Moduł 2. Ocena ryzyka zawodowego

2.1. Co to jest ryzyko zawodowe?

Czy wiesz, że…
Pojęcie ryzyka zawodowego zostało ustalone w Artykule 6 Dyrektywy Rady Wspólnot
Europejskich z dnia 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia
bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy , zwanej dyrektywą ramową.
W 2003 roku w wyniku ocen ryzyka zawodowego przeprowadzonych na prawie 2 mln stanowisk
pracy wyeliminowano lub ograniczono ryzyko zawodowe dla ok. 650 tys. osób.
Co to oznacza? Czym jest ryzyko zawodowe? Na czym polega jego ocena i dlaczego przepisy
prawa wymagają jej przeprowadzania?
Odpowiedzi na te pytania znać powinni zarówno pracodawcy, jak i pracownicy.
Z każdą pracą związane są zagrożenia, które często wynikają z obecności w środowisku pracy
czynników szkodliwych, niebezpiecznych i uciążliwych. Konsekwencją występowania tych
zagrożeń jest ryzyko zawodowe.
Określa ono prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń, związanych z
wykonywaną pracą, szkodliwych dla zdrowia i życia pracownika (wypadku, zachorowania),
uwzględniając równocześnie ciężkość tych zdarzeń.
Z zagrożeniami zawodowymi może być również związane ryzyko utraty mienia, a także ryzyko
zanieczyszczenia środowiska naturalnego.
Od 1.01.2004 r. zgodnie z art.226 k.p. pracodawca jest zobowiązany do:

•

informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą,

•

informowania o zasadach ochrony przed zagrożeniami,

•

dokonania oceny ryzyka zawodowego i jego dokumentowania oraz stosowania
niezbędnych środków profilaktycznych.

Ocena ryzyka zawodowego jest narzędziem, które pracodawca powinien wykorzystywać do
poprawy warunków pracy.
Ocena ryzyka zawodowego polega na:

•

zidentyfikowaniu zagrożeń występujących na stanowisku pracy,

•

ustaleniu, jakie i jak ciężkie urazy lub zachorowania mogą powodować oraz

•

określeniu prawdopodobieństwa wystąpienia tych urazów.

Podczas oceny należy oszacować poziom występującego ryzyka.
Jeżeli ryzyko zawodowe, związane ze zidentyfikowanymi zagrożeniami, można uznać za
dopuszczalne, wystarczy okresowe powtarzanie oceny.
Jeśli w wyniku oceny okaże się, że poziom ryzyka jest nieakceptowalny, należy przeprowadzić
działania prowadzące do jego wyeliminowania lub ograniczenia.
Ocenę ryzyka zawodowego należy przeprowadzić na wszystkich stanowiskach pracy.
Obowiązek oceny ryzyka zawodowego wynika z wymagań prawa (spójrz na ilustrację). Jej
podstawowym celem jest zapewnienie pracownikom skutecznej ochrony przed zagrożeniami
występującymi w środowisku pracy.
Zidentyfikowanie podczas oceny ryzyka zawodowego zagrożeń związanych z pracą i
zastosowanie środków ochrony skutkuje poprawą bezpieczeństwa i zdrowia pracowników oraz
ogranicza inne straty.
Ocena ryzyka zawodowego umożliwia:

•

sprawdzenie, czy wszystkie zagrożenia występujące na stanowiskach pracy zostały
właściwie zidentyfikowane, czy jest znane związane z nimi ryzyko i czy stosowane są
odpowiednie środki w celu jego ograniczenia;

•

wykazanie, że przeprowadzono analizę zagrożeń i zastosowano właściwe środki
ograniczania związanego z nimi ryzyka;

•

dokonanie odpowiedniego wyboru wyposażenia stanowisk pracy, materiałów i substancji
chemicznych oraz właściwej organizacji pracy;

•

ustalenie priorytetów w działaniach zmierzających do eliminowania lub ograniczania
ryzyka;

•

zapewnienie systematycznej poprawy warunków pracy.

Ryzyko zawodowe jest konsekwencją występowania w środowisku pracy czynników
szkodliwych, niebezpiecznych i uciążliwych.
Aby zidentyfikować zagrożenia występujące w miejscu pracy, należy przeprowadzić ocenę ryzyka
zawodowego.
Podstawowym celem oceny ryzyka zawodowego jest zapewnienie pracownikom właściwej
ochrony przed zagrożeniami. W ten sposób można skutecznie zapobiec wystąpieniu szkodliwych
dla zdrowia następstw tych zagrożeń.

2.2. Ocena i dokumentowanie ryzyka zawodowego

Czy wiesz, że…
Wyniki oceny ryzyka zawodowego mają istotne znaczenie dla właściwego planowania działań
prewencyjnych.
Sposób zorganizowania i przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego wpływa na budowanie
ś

wiadomości pracowników oraz zwiększenie ich zaangażowania w rozwiązywanie problemów

bezpieczeństwa i higieny pracy.
Zgodnie z wymogami prawa pracodawca ma obowiązek konsultowania z pracownikami działań
dotyczących oceny ryzyka zawodowego i informowania ich o tym ryzyku.
Ocenę ryzyka zawodowego przeprowadzać mogą:

•

pracodawca (w przypadku małych zakładów pracy może on przeprowadzać taką ocenę
samodzielnie),

•

pracownicy wyznaczeni przez pracodawcę,

•

eksperci spoza przedsiębiorstwa.

Osoby przeprowadzające ocenę ryzyka zawodowego powinny znać ogólne zasady oceny tego
ryzyka oraz umieć identyfikować zagrożenia, a także oceniać ich szkodliwe skutki i formułować
propozycje co do sposobu eliminowania lub ograniczania ryzyka.

Należy unikać zastępowania zespołów złożonych z pracowników przedsiębiorstwa przez
ekspertów i sięgać po pomoc z zewnątrz tylko wówczas, gdy wyznaczeni do oceny ryzyka
pracownicy nie potrafią sami dokonać oceny lub rozwiązać istniejących problemów.
Ocena ryzyka zawodowego powinna być traktowana jako proces ciągły, prowadzący do
systematycznej poprawy warunków pracy.
Powinna być powtarzana okresowo, w zależności od występujących zagrożeń. Należy ją
przeprowadzać również przed wprowadzeniem każdej zmiany na stanowisku pracy, a także po jej
wprowadzeniu.
Ocenę ryzyka należy powtórzyć, jeżeli ulegają zmianie informacje wykorzystywane podczas jej
przeprowadzania, takie jak np.:

•

wymagania obowiązujących przepisów,

•

informacje na temat możliwych skutków występujących zagrożeń,

•

informacje o nowych, skuteczniejszych środkach ochrony.

Ocena ryzyka zawodowego może być przeprowadzana "krok po kroku", tak jak obrazuje to
schemat na ilustracji. Wykonujące ją osoby powinny kolejno:

•

zebrać informacje niezbędne do oceny ryzyka,

•

przeanalizować te informacje w celu zidentyfikowania występujących zagrożeń,

•

oszacować ryzyko związane ze zidentyfikowanymi zagrożeniami i stwierdzić, czy jest ono
akceptowalne,

•

sformułować zalecenia odnośnie działań eliminujących lub ograniczających ryzyko.

Następstwem oceny powinna być realizacja tych działań.

Do oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy potrzebne są przede wszystkim informacje na
temat:

•

lokalizacji stanowiska pracy i/lub realizowanych na nim zadań,

•

stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,

•

wykonywanych czynności oraz czasu i sposobu ich wykonywania,

•

pracujących na stanowisku osób (ze szczególnym uwzględnieniem kobiet w ciąży,
młodocianych, niepełnosprawnych itp.),

•

zagrożeń, które już zostały zidentyfikowane,

•

możliwych skutków występujących zagrożeń,

•

stosowanych środków ochrony,

•

wypadków i chorób zawodowych, którym uległy osoby pracujące na danym stanowisku,

•

wymagań prawnych i norm odnoszących się do stanowiska.

Zobacz na ilustracji, co może być źródłem informacji potrzebnych do oceny ryzyka zawodowego.

Identyfikacji zagrożeń dokonuje się na podstawie analizy zebranych informacji.
Do identyfikacji zagrożeń wykorzystać można listy kontrolne. Przykład takiej listy możesz
zobaczyć w załączniku 1.
Do identyfikacji zagrożeń należy wykorzystać dotychczasową wiedzę o zagrożeniach
występujących na analizowanym stanowisku. W każdym przypadku celowe jest sprawdzenie, czy
zostały one prawidłowo zidentyfikowane i czy dostępne informacje są wystarczające do oceny
ryzyka związanego z zagrożeniem.
Przeprowadzając identyfikację, nie należy poświęcać zbyt wiele uwagi tym zagrożeniom, które w
sposób oczywisty nie wywołują żadnych szkodliwych następstw.
Jeżeli na stanowisku można zaobserwować występowanie szeregu zdarzeń niepożądanych,
których przyczyny nie można ustalić, konieczne jest opisanie występującego problemu i
przeprowadzenie jego dokładniejszej analizy.
Szacując ryzyko związane ze zidentyfikowanym zagrożeniem, należy ustalić, jakie mogą być
szkodliwe następstwa tego zagrożenia i jakie jest prawdopodobieństwo, że one wystąpią.
Zarówno prawdopodobieństwo, jak i ciężkość następstw danego zdarzenia można opisać przy
pomocy 3-stopniowej skali:

•

małe,

•

ś

rednie,

•

duże.

Ryzyko można policzyć przy pomocy tabeli, którą widzisz na ilustracji.

W lekcji poznałeś najważniejsze wiadomości na temat oceny ryzyka zawodowego.
Ocenę tę przeprowadzać mogą:

•

pracodawca,

•

pracownicy wyznaczeni przez pracodawcę,

•

eksperci spoza przedsiębiorstwa.

Powinien być to proces ciągły, prowadzący do systematycznej poprawy warunków pracy.
Ocena ryzyka zawodowego może być przeprowadzana "krok po kroku".
Następstwem oceny powinna być realizacja działań, zmierzających do poprawy bezpieczeństwa
pracy.
Identyfikacji zagrożeń dokonuje się na podstawie analizy zebranych informacji. Należy
odpowiedzieć na pytania:

•

Czy występują czynniki szkodliwe, niebezpieczne i uciążliwe, które mogą stanowić źródło
zagrożenia?

•

Kto jest narażony na oddziaływanie tych czynników?

•

W jaki sposób czynniki te mogą oddziaływać na człowieka?

Szacując ryzyko związane ze zidentyfikowanym zagrożeniem należy ustalić, jakie mogą być
szkodliwe następstwa zagrożenia i jakie jest prawdopodobieństwo, że one wystąpią.

2.3. Działania wynikające z oceny ryzyka

Czy wiesz, że:
Zgodnie z wymaganiami prawa konieczne jest udokumentowanie przeprowadzonej oceny ryzyka
zawodowego i przekazanie pracownikom informacji o tym ryzyku. Konieczne jest również
zaplanowanie działań, które mają doprowadzić do wyeliminowania lub ograniczenia ryzyka
zawodowego.
Działania profilaktyczne przeprowadzone w wyniku oceny ryzyka zawodowego mogą być
opłacalne. Zdaniem amerykańskich ekspertów każdy dolar przeznaczony na działania
prewencyjne daje 4-6 dolarów zysku.

Po oszacowaniu badanego ryzyka należy odpowiedzieć na pytanie: Czy ryzyko można uznać za
dopuszczalne?
Decyzja o uznaniu ryzyka za dopuszczalne lub o konieczności zastosowania odpowiednich
ś

rodków w celu jego redukcji wiąże się z ustaleniem kryteriów oceny. Głównym kryterium, które

jest podstawą podejmowania decyzji o akceptacji ryzyka lub o konieczności jego obniżenia, są
wymagania obowiązujących przepisów i norm technicznych. Jeżeli stwierdzi się, że obowiązujące
wymagania nie są spełnione, ryzyka nie można zaakceptować.
Na przykład:
Ryzyko zawodowe związane z narażeniem na oddziaływanie szkodliwych substancji
chemicznych, przekraczających ustaloną wartość najwyższego stężenia dopuszczalnego, należy
uznać za niedopuszczalne.
Dopiero po zapewnieniu pracownikowi odpowiednich środków ochrony ryzyko można uznać za
dopuszczalne.
Występowanie ryzyka zawodowego oszacowanego jako duże jest zawsze niedopuszczalne.
Dokumentacja oceny powinna zawierać takie podstawowe elementy, jak:

•

nazwa przedsiębiorstwa, stanowiska,

•

nazwisko osoby prowadzącej ocenę oraz datę oceny,

•

stanowisko pracy, wykonywane czynności, używane narzędzia,

•

zagrożenia zidentyfikowane na stanowisku pracy, czynniki środowiska pracy i ryzyko
zawodowe z nimi związane,

•

stosowane środki ochrony,

•

szczegółowe informacje na temat wprowadzenia dodatkowych środków ochrony,

•

informacje dotyczące ustaleń w sprawie monitorowania zastosowanych środków ochrony.

Istotne jest, aby można było wykazać, że ocena ryzyka zawodowego została przeprowadzona
właściwie, czyli że:

•

podczas oceny uwzględniono wszystkie osoby, które mogą być narażone na ryzyko,

•

rozważono wszystkie istotne zagrożenia,

•

podjęte środki zapobiegawcze są właściwe, a ryzyko po ich zastosowaniu można ocenić
jako akceptowalne (średnie lub małe).

Sporządzone zapisy są dowodem, że wymagania prawa zostały spełnione.
Na ilustracji widzisz wzór formularza, który możesz wykorzystać do dokumentowania wyników
oceny ryzyka. Możesz także stworzyć własny formularz, lepiej dostosowany do potrzeb Twojej
firmy.

Po przeprowadzeniu oceny ryzyka zawodowego należy:

•

poinformować pracowników o wynikach przeprowadzonej oceny,

•

opracować plany działań, które umożliwiają wyeliminowanie ryzyka zawodowego, jego
ograniczenie lub utrzymywanie na stałym poziomie.

Przy planowaniu i podejmowaniu działań w celu eliminacji lub ograniczenia zagrożeń i
związanego z nimi ryzyka zawodowego należy stosować środki ochronne w następującej
kolejności:

•

ś

rodki techniczne eliminujące lub ograniczające zagrożenia u źródła,

•

ś

rodki ochrony zbiorowej,

•

ś

rodki organizacyjne i proceduralne (procedury lub instrukcje bezpiecznej pracy),

•

ś

rodki ochrony indywidualnej.

Pamiętaj, że środki ochrony indywidualnej powinny być stosowane wyłącznie wówczas, gdy nie
jest możliwe ograniczenie ryzyka zawodowego innymi metodami.
Po zrealizowaniu zaplanowanych działań należy przeprowadzić kolejną ocenę ryzyka
zawodowego, umożliwiającą sprawdzenie ich skuteczności.
Rozważ następujący przykład.
Pan Jan Kowalski pracuje w magazynie. Jego praca obejmuje układanie na półkach oraz
zdejmowanie z nich i przenoszenie do wózków transportowych, stojących o 150 m od magazynu,
paczek o wadze do 20 kg i zwojów papieru o wadze do 35 kg.
Zobacz na ilustracji, jakie ryzyko zawodowe wiąże się z pracą Pana Jana oraz jakie środki
ograniczające są stosowane. Następnie zastanów się, jakie dodatkowe środki ochrony należałoby
wprowadzić w przypadku każdego ryzyka.
Najedź na każdy wiersz ostatniej kolumny, aby poznać nasze propozycje.

Skończyłeś ostatnią lekcję dotyczącą oceny ryzyka zawodowego. Przypomnij sobie jeszcze
najważniejsze informacje.
Gdy poziom ryzyka zawodowego nie spełnia wymagań obowiązujących przepisów i norm
technicznych, nie można go zaakceptować. Pamiętaj, że duże ryzyko zawodowe jest zawsze
niedopuszczalne.
Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego jest dowodem, że wymagania prawa zostały spełnione.
Dla firmy istotne jest, aby można było wykazać, że ocena ryzyka zawodowego została
przeprowadzona właściwie.
Duże i średnie ryzyko należy spróbować zmniejszyć. Małe powinno pozostawać na tym samym
poziomie. Środki, które to umożliwią, powinno się stosować w następującej kolejności:

•

ś

rodki techniczne eliminujące lub ograniczające zagrożenia u źródła,

•

ś

rodki ochrony zbiorowej,

•

ś

rodki organizacyjne i proceduralne,

•

ś

rodki ochrony indywidualnej.