone grupy producentów, minimalnej rocznej wielkości produkcji
towarowej (Dz. U. 2003.138.1319).

–

Ustawa z dnia 19 lutego 2004 r o organizacji rynku przetworów warzyw i owoców
(Dz. U. 2004.62.572).

–

Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. 2004.93.898).

W Polsce prawo rolnicze jest kompleksową dziedziną wiedzy, obejmującą całokształt

norm prawnych regulujących stosunki społeczne związane z kształtowaniem ustroju rolnego,
a więc układu stosunków własnościowych i form organizacji produkcji w rolnictwie a także
form organizacyjnych rynku rolnego. Prawo rolne opiera się na licznych ustawach i aktach
wykonawczych (rozporządzeniach) należących do różnych dziedzin prawa, a mianowicie jest
to heterogeniczny zbiór prawa cywilnego, administracyjnego, finansowego, pracy oraz
ochrony środowiska. Prawo rolne ewaluuje. Główne kierunki jego rozwoju to: ekologizacja,
standaryzacja i dostosowania do wymagań prawa wspólnotowego.

Regulacje z zakresu prawa rolnego dotyczą producentów rolnych, zasad działania rynku

rolnego, finansowania rolnictwa i kształtowania jego dochodowości, kształtowania jakości
i szczególnych rodzajów produkcji (nasiennictwo, hodowla zwierząt, rybactwo, leśnictwo,
łowiectwo), ochrony gatunków rolnych i leśnych.

Ustrój w Polsce opiera się na gospodarstwach prywatnych. Jednakże zgodnie z art. 23

Konstytucji, podstawę ustroju rolnego państwa tworzą gospodarstwa rodzinne, czyli
gospodarstwa, które ze względu na swoją wielkość i wyposażenie mogą być prowadzone
przez członków jednej rodziny i które umożliwiają zaspokajanie jej potrzeb.

Szczegółowe prawne zasady kształtowania ustroju rolnego w Polsce określa ustawa

z dnia 11 kwietnia 2003 roku o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz. U. 2003. 64.592). Zasady
te to:
–

poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych,

–

przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji nieruchomości rolnych,

–

zapewnienie prowadzenia działalności rolniczej w gospodarstwach rolnych przez osoby
o odpowiednich kwalifikacjach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie związki i organizacje w Polsce są związane z rolnictwem ekologicznym?

Jaka jest rola związków i organizacji związanych z rolnictwem ekologicznym?

Jakie cele są realizowane przez krajowe zrzeszenie producentów ekologicznych?

Jakie zadania realizuje Międzynarodowa Federacja Rolnictwa Ekologicznego?

Jakie ugrupowania organizacji oraz stowarzyszenia i pojedyncze organizacje ekologiczne
działają na świecie?

Jak zaprojektujesz informację o ofercie rynkowej gospodarstwa ekologicznego w prasie
regionalnej?

Jaką funkcję spełniają opakowania w produkcji żywności ekologicznej?

Jakie prawne zasady kształtowania ustroju rolnego w Polsce określa ustawa z dnia
11 kwietnia 2003 roku?

Jakie regulacje prawne w zakresie ekologicznej produkcji obowiązują w Polsce i Unii
Europejskiej?

10.

Jakie istotne programy prawne dotyczącej ekologicznej produkcji żywności obowiązują
w Polsce?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj zasady zrzeszania się rolników w formalno-prawne grupy producenckie lub

marketingowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać ustawę z dn. 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych,

określić cele zrzeszania się rolników w grupy producenckie,

zinterpretować ustawę o grupach producentów rolnych,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

ustawa z dn. 15 września 2000 r.

–

fazogramy,

–

mapy,

–

literatura dotycząca materiału nauczania.

Ćwiczenie 2

Zanalizuj kryteria rolnictwa ekologicznego Stowarzyszenia Producentów Żywności

Metodami Ekologicznymi – EKOLAND.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać kryteria ekologiczne Stowarzyszenia EKOLAND,

zinterpretować kryteria ekologiczne organizacji atestującej,

zapisać wnioski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kryteria ekologiczne wg organizacji atestującej,

–

literatura dotycząca materiału nauczania.

Ćwiczenie 3

Zanalizuj zadania Międzynarodowej Federacji Rolnictwa Ekologicznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać zadania Międzynarodowej Federacji Rolnictwa Ekologicznego,

zinterpretować zadania,

uzasadnić potrzebę powoływania stowarzyszeń i organizacji ekologicznych w Polsce i na
świecie,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura dotycząca materiału nauczania.

Ćwiczenie 4

Zaprojektuj informację o ofercie rynkowej gospodarstwa ekologicznego do prasy

regionalnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać odpowiednie określenia dotyczące praw rynku,

skorzystać z danych statystycznych GUS i danych resortowych,

opisać marketing – mix w odniesieniu do żywności ekologicznej,

określić podstawowe instrumenty konkurencji producenckiej,

wyodrębnić grupę klientów (segment rynku),

zainteresować klienta szatą graficzną,

skorzystać z informacji rynkowej i możliwości promocji swoich produktów na rynku
lokalnym,

określić znaczenie wartości „firmy” i jej wiarygodność – być czytelnym producentem,

określić koszt w/w ogłoszenia w relacji do oferty.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

prasa regionalna,

−

prasa rolnicza,

−

broszury,

−

ulotki, itp.,

−

Internet,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Zaplanuj opakowania wybranego produktu do odbiorcy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dobrać kanały dystrybucji i zorganizować dystrybucję żywności ekologicznej,

określić właściwości materiałów do opakowania,

dobrać prawidłowe opakowanie,

zastosować przepisy dotyczące zdrowotnego bezpieczeństwa żywności,

oznaczyć prawidłowo i określić informację,

obliczyć opłacalność tej działalności,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film dydaktyczny,

−

literatura dotycząca materiału nauczania.

4.3.5.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić i nazwać organizacje ekologiczne?



zanalizować zadania organizacji ekologicznych?



uzasadnić cel powoływania organizacji ekologicznych?



określić zadania realizowane przez krajowe zrzeszenie producentów
ekologicznych?



wymienić ugrupowania organizacji oraz stowarzyszenia i pojedyncze
organizacje ekologiczne, które działają na świecie?



scharakteryzować instytucje działające na rzecz rolnictwa
ekologicznego?



zinterpretować przepisy prawa dotyczące rolnictwa ekologicznego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania
dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak „X”. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie

Na rozwiązanie testu masz 30 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Systemy rolnictwa, to
a)

sposoby uprawy roślin, chowu zwierząt i przetwórstwa produktów rolniczych.

sposoby uprawy roślin i chowu zwierząt.

tylko przetwórstwo produktów rolniczych.

tylko sposób uprawy roślin.

W rolnictwie polskim wyróżnia się wiele systemów, które można sklasyfikować na
a)

system konwencjonalny i ekstensywny.

system konwencjonalny i integrowany.

system konwencjonalny i system ekologiczny.

system ekologiczny i intensywny.

Kierunek produkcji gospodarstwa rolniczego określany jest przez następujące czynniki
a)

otoczenie bliższe i dalsze.

warunki przyrodnicze.

potencjał produkcyjny.

wszystkie odpowiedzi są prawidłowe.

Ekologia, to
a)

synonim sozologii.

biologia środowiska.

ochrona przyrody.

wszystkie odpowiedzi są prawidłowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do budowy budynków w gospodarstwach ekologicznych nie należy stodować
a)

drewna.

azbestu.

cementu.

cegły.

Infrastruktura techniczna, to
a)

banki rejonowe.

drogi.

biura pracy.

fundusze.

Na polu w pobliżu ruchliwej arterii komunikacyjnej można uprawiać
a)

ziemniaki.

rośliny ozdobne.

warzywa korzeniowe.

warzywa liściowe.

Rolnictwo integrowane zwane również zrównoważonym, to
a)

rolnictwo niskonakładowe.

gospodarstwo o wąskiej specjalizacji nastawionej jednokierunkowo na określoną
produkcję roślinną lub zwierzęcą.

rolnictwo, które wykorzystuje w harmonijny sposób postęp techniczny i biologiczny
w uprawie, nawożeniu i ochronie roślin.

rolnictwo intensywne zwane przemysłowym.

Komosa biała (lebioda), to
a)

uprawna roślina przyprawowa.

uciążliwy chwast.

roślina o dużej zawartości amionokwasów, egzogennych dla człowieka.

roślina ozdobna.

10.

Stosowane w paszach dodatki mineralne i witaminowe w gospodarstwach ekologicznych
mogą pochodzić ze
a)

źródeł naturalnych.

źródeł syntetycznych.

źródeł naturalnych i syntetycznych.

ze źródeł nieznanego pochodzenia.

11.

Jaja z gospodarstwa ekologicznego mogą być sprzedawane z atestem po co najmniej
a)

miesięcznym przebywaniu ptaków w gospodarstwie ekologicznym.

tygodniowym przebywaniu ptaków w gospodarstwach ekologicznych.

półrocznym przebywaniu ptaków w gospodarstwach ekologicznych.

10 dniowym przebywaniu ptaków w gospodarstwach ekologicznych.

12.

Rolnictwo precyzyjne polega na takim stosowaniu środków, aby
a)

użyć je tylko w minimalnych ilościach.

użyć je w maksymalnych ilościach.

użyć je tylko tam i to w takim czasie oraz ilości, jakie są optymalne.

użyć je tylko w minimalnych ilościach w dowolnym czasie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13.

Odległość gospodarstwa od drogi o dużym natężeniu ruchu (ponad 500 pojazdów na
godzinę) powinna wynosić co najmniej
a)

100m.

200m.

500m.

300m.

14.

Główne źródło węglowodanów w żywieniu stanowią
a)

mięso, podroby.

mleko krowie.

przetwory zbożowe.

ziemniaki.

15.

W gospodarstwach ekologicznych zawartość metali ciężkich w glebie nie może
przekraczać wartości progowych w mg/kg s.m.
a)

Zn – 500, Cu – 300.

Pb – 100, Cd – 2, Hg – 1,5.

Pb – 200, Zn – 400.

Cr – 200, Cu – 200, Hg – 3.

16.

Ile zasadniczo, trwa okres przestawienia gospodarstwa konwencjonalnego na ekologiczne
a)

2 lata.

3 lata.

1 rok.

5 lat.

17.

Nawozy organiczne powinny być wytwarzane w gospodarstwie ekologicznym. Zakup
stosowanej masy nawozowej dopuszczalny jest w
a)

40%.

50%.

30%.

60%.

18.

Szczegółowe prawne zasady kształtowania ustroju rolnego w Polsce określa ustawa
a)

Dz.U.2003.64.592 – z dnia 11 kwietnia 2003 r.

Dz.U. 2004.93.898 – z dnia 20 kwietnia 2004 r.

Dz.U. 2003.223.2221 – z dnia 19 grudnia 2003 r.

Dz.U. 2004.62.572 – z dnia 19 lutego 2004 r.

19.

Produkty pochodzące z gospodarstw ekologicznych mają znaczek
a)

Ekolandu.

Ekofunduszu.

Zdrowej żywności.

IFOAM.

20.

Racjonalny płodozmian w gospodarstwie ekologicznym powinien obejmować
odpowiednią, do rodzaju gleb, liczbę gatunków roślin. Na glebach ciężkich zaleca się
uprawę
a)

2 gatunków.

w monokulturze.

co najmniej 4 – 5 gatunki.

3 gatunków.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Prowadzenie ekologicznej produkcji rolniczej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedzi

Punkty

1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d

10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Grontkowska A., Klepacki B.: Ekonomika i zarządzanie przedsiębiorstwem
w agrobiznesie. Format AB, Warszawa 2006

Rolnictwo ekologiczne – od producenta do konsumenta. Stowarzyszenie EKOLAND,
Warszawa 1995

Rolnictwo ekologiczne w praktyce Stowarzyszenie EKOLAND, Warszawa
1994Sebeneicher G.E.: Podręcznik rolnictwa ekologicznego. PWN, Warszawa 1997

Szymona J.: Podstawy rolnictwa ekologicznego. Fundacja Programów Pomocy dla Wsi
i Rolnictwa (FAPA), Warszawa 1997

Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza. Fundacja Pomocy dla Wsi i Rolnictwa (FAPA),
Warszawa 2003

www.wikipedia.pl

www.ppr.pl

www.minrol.gov.pl

Czasopisma rolnicze:

−

Przegląd Rolniczy

−

Kwartalnik rolnictwa ekologicznego EKOLAND

−

Biuletyn informacyjny MRiGŻ i ARiMR

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
17 Prowadzenie dzialalnosci gos Nieznany
17 Prowadzenie geodezyjnej obsl Nieznany
17 Prowadzenie ekologicznej produkcji rolniczej
Mechanika Plynow Lab, Sitka Pro Nieznany
17 Rozwijanie sprawnosci pisani Nieznany (2)
17 Maszynowe pozyskiwanie eleme Nieznany
26 Prowadzenie analiz wskazniko Nieznany (2)
Prowadzenie hydrotermicznej obr Nieznany (2)
algorytmy, programy, jezyki pro Nieznany (2)
Krakow nowapr1 nowa kryt1,2 pro Nieznany
1d analiza interasariuszy, pro Nieznany
17 rozdzial 16 fq3zy7m2bu2oan6t Nieznany (2)
21 Prowadzenie ewidencji grunto Nieznany (2)
14 Prowadzenie roznych kierunko Nieznany (4)
Prowadzenie dokumentacji finans Nieznany
17 Zarzadzanie wiedzaid 17376 Nieznany (2)
13 Prowadzenie rachunkowosci je Nieznany (2)

więcej podobnych podstron