1

ASERTWNOŚĆ + EMPATIA = INTELIGENCJA EMOCJONALNA

Zachowanie asertywne to zespół zachowań interpersonalnych, wyrażających uczucia, postawy,

ż

yczenia, opinie lub prawa danej osoby w sposób bezpośredni, stanowczy i uczciwy, a jednocześnie

respektujący uczucia, postawy, życzenia, opinie i prawa innej osoby (osób).

Asertywność oznacza postawę szacunku dla siebie i innych. Wypływa ona z pozytywnego obrazu

samego siebie, z przyjęcia odpowiedzialności za swoje życie, za każdą decyzję, wybór.

Zachowanie asertywne cechuje łagodność połączona ze stanowczością, naturalność, uczciwość i

otwartość. Asertywność służy lepszemu porozumiewaniu się, umożliwia obronę własnych praw, okazywanie
uczuć pozytywnych, zapewnia właściwą postawę wobec osób krytykujących (wyciąganie konstruktywnych
wniosków ze słusznej krytyki oraz dystans wobec krytyki niesłusznej), umożliwia wykazywanie inicjatywy,
wyrażanie własnych opinii i przekonań, opanowanie sztuki negocjacji.

Prowadzone treningi asertywności mogą przynieść wiele korzyści, pomóc w stawaniu się osobą

autentyczną, dbającą o realizację własnych celów; mogą jednak także sprzyjać rozwijaniu postaw
egoistycznych, prowadzić do nadużywania swoich praw kosztem innych.

Prawidłowa asertywność ma ogromne znaczenie w relacjach małżeńskich i rodzinnych. Pomaga w zdobywaniu
umiejętności porozumiewania się, negocjowania, otwartego komunikowania uczuć, pragnień, potrzeb i
nabywania szacunku dla innych.

M. Król–Fijewska, Stanowczo, łagodnie, bez lęku, Warszawa 1993; G. Lindeenfield, Asertywność czyli jak być
otwartym, skutecznym i naturalnym, Łódź 1994. LITERATURA PODSTAWOWA

Postawa asertywna

Asertywność - umiejętność, dzięki której ludzie otwarcie wyrażają swoje myśli, preferencje, uczucia,

przekonania, poglądy, wartości, bez odczuwania wewnętrznego dyskomfortu i nie lekceważąc rozmówców.

W sytuacjach konfliktowych, umiejętności asertywne pozwalają osiągnąć kompromis, bez poświęcania

własnej godności i rezygnacji z uznanych wartości. Ludzie asertywni potrafią powiedzieć „nie”, bez wyrzutów
sumienia, złości czy lęku. .

Asertywność wyraża się w pewnych podstawowych prawach:

Masz prawo do robienia tego, co chcesz — dopóki twoja działalność nie rani kogoś innego.

Masz prawo do zachowania swojej godności poprzez asertywne zachowanie — nawet jeśli rani to

kogoś innego — dopóki twoje intencje nie są agresywne, lecz asertywne.

Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb — dopóki uznajesz, że druga osoba ma prawo

odmówić.

Istnieją takie sytuacje między ludźmi, w których prawa nie są oczywiste. Zawsze jednak masz prawo

do przedyskutowania i wyjaśnienia problemu z drugą osobą.

Masz prawo z korzystania ze swoich praw. Jeśli z nich nie korzystasz, to godzisz się na odebranie ich

sobie.

Powszechnie ASERTYWNOŚĆ bywa też utożsamiana z mówieniem “NIE” w jakiś specjalny sposób,

natomiast zupełnie niedoceniana jest umiejętność ASERTYWNEGO proszenia. Odmawianie jest ważne, ale
jak skłonić kogoś by chciał zaspokoić nasze potrzeby – mamy czekać aż się sam domyśli? TRZEBA
POPROSIĆ! Tyle, że asertywna prośba daje innym ludziom także prawo do... powiedzenia “NIE”. Wiele osób
nie realizuje swoich interesów wyłącznie dlatego, że obawiają się prosić innych ludzi o cokolwiek. A przecież
już dawno powiedziano: “Proście a będzie Wam dane...”.

ULEGŁOŚĆ,

WYCOFANIE

ASERTYWNOŚĆ

AGRESJA

2

W rzeczywistości na postawę asertywną składają się bardzo różne zachowania, za pomocą których

człowiek może wyrażać uczucia, życzenia, opinie oraz dbać o swoje interesy bezpośrednio, stanowczo i
uczciwie, a jednocześnie szanować inne osoby.

Osoby asertywne sprawniej komunikują się w zespole i umacniają swoją pozycję w negocjacjach.

Techniki asertywności okazały się bardzo atrakcyjnym narzędziem do szkolenia profesjonalistów we
wszystkich dziedzinach, w których istotny jest kontakt z ludźmi.

Uczenie się stosowania metod ASERTYWNOŚCI jest procesem, który trwa przez całe życie i jest ściśle

związany z rozwojem osobistym człowieka. Oczywistym staje się więc, że treningu ASERTYWNOŚCI nie da
się tylko “zaliczyć”, ani też spowodować, by ktoś stosował tę metodę rozwiązywania problemów bez bardzo
osobistego przekonania o jej słuszności.

Często spotykamy się z poglądami, że w dzisiejszych czasach na rynku panuje prawo dżungli i

zwyciężają tylko najsilniejsi, najbardziej brutalni, sprytni i sprawni w manipulacji oraz wywieraniu presji na
“przeciwnika” (charakterystyczne, że w ten właśnie sposób określa się drugą stronę w negocjacjach). Wiele
biznesowych porównań utrzymanych jest w tej konwencji: “walka bokserska”, “prawo pięści”, “znokautowanie
przeciwnika”, “wyścig szczurów”.

Przekonania te wyrażają postawę agresywną w czystej formie, czyli że realizując swoje interesy, nie

respektuje tego samego u innej osoby. “Mam siłę i moje ma być na wierzchu”. Manipulacja rozumiana jako
forma forsowania swoich interesów świadomie kosztem interesów drugiej osoby, za pomocą oszustwa i
przekłamania jest również rodzajem agresji.

Gdy agresywni ludzie spotkają silniejszą lub sprytniejszą od siebie osobę - albo walczą do upadłego,

albo przechodzą na pozycję uległą, często ponosząc olbrzymie straty. Jeżeli człowiek w relacji z innymi
osobami nie zdecyduje się na samodzielne określenie swoich praw, wówczas inni - z konieczności - określą je
za niego.

Konsekwencjami postawy agresywnej jak i biernej jest nadmierny stres, z którym wiążą się problemy ze

zdrowiem. ASERTYWNOŚĆ może więc być traktowana jako element i warunek zdrowego życia.

Klasyk badań nad asertywnością – Herbert Fensterheim stwierdzał: “Jeżeli masz wątpliwości, czy dane

zachowanie jest asertywne, sprawdź, czy choćby odrobinę zwiększa ono Twój szacunek do samego siebie.
Jeżeli tak, jest to zachowanie asertywne. Jeżeli nie – nie jest ono asertywne”.

Asertywność to nie tylko sztuka mówienia "nie". Bycie asertywnym oznacza jasne wyrażanie swoich

zamiarów, aby uniknąć późniejszych nieporozumień. Bardzo często takie zachowanie bywa utożsamiane z
bezczelnością lub agresywnością.

Bycie szczerym nie musi jednak oznaczać braku szacunku dla naszego rozmówcy, a asertywność w

kontaktach z szefem lub podwładnym oszczędzi obu stronom niepotrzebnych spięć.

Umiejętnie używana asertywność idzie w parze z pewnością siebie, umiejętnością właściwego osądu i

podejmowania decyzji oraz ogólnie z dobrymi wynikami w pracy.

Asertywny pracownik czy przełożony eliminuje nieporozumienia wynikające z niedomówień lub

przekazów kompletnie sprzecznych z intencjami. Taki pracownik łatwo komunikuje swoje potrzeby, a swoją
szczerością i otwartością motywuje pracujące z nią osoby by dążyć do celu i jasno formułować potrzeby i
problemy.

Najważniejsze, że będąc asertywnymi unikamy trudnych decyzji i spięć, do których dochodzi, gdy ktoś

unika szczerości żeby "utrzymać dobrą atmosferę" lub po prostu "nie narażać się".

Praktyczne rady, jak być asertywnym

1. Twoje intencje nie mogą mieć decydującego wpływu na twoje odpowiedzi.

To, że kogoś lubisz i nie chcesz mu sprawić przykrości lub chcesz utrzymać miłą atmosferę w pracy, nie

może mieć wpływu na to, co chcesz przekazać. Sympatia i szacunek do kolegi nie może sprawiać, że nie
mówisz mu, gdy zauważasz jakieś uchybienia w jego pracy lub gdy nie możesz wziąć za niego dyżuru.
Szczerość oznacza też, że z wszelkimi problemami zwracasz się bezpośrednio do osoby zainteresowanej,
zamiast skarżyć się wszystkim naokoło.

3

2. Bądź bezpośredni

Zamiast wyrażać swoje prośby bezosobowo, mów czego potrzebujesz. Nie bój się wymagać, twój

pracownik poczuje się bardziej zmotywowany słysząc "potrzebuję tego raportu na wtorek na 15", niż dostając
ogólne polecenia do wykonania "jak najszybciej".

3. Nie doprowadzaj do zgody

Kiedy nie jesteś do tego przekonany. Przytakiwanie, uśmiech może i zapewnią ci święty spokój, ale

tylko na jakiś czas. Lepiej od razu się sprzeciwić, ale pamiętaj, żeby zrobić to w sposób kulturalny.

4. Proś o wyjaśnienie

Wtedy, kiedy czyjeś polecenie lub prośba wydadzą ci się dziwne. Być może uściślenie pomoże ci coś

zrozumieć i zamiast buntować się i odmawiać możesz wykonać lepiej powierzone ci zadanie.

Asertywność nie oznacza głośnego wyrażania swojej opinii i doprowadzania do swojego celu bez

zważania na opinie i cele innych. Takie zachowanie może prowadzić do napięć, zawiści i wprowadzania złej
atmosfery w twoim otoczeniu. Asertywność to jasne przekazywanie swojego zdania bez obrażania innych, tak
by zrozumieli twoje intencje i docenili szczerość. Asertywność to nie tylko mówienie: "nie", to także szczerość
i śmiałość w proszeniu o wyjaśnienie.

W sytuacjach konfliktowych, umiejętności asertywne pozwalają osiągnąć kompromis, bez poświęcania

własnej godności i rezygnacji z uznanych wartości. Ludzie asertywni potrafią powiedzieć "nie", bez wyrzutów
sumienia, złości czy lęku. Być asertywnym - znaczy domagać się swoich lub czyichś praw lub występować w
ich obronie, nie ograniczając przy tym praw kogoś innego. Klasyk badań nad asertywnością - Herbert
Fensterheim stwierdzał: "Jeżeli masz wątpliwości, czy dane zachowanie jest asertywne, sprawdź, czy choćby
odrobinę zwiększa ono Twój szacunek do samego siebie. Jeżeli tak, jest to zachowanie asertywne. Jeżeli nie -
nie jest ono asertywne".

Teoria asertywności oparta jest na przekonaniu, że każda osoba posiada pewne podstawowe prawa.

Aby nauczyć się asertywności, warto zastosować się do praw znawcy tematu, Herberta Fensterheima. Być
asertywnym to korzystać z własnych praw i pozwalać korzystać innym z ich praw. Amerykański specjalista,
Herbert Fensterheim stworzył taki katalog zasad.

1. Masz prawo do robienia tego, co chcesz - dopóki twoja działalność nie rani kogoś innego.

2. Masz prawo do zachowania swojej godności poprzez asertywne zachowanie - nawet jeśli rani to kogoś

innego - dopóki twoje intencje nie są agresywne, lecz asertywne.

3. Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb - dopóki uznajesz, że druga osoba ma prawo

odmówić.

4. Istnieją takie sytuacje między ludźmi, w których prawa nie są oczywiste. Zawsze jednak masz prawo do

przedyskutowania i wyjaśnienia problemu z drugą osobą.

5. Masz prawo z korzystania ze swoich praw. Jeśli z nich nie korzystasz, to godzisz się na odebranie ich

sobie.

4

6. Zachowania asertywne nie zawsze pozwalają na osiągnięcie tego, czego chcemy, ani nie zapewniają

nam wygranej w każdej sytuacji. Jednak kiedy się nimi odpowiednio posłużymy wypełni nas wspaniałe
uczucie pewności siebie.

7. Asertywność to określone typy zachowań umożliwiające lepsze porozumiewanie się, pewność siebie i

dobra samoocena, umiejętność samorealizacji w ramach swoich możliwości.

8. Asertywność to samokontrola

Zachowując się asertywnie, kontrolujemy siebie, nie innych ludzi. Wrażenie samokontroli wpływa

pozytywnie na nasze samopoczucie i oddziałuje na innych. Osoba, która od pierwszej chwili sprawia wrażenie
zorganizowanej, nawiązuje kontakt wzrokowy, uśmiecha się, przyjaźnie pozdrawia innych ma większe szanse
osiągnięcia spodziewanego efektu. Zachowując się asertywnie sprawiamy wrażenie, że jest nam dobrze ze sobą.
Jesteśmy z siebie zadowoleni, ponieważ dajemy innym do zrozumienia, jak nas należy traktować. Nie czujemy
się zestresowani, mamy poczucie własnej wartości.

A.

Asertywność to umiejętność wypowiadania się

Komunikując się w sposób asertywny, przekazujemy treść jasno i prosto, mówimy to co mamy na myśli.

Nie oznacza to, że nasze wypowiedzi mają być niegrzeczne czy obcesowe. Najskuteczniej porozumiemy się
gdy wczujemy się w sytuację odbiorcy komunikatu. Sposób wyrażania naszej obecności i poglądów powinien
zależeć od rozmówcy, czasu i miejsca. Czasem warto pozostawić niektóre sprawy. Jeśli sam dokonasz takiego
wyboru, to jest to oznaka asertywności , a nie bierności. Mów w swoim imieniu: "myślę, że...", "moim
zdaniem...".

Mamy prawo do własnych opinii, ale nasze poglądy nie są jedynymi słusznymi. Oczywiście

komunikujemy się nie tylko za pomocą słów- olbrzymią rolę odgrywa także komunikacja niewerbalna, język
ciała. Kontrolując ton, natężenie głosu, możemy swoją wypowiedź uczynić mniej emocjonalną. Zrelaksuj się,
zachowuj spokojnie i pewnie, staniesz się wiarygodniejszy.

B.

Asertywność to wzajemny szacunek

Wzajemny szacunek jest istotnym aspektem asertywności. Wysłuchanie czyjegoś punktu widzenia jest

tak samo ważne jak wygłoszenie własnego stanowiska. Słuchaj uważnie, nie rozpraszaj się, słuchaj całości, nie
wybiórczo. Powstrzymaj się od osądów i ujawniania emocji aż do czasu aż rozmówca skończy.

Jesteśmy asertywni, gdy mówimy jasno co myślimy, co czujemy i czego chcemy.

Asertywność:

o

oznacza pewność siebie, samokontrolę i komfort psychiczny

o

wpływa pozytywnie na naszą samoocenę, gdyż dbamy o własne potrzeby

o

umożliwia lepsze rozumienie siebie

o

to obrona naszej "przestrzeni" bez naruszania "przestrzeni" innych

o

to porozumiewanie bezpośrednie, świadczy o elastyczności, wymaga spokoju, spojrzenia "z boku" ,
nastawione jest na słuchanie

Przeciwieństwem zachowań asertywnych są zachowania bierne lub agresywne.

Jeśli zachowujesz się biernie zostajesz sam ze swoim gniewem, poczuciem krzywdy, frustracją, co

prowadzi do stresów, zrywania związków, poczucia nieszczęścia i depresji. Paradoksalnie, ludzie często
zachowują się biernie dla świętego spokoju. Osoby, które zachowują się biernie, nad swoje potrzeby
przedkładają zadowalanie innych.

Jeśli zachowujesz się agresywnie, zaprowadzi cię to do wyobcowania, samotności i zamknięcia się w

sobie. To z kolei powoduje potrzebę usprawiedliwiania się, co znów wzmacnia agresję. Energia i kreatywność
która mogła służyć postępowi i rozwojowi zostanie wykorzystana w celu podtrzymania konfliktu. Osoby, które
zachowują się agresywnie skupiają się na zaspokajaniu własnych potrzeb.

Jednak zachowania nieasertywne takie jak bierność i agresja nie występują najczęściej w czystej postaci.

Agresja może być ukryta a przez to jeszcze bardziej szkodliwa. Typowym przykładem agresji zamaskowanej

5

jest dwulicowość i obmawianie innych za plecami. Podobnie, często osoba zdawałoby się bierna może być
doskonałym manipulatorem wpędzającym innych w poczucie winy.

Osoby, które manipulują innymi, obarczają ich winą za swoje frustracje i nieszczęście.

Osoby, które zachowują się asertywnie:

o

pokazują, że szanują prawa swoje i innych

o

uczą innych, jak się mają do nich odnosić

o

nie odczuwają niepokoju, nie mają poczucia winy ani wstydu i nie są sfrustrowane

Uczenie się asertywności nie jest łatwe. Uciekanie z trudnych sytuacji w bierność lub w agresję jest

często odruchowe. Czasem też takie postawy bywają najwłaściwsze. Nadrzędnym celem jest przekazanie
własnego punktu widzenia. Ty jesteś odpowiedzialny, możesz dokonać wyboru, co w określonej sytuacji
zapewni Ci osiągnięcie założonych celów. Przejmij kontrolę nad swoim życiem. Często ktoś coś mówi lub robi
coś, co Ci się nie podoba. Zamiast zareagować asertywnie, zatrzymujesz to w sobie, po pewnym czasie, masz
już spory zestaw doznanych krzywd, poniżenia, frustracji, życiowej niesprawiedliwości. W ten sposób
usprawiedliwiasz swoje negatywne uczucia wobec innych.

Radzenie sobie z problemami na bieżąco jest zdrowsze i uwalnia pozytywną energię.

To nie inni ludzie, ale my jesteśmy odpowiedzialni za swoje zachowanie. Możemy wybierać swoje

reakcje i zachowania. Asertywność to branie odpowiedzialności za siebie, a nie zrzucanie winy na innych
za własne niepowodzenia.

Podstawowym założeniem asertywności jest to, że każdy człowiek ma swoje prawa. Jednak w

komunikowaniu się z innymi ludźmi nie postrzegamy rzeczy takimi jakimi są, mierzymy wszystko własną,
subiektywną miarką. Nasze reakcje warunkuje to, czego byliśmy uczeni w dzieciństwie, nasze odczucia, a także
przemyślenia i wnioski. Mamy możliwość zmian naszego sposobu reagowania. Nie musimy reagować tak jak w
dzieciństwie ani też nie musimy niezmiennie wierzyć w to wszystko co mówiono nam o świecie i o nas samych.
Jesteśmy tacy jak inni, ani lepsi, ani gorsi, powinniśmy szanować siebie i innych.

C.

Asertywność pomaga rozwiązywać konflikty

Często w obawie przed nieprzyjemnymi przeżyciami staramy się unikać konfliktu, jednak pozostawienie

problemu bez rozwiązania nie jest dobrym pomysłem, w rzeczywistości powoduje jeszcze większe stresy i
frustracje. Konflikt natomiast może stymulować zmiany, oczyszczać atmosferę, otwierać nowe perspektywy w
kontaktach z innymi. Jednak jakkolwiek bylibyśmy asertywni, musimy przejść do porządku dziennego nad tym,
ż

e trzeba sobie i tak radzić z nieasertywnym zachowaniem innych. Niekiedy musimy przyznać, że zostaliśmy

skrzywdzeni i poradzić sobie z tym.

D.

Dzięki asertywności łatwiej osiągnąć porozumienie

W skład porozumiewania się wchodzą dwa składniki: treść i zachowanie. Najczęściej mocniej

oddziałuje na nas zachowanie. Aby asertywnie poradzić sobie z problemem należy słuchać bez emocji, skupić
się na treści dyskusji, w ten sposób zachowamy kontrolę nad sytuacją. Dla lepszego rozwiązania konfliktu
dobrze jest wybrać odpowiednie otoczenie. Jeśli jednak nie masz na to wpływu postaraj się zrobić wszystko,
aby czuć się tam jak najlepiej. Dbaj o aktywne słuchanie, wyrażaj siebie, wyrażaj swoje pragnienia.

E.

Asertywność to pójście na kompromis

Jedynie kompromis może przynieść zwycięstwo obu stron. Kompromis jest istotnym elementem

asertywności, ale nie kompromis z samym sobą. Trzymaj się jak najbliżej tego w co wierzysz, ale ustąp tam
gdzie możesz.

Uśmiech i pozytywne nastawienie są zawsze pomocne. Bądź opanowany. Wyznaczaj swoje granice,

pozwala to innym zrozumieć co możesz a czego nie chcesz zaakceptować. Szanuj też cudze granice.

Nie mamy wpływu na to, co myślą i czują inni, ale możemy całkowicie kontrolować własne myśli,

uczucia i przekonania.

6

F.

Aby być asertywnym trzeba:

stawiać czoło problemom

wyrażać swoje uczucia

odmawiać kiedy trzeba

mieć optymistyczne nastawienie

być spokojnym akceptować swoje błędy

iść naprzód

być bezpośrednim

być odpowiedzialnym za siebie

uświadomić sobie swoje prawa

Branie za siebie odpowiedzialności umożliwia ci bycie sobą

Asertywność jest umiejętnością. Nie cechą osobowości, nie wrodzonym talentem, ale skutkiem

wychowania, społecznego treningu. Jest „dobrym wychowaniem”, acz szczególnie rozumianym. Oparta na
szacunku do innych, bez uniżoności, jest grzecznością, która nie przeprasza, a odwołuje się do poczucia własnej
godności.

Aparat pojęciowy asertywności jest stosunkowo prosty i przejrzysty. Opiera się na paru podstawowych

pojęciach. „Terytorium psychologiczne” – obszar czy bardziej zbiór elementów opatrzonych zaimkiem
dzierżawczym „mój”, „moje”; ta część świata, która bezpośrednio należy do mnie czy zależy ode mnie. „Prawa
osobiste” - u różnych autorów różnie uszczegóławiane, ale sprowadzające się do podstawowego, naturalnego
prawa do posiadania terytorium. Zasada „ja OK – ty OK”, która postuluje poważne i rzeczowe traktowanie
innych ludzi, nawet wtedy, kiedy nie spełniają naszych standardów. Zasada, która nie dopuszcza pouczania,
dawania rad, o które nie proszono, dawania innym do zrozumienia, że zachowują się nieodpowiednio,
„naprawiania świata”, ale też jednocześnie upoważnia do mówienia jasno i wyraźnie o swoim niezadowoleniu,
swoich wymaganiach, oczekiwaniach i uczuciach.

Składają się na nią cztery wzorce zachowań:

a)

umiejętność wyrażania sprzeciwu w relacjach interpersonalnych, tak zwana umiejętność
powiedzenia „nie", w odpowiedzi na nieuprawnione, nieuzasadnione żądania innych ludzi,
naruszające nasze prawa,

b)

b) umiejętność komunikowania innym swoich pozytywnych i negatywnych emocji,

c)

c) umiejętność poproszenia innych o przysługę lub pomoc,

d)

d) umiejętność inicjowania, podtrzymywania oraz ograniczania kontaktów interpersonalnych.

Tak oto pojawił się praktyczny sposób, zespół technik, przepisów zachowań, pozwalający na znalezienie

złotego środka między uległością a agresywnością:

Asertywność oznacza szacunek dla siebie i innych.

Asertywność to umiejętność zaspokajania swoich potrzeb oraz okazywania szacunku innym.

Zachowania Asertywne wypływają z przekonania, że moje uczucia, opinie i potrzeby, są równie

ważne jak czucia, opinie i potrzeby innych. Jesteśmy sobie równi, nie ma ważniejszych i mniej
ważnych.

Zachowanie asertywne to przede wszystkim bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażanie wobec

innych swoich uczuć, opinii i pragnień

Oraz otwarte i aktywne słuchanie innych.

7

Najważniejszym narzędziem werbalnym asertywności są KOMUNIKATY "JA". Pozwalają one dać

wyraz swoim uczuciom w odpowiedzialny sposób. Np. "Jest mi przykro, kiedy nazywasz mnie głupcem". To
wypowiedź asertywna, w której biorę odpowiedzialność za swoje uczucia, w odróżnieniu od agresywnego
oskarżenia: "Jak możesz mi tak ubliżać" - to komunikat "Ty".

Istotą komunikacji asertywnej jest pozostawania na swoim terytorium psychologicznym i właśnie

KOMUNIKATY "JA" doskonale temu służą. Komunikaty "Ty' zaś to wycieczki na terytorium innych