TOśSAMOŚĆ W LITERATURZE PRZEDMIOTU.

Celem niniejszego opracowania jest syntetyczne zarysowanie różnych koncepcji

tożsamości, charakterystycznych dla najbardziej znanych teorii psychologicznych, aby móc w
sposób szkicowy zasygnalizować aktualny stan tego zagadnienia.

W kontakcie ze światem współczesnym człowiek staje wobec konieczności

odkrywania i respektowania własnej tożsamości tym bardziej, im intensywniej doświadcza
relatywizowania czy w ogóle pomijania norm, wartości oraz podstawowych zasad
postępowania, charakterystycznych dla niego i dla jego środowiska społecznego, kulturowego
czy religijnego. W tej sytuacji nie dziwi, że problem ludzkiej tożsamości znajduje istotne
miejsce w naukach teologicznych, filozoficznych i humanistycznych. Poszukiwanie struktur,
które integrują zachowanie jednostki oraz określają jej tożsamość, znajduje się także w
centrum zainteresowania głównych kierunków i szkół psychologicznych.

Analizując literaturę przedmiotu dotyczącą ludzkiej tożsamości należy stwierdzić, iż istnieje
wieloznaczność i nieprecyzyjność terminologiczna w tym względzie. Dla przykładu
H.Maslow traktuje jako synonimy takie pojęcia jak: tożsamość, indywidualność, prawdziwe
"ja", samorealizacja, itd. Z kolei E.Goffman podkreśla, iż tożsamość ludzka nie jest
zjawiskiem jednorodnym i jednowymiarowym, lecz obejmuje wiele aspektów strukturalnych.
Można ją bowiem analizować zarówno w wymiarze subiektywnego doświadczenia (poczucie
tożsamości), jak też w wymiarze treściowym. W tym ostatnim aspekcie Goffman wyróżnia
tożsamość prywatną, tożsamość społeczną oraz tożsamość subiektywną (ja-tożsamość).
Jeszcze bardziej rozbudowaną koncepcję strukturalną tożsamości proponuje A.Cencini .
Według tego Autora należy wyróżnić pięć warstw strukturalnych ludzkiej tożsamości:
tożsamość somatyczną, psychiczną, ontologiczną, metapsychiczną oraz tożsamość
metasomatyczną. Odwołując się do tej ostatniej koncepcji, można stwierdzić, że najprostszym
i najbardziej spontanicznie doświadczanym wymiarem ludzkiej tożsamości, jest tożsamość
fizyczno-somatyczna. Człowiek normalnie funkcjonujący psychicznie jest w nieustannym
kontakcie z własnym ciałem oraz uświadamia sobie swoje specyficzne cechy i zdolności
fizyczne, a także własne stany fizjologiczne (Dziewiecki, 1999, s.1)

Do nauk społecznych termin „tożsamość” wprowadził w latach pięćdziesiątych Erik

Erikson. W łacińskim języku „tożsamość” oznacza „ten sam” i pochodzi od słowa „idem”, co
wskazuje na jakieś podobieństwo i identyczność. Pojęcie tożsamości odnosi się do jednostki
ludzkiej lub do grupy. Takie określenia , jak tożsamość społeczna, tożsamość kulturowa czy
tożsamość narodowa odnoszą się do zbiorowości. (Szymański, 1993, s.38 )

Pojęcie tożsamości narodowej (szczególny przypadek tożsamości zbiorowej) którym

ufundowane jest na dwu koncepcjach pośredniczących: kultury narodowej oraz tożsamość
jednostkowej (osobniczej). Te dwie koncepcje pośredniczące opierają się z kolei na szeregu
założeń i diagnoz nie zawsze formułowanych eksplicite. Zdefiniowanie tożsamości
narodowej, nastręcza kłopoty. Wynikają one między innymi z tego, że pojęcie żadnej
tożsamości zbiorowej nie może być zwykłą ekstrapolacją pojęcia tożsamości jednostkowej,
bowiem "śadna zbiorowość społeczna, do której można byłoby odnieść pojęcie tożsamości
nie ma psychicznego organu samowiedzy produkującego coś, co można byłoby uznać za
ś

cisły odpowiednik samoświadomości osobniczej" . Powstaje w związku z tym pytanie, o to

kto, jaka agenda, doświadcza i wyraża tożsamość zbiorowości? Jeżeli nie przyjmujemy
hipostazy o istnieniu jakiegoś sensorium zbiorowego (duszy zbiorowej), jak niekiedy
próbowano interpretować Durkheima, to pojęcie tożsamości zbiorowej nieuchronnie
prowadzić musi do skoncentrowania uwagi na relacji jednostka-kultura. Tożsamość zbiorowa
byłaby w takim ujęciu przyswojeniem przez jednostkę (wpleceniem w jej osobniczą

tożsamość) istotnych, (walentnych) elementów kultury danej zbiorowości (narodu). Stanowią
one podstawę, na której budowana jest "pewna odrębność od obcych i poczucie związku z
grupą swoich oraz świadomość ciągłości, historycznego trwania tej grupy i jej zbiorowej
filiacji" oraz kształtowane są mechanizmy konstruowania podziałów wyznaczających granice
swojskości i obcości. W takim ujęciu fenomen tożsamości narodowej jest zawisły od
fenomenu kultury narodowej (Szpociński, 2000, s. 2 ).

Należy także dodać, że człowiek ma naturalną potrzebę identyfikacji z jakąś grupą. Jedynie
część swojej osobowości jesteśmy w stanie wytworzyć sami, resztę przejmujemy od innych
ludzi w formie kultury. Człowiek wykorzeniony, tj. wyrwany z kultury charakterystycznej dla
swojej społeczności, jest zagubiony w świecie, a taka akulturacja zubaża jego osobowość. Nie
mając oparcia w kulturze - zbiorowej tożsamości - może być łatwo manipulowany przez
władzę i bezmyślnie ulega modom. Wolność człowieka wyraża się w prawie do zachowania
swojej tożsamości i odmienności. Różnorodność rodzaju ludzkiego, manifestująca się we
wszystkich sferach jego egzystencji, jest faktem, który nie podlega dyskusji. Bogactwo bytu
wynikające ze zróżnicowania ludzkości jest jedną z podstawowych wartości godnych obrony.
Prawo do zachowania zbiorowej tożsamości kulturowej wynika więc niejako z prawa każdej
jednostki do zachowania swej tożsamości indywidualnej; tożsamość zbiorowa jest zarazem
wartością samoistną jako niezbędne spoiwo solidarności społecznej. Nieograniczona swoboda
zmieniania tożsamości wprowadza chaos w życie grupy, osłabia jej spoistość i ułatwia
asymilację zbiorowości małych przez wielkie. Wybór tożsamości nie powinien więc być
wyłącznym prawem jednostki - jej opcja winna być też akceptowana przez innych.
Tożsamości zbiorowe (kultury) mogą się tworzyć na różnych fundamentach, ale najbardziej
rozpowszechnioną formą grupowej tożsamości jest tożsamość etniczna (narodowa,
plemienna, regionalna). Broniąc jej, bronimy zarówno bogactwa i różnorodności otaczającego
nas świata, jak i realnej wolności grupy (zbiorowość nie może być wolna, jeśli nie jest
ś

wiadoma swojej odrębności). Co więcej, będąc zakorzenionymi w jakiejś kulturze, tym

bardziej uwrażliwieni jesteśmy na odmienność innych kultur. Dla człowieka wykorzenionego
wszystkie kultury są jednako obce i obojętne, nie można więc mówić w jego przypadku o
"tolerancji", tylko o braku własnej tożsamości.( Manifest etnopluralistyczny, http://www )

W rzeczywistości jednak mamy zawsze do czynienia z procesem samookreślania się

jednostki w odniesieniu do różnego rodzaju grup społecznych i do kultury. Pojęcie tożsamości
ma sens obiektywny i subiektywny. W sensie obiektywnym tożsamość to względna
odrębność, spójność i ciągłość w czasie jednostki lub grupy spostrzeganej z zewnątrz (...) w
sensie subiektywnym tożsamość to samoświadomość własnej odrębności, spójności i
ciągłości w czasie grupy, do której się należy (Szymański, 1993, s.38).

Kontrowersje związane z terminem „tożsamość”, mają swoje źródło między innymi w

różnym rozumieniu istoty, zakresu i treści samego pojęcia oraz w ontologicznych podstawach
aplikujących je koncepcji. Trudno odpowiedzieć na pytanie: czy tożsamość przysługuje tylko
ludziom, czy można mówić o tożsamości jednostki, czy również o tożsamości grupy i
zbiorowości. Wielu autorów posługuje się terminem „tożsamość”, przyjmując określone
zasady dotyczące istoty i charakteru zjawiska, często konstruując własne kategorie pojęciowe
(Szwed, 1999,s. 146). W związku z tym zakres znaczenia tego pojęcia jest bardzo
zróżnicowany. Niektórzy teoretycy dochodzą do wniosku, że człowiek posiada wiele
tożsamości. Maciej Karłowski pisze, że życie społeczne to ciąg epizodycznych interakcji, w
których znikają jedne tożsamości a pojawiają się inne: „Epizodyczna natura świata
społecznego prowadzi nas [...] do zwątpienia w istnienie stałej tożsamości człowieka”
(Szwed, 1999, s.147). Pomimo dostrzeganej w świecie społecznym wielości identyfikacji, inni
autorzy mówią raczej o całościowej i stabilnej tożsamości w odniesieniu do podmiotu

ludzkiego. Decydować ma o tym charakter, osobowość wykształcona w toku rozwoju i
uczestnictwa w określonym środowisku fizycznym i społeczno- kulturowym oraz ciągłość
przynależności i odniesień do określonych grup. Jednym ze źródeł niejasności w ustaleniu
istoty zjawiska tożsamości zarówno w odniesieniu do przedmiotów jak i ludzi, są skojarzenia
wywodzące się z języka potocznego (tamże, s.148).

Tożsamość to pojęcie, które współcześnie zostało uznane za niezwykle doniosłe we

wszystkich koncepcjach dotyczących zagadnienia definiowania ludzkiej egzystencji.

Zbigniew Bokszański w rozległej i ważnej pracy przedstawiającej przegląd różnych

opcji i orientacji w obrębie socjologicznych i psychologicznych teorii tożsamości jednostki
stwierdza, iż „pojęcie tożsamości jednostki w opiniach wielu autorów wydaje się
niezbędnym, a może nawet zasadniczym narzędziem pojęciowym w analizie sytuacji
człowieka w społeczeństwie współczesnym i próbach wyjaśnienia bądź zrozumienia
kluczowych fenomenów społecznych naszych czasów” (Bokszański, 1989, s.6).

W socjologii tożsamość jednostkowa (osobnicza) to problem autodefinicji aktora
społecznego. Za Zbigniewem Bokszańskim można przyjąć, iż funkcjonują cztery podstawowe
modele tożsamości:

- model zdrowia tożsamości opisujący tożsamość jednostki w kontekście zaburzeń

psychospołecznych i dostosowania do otoczenia;

- światopoglądowy model tożsamości, w którym nacisk położony jest na sytuację

psychospołeczną jednostki, na sposoby w jakie wykorzystuje ona dostępną jej kulturę, do
tworzenia wizerunku własnego "ja", a wreszcie jakie działania, przeżycia, uczucia, uznaje za
ekspresję własnego "ja";

- trzeci model, egologiczny popularny jest zwłaszcza wśród psychosocjologów. W tym

ujęciu zmierza się do opisania mechanizmów (analiza mikroprocesów myślenia
wyobrażeniowego) tworzenia tożsamości.

Czwarty z wyróżnionych przez Bokszańskiego modeli to model interakcyjny. W

jednym przynajmniej punkcie rożni się on od wcześniej wymienionych. O ile w trzech
pierwszych modelach przyjmowało się, iż tożsamość jednostki jest względnie trwała, w
dużym stopniu niezależna od sytuacji to, w modelu interakcyjnym zakłada się sytuacyjność
tożsamości osobniczej, negocjowanej i zmienianej w procesach interakcji. W ramach ogólnie
wyodrębnionego interakcjonizmu można jeszcze wyróżnić kilka orientacji szczegółowych.
Jedne z nich (klasyczny interakcjonizm) będą interesować się przede wszystkim procesami
tworzenia treści tożsamości, inne (etnometodologia, analiza konwersacyjna) rekonstrukcją
procedur rządzących zachowaniami językowymi w sferze wytwarzania tożsamości.
(Szpociński, 2000, s.4. ).

W naszych czasach problem tożsamości jest szczególnie ważny i aktualny. Różnorodność
lansowanych obecnie stylów życia, norm etycznych, światopoglądów, jak również
wielorakość wizji człowieka sprawia, że wiek XX jest często nazywany wiekiem kryzysu
ludzkiej tożsamości. W kontakcie ze światem współczesnym człowiek staje wobec
konieczności odkrywania, respektowania własnej tożsamości tym bardziej, im intensywniej
doświadcza relatywizowania czy w ogóle pomijania norm, wartości oraz podstawowych zasad
postępowania, charakterystycznego dla niego i dla jego środowiska społecznego, kulturowego
czy społecznego. Problem ludzkiej tożsamości znajduje istotne miejsce w naukach
społecznych i humanistycznych. Jej swoisty awans i rosnące znaczenie jest spowodowane
wieloma przyczynami a przede wszystkim tym, że na człowieka oddziałuje coraz więcej

czynników utrudniających zachowanie tożsamości. Poszukiwanie struktur, które integrują
zachowanie jednostki oraz określają jej tożsamość, znajduje się także w centrum
zainteresowania głównych kierunków i szkół psychologicznych (Szwed, 1999,s. 147). Dzieje
się tak dlatego, że psychologiczne interpretacje ludzkiej tożsamości odzwierciedlają spór o
podstawowe założenia antropologiczne dotyczące człowieka i natury jego zachowania oraz
ostatecznego sensu jego istnienia. W konsekwencji poszczególne kierunki psychologiczne nie
są zgodne co do tego, jakiego typu fakty psychiczne należy brać przede wszystkim pod uwagę
i według jakich kryteriów je interpretować. Rozbieżności w psychologicznych koncepcjach
tożsamości są ponadto związane ze specyficznymi zainteresowaniami oraz osobistymi
przekonaniami danych autorów, jak również z wyborem określonego typu metod i technik
psychologicznych, które służą do zbierania i opracowywania danych

W związku z tym niektóre kierunki psychologiczne wykluczają w ogóle możliwość i
zasadność zbudowania naukowej psychologii osobowości, a w konsekwencji nie widzą także
miejsca na analizowanie zagadnienia tożsamości psychicznej człowieka (Fiske). Przykładem
klasycznym takiego właśnie stanowiska jest behawioryzm z jego mechanicystyczną i
naturalistyczną wizją człowieka i jego zachowania (por.Watson,Skinner,).W tej perspektywie
człowiek jest traktowany jako bierny organizm, który w regulowaniu swego zachowania jest
całkowicie sterowany przez środowisko zewnętrzne, a zwłaszcza przez system nagród i kar.
To właśnie system nagród i kar sprawia, że człowiek wykonuje określone czynności w dany
sposób a innych w ogóle unika. W obliczu tego typu założeń nie jest konieczne badanie
procesów psychicznych człowieka. Można je traktować jako czarną skrzynkę (black box),
która istnieje, ale do której nie musimy zaglądać, by zrozumieć ludzkie zachowanie. Procesy i
stany psychiczne danego człowieka nie odgrywają bowiem istotnej roli w sterowaniu ludzkim
zachowaniem. W konsekwencji według behawioryzmu psychologia powinna ograniczać się
jedynie do obserwacji zewnętrznych zachowań człowieka w obliczu określonych presji
zewnętrznych. Wynika stąd, że behawioryzm interesuje się jedynie zachowaniami typu
molekularnego, ignorując wszelką aktywność człowieka w wymiarze molarnym, czyli
całościowym i zintegrowanym, gdyż tego typu zachowanie nie dałoby się interpretować jako
bierną reakcję człowieka w obliczu aktualnie działających systemów nagród i kar. W
perspektywie behawioryzmu nie jest więc możliwe budowanie psychologicznej koncepcji
osobowości, ani analizowanie psychicznej tożsamości człowieka.(Dziewiecki 1999, s. 4 ).

Tego typu przekonanie jest raczej odosobnione. Większość bowiem kierunków
psychologicznych uważa za możliwe i konieczne analizowanie ludzkiego zachowania nie
tylko jako reakcję na zewnętrzne bodźce, lecz także jako konsekwencję wewnętrznych
mechanizmów i stanów psychicznych danego człowieka. ( tamże).

W psychologii społecznej można obecnie wyróżnić kilka zasadniczych nurtów . Nie wdając
się w analizy szczegółowe na ten temat można stwierdzić, iż problem tożsamości jest
najszerzej podejmowany w nurcie zwanym interakcjonizmem społecznym, w którym
najważniejszymi kierunkami są: nurt socjologiczny , reinterpretacja socjologiczno-
psychologiczna tegoż nurtu oraz interakcjonizm symboliczny.

Wspólne tym wszystkim nurtom psychologii społecznej jest odrzucenie wszelkiego rodzaju
determinizmu (np. biologicznego czy też intrapsychicznego) oraz chęć uniknięcia wszelkiego
rodzaju redukcji nomotetycznej. Redukcja nomotetyczna oznacza w psychologii tłumaczenie
całości zachowania ludzkiego w oparciu o jeden tylko typ czynników czy praw, np. w oparciu
o uwarunkowania klasyczne czy wyuczone (behawioryzm) lub w oparciu o impulsy natury
organicznej (psychoanaliza) W perspektywie psychologii społecznej człowiek jest widziany
przede wszystkim jako istota społeczna, której zachowanie jest w głównej mierze

uwarunkowane kontaktem z innymi ludźmi i wynika ze zdolności do interpretowania i do
uzgadniania wzajemnych oczekiwań oraz wzorców postępowania w ramach życia
społecznego.(tamże, s.5)

Koncepcja tożsamości w psychoanalizie zwanej także psychodynamiczną koncepcją
człowieka, obejmuje nurty i kierunki, które często zasadniczo różnią się między sobą.
Wspólną im cechą jest natomiast przekonanie, że rzeczywistość człowieka a także jego
zachowanie jest kształtowane poprzez wewnętrzne siły natury biologicznej, które z reguły
działają w sposób automatyczny, czyli nieświadomy. Najważniejszą i najbardziej
rozpowszechnioną spośród koncepcji psychodynamicznych jest psychoanaliza Freuda.

Freud interpretuje rzeczywistość człowieka przede wszystkim w kategoriach konfliktu. W
jego przekonaniu człowiek jest bowiem zdominowany przez impulsy i popędy organiczne
natury seksualnej oraz agresywnej. W stadium początkowym determinują one całkowicie i
bezpośrednio zachowanie dziecka. Taki stan nie jest jednak możliwy na dłuższą metę z
powodu rosnących ograniczeń, zakazów i wymogów płynących ze środowiska zewnętrznego.
Spontaniczna akceptacja i bezpośrednie zaspokojenie impulsów organicznych musiałoby z
konieczności prowadzić w tej sytuacji do konfliktu z otoczeniem, a w konsekwencji do
ciągłych stanów lękowych oraz poczucia winy. To z kolei stanowiłoby źródło ciągłych
zagrożeń dla egzystencji człowieka a czasem uniemożliwiałoby możliwość przetrwania
.(Dziewiecki, 1999, s 6).

Współcześnie, w ramach psychoanalizy społecznej, problemem tożsamości zajął się
szczegółowo Erikson , interesując się zwłaszcza zagadnieniem ewolucji samoświadomości
człowieka i stadiów związanych z rozwojem jego tożsamości. Wyodrębnił on osiem faz w
procesie formowania się dojrzałej tożsamości. W przekonaniu Eriksona fazy te są związane
przede wszystkim z warunkami życia społecznego i dlatego powinny być interpretowane jako
fazy psychospołeczne, a nie psycho-seksualne, jak to jest w teorii Freuda.

Kategoria tożsamości według Eriksona, nie jest jednoznaczna z koncepcją siebie

(samowiedzą), funkcjonującą na poziomie świadomym. Autor wprowadza jeszcze inny
wymiar, który opisuje jako styl syntezy ego, czyli jakość typu działań, do jakich jego „ja” jest
zdolne, określających jakość indywidualnej egzystencji. Wymiar ten funkcjonuje na poziomie
nieświadomym, jednak dostępny jest weryfikacji opartej na metodach psychoanalitycznych.
Tożsamość ego w warstwie subiektywnej jest opisywane jako poczucie tożsamości.
Rozwiązując kryzys normatywny, człowiek musi uporać się z zagrożeniami dotyczącymi
poczucia tożsamości w trzech zakresach: ciągłości istnienia w czasie i przestrzeni,
wewnętrznej spójności atrybutów (w tym jakości ego) oraz pewności opartej na zgodności
między tym, co wie o sobie i co wiedzą o nim inni (Oleszkowicz, 1995, s.24).

Problematyką rozwoju poczucia tożsamości zajmuje się psychologia rozwojowa i

wychowawcza, która wyodrębnia takie fazy jego kształtowania się, jak faza symbiozy, w
której dziecko uzyskuje mgliste poczucie własnej egzystencji i faza separacji, w której
zdobywa zdolność odróżniania siebie od matki. Wskazuje też, że w okresie dojrzewania
młodzież przechodzi fazę kryzysu tożsamości wyrażającego się w trudności samookreślenia
przez wybór wartości oferowanych przez społeczeństwo. Istnieją różne koncepcje na temat
człowieka i natury ludzkiej, teorie osobowości i mechanizmów regulujących zachowania
jednostki, które są rozpatrywane przez odwołanie się do różnie definiowanego pojęcia
tożsamości jednostki. Zasadnicze znaczenie mają tutaj subiektywne odczucia jednostki, które
przyczyniają się do tworzenia autodefinicji wyprowadzonych z osobistej refleksji.
Uświadomienie lub świadomość siebie jest zasadniczym elementem przeważającej liczby
definicji tożsamości, które są zbiorem wyobrażeń, sądów i przekonań, które jednostka
konstruuje wobec samego siebie (Bokszański, 1988, s.4).

Problematyka tożsamości, jej społeczna geneza i funkcja jest także przedmiotem badań
nauk socjologicznych. Zdaniem socjologów „pojęcie tożsamości jest związane z procesem
wywoływania ludzi do społecznej egzystencji. Pojęcie tożsamości jednostki jest niezbędnym
narzędziem pojęciowym w analizach sytuacji człowieka w społeczeństwach współczesnych i
próbach wyjaśniania bądź zrozumienia fenomenów społecznych naszych czasów. Pojęcie
tożsamości umożliwia zrozumienie zachowania ludzi związane z ich indywidualnością,
miejscem w strukturze społecznej i udziałem w konfliktach (Bokszański, 1989, s.6).
Tożsamość jest także definiowana jako zespół wyobrażeń, uczuć, sądów, wspomnień i
projekcji podmiotu, które odnosi on do siebie. W poczuciu tożsamości mieszczą się takie
składniki, jak: samoświadomość jednostki, świadomość kontynuacji pozostawania sobą w
zmieniających się warunkach życia, świadomość uczestnictwa podmiotu w grupach
społecznych, koncepcja siebie, zdolność do porównań interpersonalnych lub grupowych.
Zdaniem socjologów pojęcie tożsamości zawiera przede wszystkim ideę kontynuacji pewnych
cech człowieka, zdolności do bycia kimś- kto jest tożsamy z sobą w przeszłości, jest wyraz
zarówno identyfikacji jak i identyzacji (Wujek, 1996, s.77).

W oparciu o powyższy, skrótowy przegląd podstawowych koncepcji tożsamości ,

można pokusić się o stwierdzenie, że tożsamość ludzka jest zjawiskiem złożonym i bogatym
w swej strukturze i treści. Różnorodność i rozbieżności istniejące na temat ludzkiej
tożsamości są zarówno rezultatem złożoności tego zjawiska, jak również odmienności założeń
antropologicznych, charakterystycznych dla poszczególnych kierunków psychologicznych.

Trzeba podkreślić, że każda z omawianych tutaj koncepcji tożsamości, wnosi pewien
specyficzny i cenny wkład w wyjaśnienie i opisanie omawianego zagadnienia

BIBLIOGRAFIA:
1.Oleszkowicz A. „Kryzys młodzieńczy- istota i przebieg”, Wrocław 1995;
2.Szymański M. „Tożsamość kulturowa młodych Polaków a zjednoczenie
Europy”, Warszawa 1993;
3.Szwed R. „Ontologiczne podstawy koncepcji tożsamości”, Studia
Socjologiczne nr2, 1999;
4.Zakorzenienie nr 1/1998, Tożsamość-”Manifest etnopluralistyczny”
http://www.most.org.pl/zakorzenienie/index.htm
5.Dziewiecki M. http://szydlowiec.szkoly.edu.pl./mardzie/text/tożsamos.html
6.Bokszański Z. „Tożsamość jednostki”, Kultura i społeczeństwo nr 2, 1988;
7.Wujek T. Red. „Wprowadzenie do andragogiki”, Warszawa 1996;
8.Szpociński A., Tożsamość narodowa w perspektywie kulturalistycznej,
www.orw.poznan.pl/orw/Archiwum/001019/index/html