1

DEWIACJA, PATOLOGIA, ANOMIA, PRZESTĘPSTWO. OBJAŚNIENIE POJĘĆ

Wprowadzenie

Wśród podstawowych pojęć odzwierciedlających społeczną istotę złego przystosowania można wyróżnić takie

terminy jak: dewiacja, patologia społeczna, anomia, czy też przestępczość. Określenie "dewiacja" jest chyba najbardziej

pojemne, gdyż uwzględnia wszystkie przejawy odchylenia od normy społecznej, czy też kulturowej w sensie

negatywnym(dewiacja podnormalna) jak i pozytywnym (dewiacja nadnormalna)(por. M.S.Szczepański, 1999).

Natomiast termin patologia społeczna, którego zakres jest także bardzo szeroki, obejmuje nie tylko przestępczość, ale

także inne zjawiska, które świadczą o złym przystosowaniu społecznym zarówno w płaszczyźnie obyczajowej jak

i kulturowej(por. pkt 2 oraz tabela 2na tej stronie).

DEWIACJA

Pojęcie "dewiacja" pochodzi od łac. deviatio-zboczenie (z drogi), deviare-zejść z drogi (na manowce). M. Filipiak

(1997) wskazując na wieloznaczność tego terminu przytacza 3 sposoby jego rozumienia:

a. zboczenie (np. z drogi prawości, zboczenia seksualne, stręczycielstwo);

b. przejaw jakiegoś “odchylenia” (np. od uznawanych wzorców społecznych, normalności, przestępczość);

c. błądzenie (np. poprzez odrzucanie pewnych powszechnie akceptowanych wartości i prezentowanie postawy

nonkonformistycznej).

Postawa, o której mowa w punkcie „c” mogła cechować heretyka religijnego w czasach reformacji. Reformacja

najsilniej rozwinęła się na terenie Niemiec, Anglii, Szwajcarii, Holandii i krajów skandynawskich. Była masową reakcją

protestacyjną, przede wszystkim na korupcję księży i dygnitarzy kościoła rzymskiego. Głównym wyrazem korupcji

duchowieństwa w owych czasach były płatne odpusty i amoralność niektórych księży i biskupów katolickich.

Protestanci głosząc hasło: “precz z Rzymem, katolicyzmem rzymskim i papieżem” postanowili powrócić do źródeł

chrześcijaństwa i “odnowić Cały Kościół Chrystusowy w Duchu Świętym”. Zaczęli czerpać silną inspirację

z judeochrześcijańskiego dziedzictwa będącego udziałem pierwszych wyznawców Jezusa Chrystusa. Należy

przypomnieć, że protoplastów chrześcijaństwa cechowały takie cnoty: prostota, pokora, skromność, gotowość do życia

we wspólnotach wyznaniowych. Niektórzy protestanci, w odróżnieniu od katolików, uznawali wyższość tradycyjnego,

biblijnego chrztu dorosłych (baptyści, metodyści, anabaptyści, menonici, arianie) nad nietradycyjnym, nie-biblijnym

chrztem niemowląt. Wielcy reformatorzy, którzy na znak protestu wystąpili z Kościoła Rzymsko-Katolickiego, nazwani

w tym okresie mianem heretyków to: Martin Luther, Jan Calvin i Huldreich Zwingli. Nieco mniej znanymi heretykami

byli Simone Menno (od jego nazwiska pochodzi nazwa zreformowanego w duchu kalwińskim kościoła menonitów),

Thomas Muenzer, John Wesley i George Fox. Założyli oni grupy wyznaniowe ogólnie określane etykietką

protestantyzmu (luteranie, kalwini, metodyści, kwakrzy, anabaptyści, baptyści, menonici). Ponadto w Anglii wyodrębnił

się niezależny, powszechny kościół protestancki - Kościół Anglikański. Natomiast w czasach Reformacji we Francji

hugonoci (wyznawcy kalwinizmu) byli postrzegani jako dewianci i heretycy, gdyż nie akceptowali norm religijnych

respektowanych przez rzymsko - katolicką większość wyznaniową. Wielu hugonotów zostało wymordowanych podczas

krwawej nocy Św. Bartłomieja w Paryżu w 1572 roku. Zginęło wtedy 25000 ludzi.

2

Podkreśla się, że atrybutami dewianta w percepcji większości ludzi jest jego inność, odmienność, osobliwość. Jednak

ten potoczny sposób rozumowania jest poddawany krytyce, gdyż trzymając się takiego sposobu rozumowania za

dewianta trzeba by uznać każdą osobę, która jest tak określana przez innych ludzi. Podobnie jest z zachowaniami

dewiacyjnymi, których cechą może być stereotypowość, gdyż wydają się ludziom być przejawem określonych zboczeń

czy też odchyleń tylko dlatego, że są po prostu inne lub osobliwe w porównaniu z tymi, które są z kolei uważana za

typowe (M. Filipiak, 1997).

Według Beckera (za: K. Cygielska, 1976) dewiacja ma zawsze związek z mniej lub bardziej zamaskowanym

społecznie zachowaniem, naruszającym jakieś normy (patrz tabela 1).

Tabela 1. Rodzaje dewiacji według Beckera (źródło: K. Cygielska, 1976, s. 115)

Propozycja Beckera jest na tyle ciekawa, na ile podważa sens koncepcji naznaczenia społecznego opracowanej

przez Lemerta. Okazuje się, że odwoływanie się tylko do teorii labelling w celu dogłębnego zrozumienia dewiacji

i zachowań dewiacyjnych, powoduje, że tracimy w polu widzenia, inne ważne czynniki warunkujące to zjawisko.

Becker wprowadza ukrytą dewiację, a zgodnie z koncepcją Lemerta dewiacją jest tylko to, co można dostrzec, a więc to,

co jawne. Ponadto Becker jako kryterium wyodrębnione ze względu na otoczenie przyjął percepcję zachowania, a teoria

stygmatyzacji za czynnik kluczowy uznaje reakcję społeczną na zachowanie będące przejawem odmienności, inności,

niekonwencjonalności (por. K.Cygielska, 1976). Ciekawe w koncepcji dewiacji Beckera jest to, że nie tylko

nonkonformizm, ale także konformizm może mieć związek z dewiacją (dewiacja ukryta). Co więcej, Becker podkreśla,

że percepcja społeczna jakichś zachowań jednostki, nie może być uznana zawsze za pewnik w wyjaśnianiu mechanizmu

powstawania dewiacji.

Źródłami dewiacji i zachowań dewiacyjnych, poza naznaczaniem społecznym (stygmatyzacją), mogą być

zakłócenia ładu społecznego lub kulturowego, negatywna socjalizacja, konflikt społeczny (M. Filipiak, 1997).

Reasumując można przyjąć, że dewiacja jest to: „zachowanie poszczególnych jednostek lub zbiorów ludzi niezgodne ze

społecznymi wzorami obowiązującymi ludzi poszczególnych kategorii w określonych systemach społecznych”

(M.Filipiak, 1997, s.13).

PATOLOGIA

Pojęcie patologia pochodzi od gr. pathos–cierpienie, choroba; logos- nauka. Na wstępie odwołajmy się do

cytatu: “próby definiowania patologii społecznej można podzielić na takie, które starają się dać określenie zachowań

społecznie patologicznych i takie, które zmierzają do opisu procesów i stanów społecznych generujących zachowania

społecznie patologiczne” (A. Krukowski, 1976, s. 322). Oba dostrzeżone przez cytowanego badacza kierunki są tak

samo ważne dla zrozumienia istoty pojęcia “patologia społeczna”. Różni badacze, uwzględniając tą dwutorowość

interpretacji pojęcia “patologia społeczna”, starają się, podobnie jak ma to miejsce, w przypadku pojęcia

...................

Zachowanie “posłuszne”

Zachowanie naruszające normy

Zachowanie postrzegane jako

dewiacja

Fałszywie oskarżeni (dewiacja

pozorna)

Czysta dewiacja

Zachowanie nie postrzegane jako

dewiacja

Konformizm

Dewiacja ukryta

3

“nieprzystosowanie społeczne”, wymieniać zjawiska, czy też zachowania oceniane jako społecznie patologiczne.

W poniższej tabeli zawarto propozycje wybranych badaczy (Patrz tabela 2).

Tabela 2. Zjawiska charakterystyczne dla patologii społecznej według różnych badaczy

Badacz

Zjawiska charakterystyczne dla patologii społecznej

Faris
(za: A. Krukowski,1976)

Przestępczość; “występki obyczajowe”: alkoholizm, hazard, prostytucja, samobójstwo,
odchylenia psychiczne; dezorganizacja: rodziny, instytucji religijnych, życia
politycznego; zakłócenia zachowań zbiorowych.

Clinard
(za: A. Krukowski,1976)

Przestępczość, homoseksualizm, prostytucja, narkomania, alkoholizm, zaburzenia
psychiczne, samobójstwa, konflikty ról i statusów społecznych, dyskryminacja grup
mniejszościowych.

Vodopivec
(za: A. Krukowski,1976)

Zachowania destrukcyjne skierowane przeciwko integralności innych osób; zachowania
destrukcyjne skierowane przeciwko mieniu i dobrom materialnym; zachowania mające
charakter ucieczki (np. pasożytnictwo, włóczęgostwo); zachowania o charakterze
autodestrukcyjnym (np. narkomania, alkoholizm, samobójstwa).

Szczepański
(za: M. Szczepański,1999)

Samobójstwa, toksykomania i narkomania, przestępczość nieletnich, przemoc i agresja
w szkole (drugie życie, wandalizm), inicjacja alkoholowa i nikotynowa, przemoc
w rodzinie, prostytucja, nowe grupy wyznaniowe, subkultury i kontrkultury.

Merton i Nisbet
(za: A. Krukowski,1976)

Przestępstwo, przestępczość nieletnich, zaburzenia umysłowe, narkomania, samobójstwa,
prostytucja, różne objawy dezorganizacji społecznej.

Według M. Filiipiaka (1997) kryterium na podstawie którego określa się istotę i zakres patologii społecznej,

stanowi system wartości obowiązujących w danej społeczności.

Pojęcie zachowanie patologiczne obejmuje dwa elementy:

a) naruszalność określonych wzorów społecznych

b) zagrożenie dla interesów społecznych jednostki o mniejszym lub większym nasileniu.

Znaczeniowo określenie patologia społeczna jest szersze niż zachowanie patologiczne, a A. Podgórecki pisze, że

„patologia społeczna to ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego,

który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej

społeczności są akceptowane” (A.Podgórecki za: M.Filipiak, 1997, s. 22). W tym rozumieniu dewiacja byłaby częścią

patologii społecznej obejmującej ponadto dewiacje instytucji i systemów społecznych (rozwody, dysfunkcjonalność

rodziny, szkoły, urzędów).

ANOMIA

Pojęcia anomia pochodzi od gr. a-przeczenie (“nie”) oraz nomos-prawo, stąd anomia to bezprawie, występek,

odstępstwo od normy, zaprzeczenie prawa.

W najogólniejszym znaczeniu termin odnosi się do ekstremalnej sytuacji społecznej, rodzaju społecznej

dezorganizacji, w której jednostka zostaje poddana naciskowi różnych, często sprzecznych norm. Sytuacja ta jest

zaprzeczeniem ładu społecznego, tak jak “anarchia” jest zaprzeczeniem “rządu”. Stan anomii - z punktu widzenia

humanistycznego - cechuje się utratą zdolności prawidłowego (społecznie akceptowanego) reagowania na określoną

sytuację, wyłamywaniem się spod wpływu jakiegokolwiek systemu normatywnego, niechęcią do podejmowania decyzji

i działania (M. Filipiak, 1997). Według M. Szczepańskiego (1999) anomia to stan zaniku lub załamania prawa i norm

społecznych kontrolujących działania społeczne. Ten sam badacz, odwołując się do filozofii antycznej Platona,

podkreśla istnienie dwóch zasadniczych i wzajemnie sprzecznych stanów społecznych: anomii (stanu bezprawia) oraz

eunomii (dobrego ustroju społecznego opartego na dobrym prawie).

4

E. Durkheim (za: M. Filipiak, 1997) terminu anomia używał dla określenia:

a) osobowości zdezorganizowanej i zdezorientowanej, ujmowanej w kontekście struktur i norm społecznych;

b) sytuacji, w której występuje konflikt norm społecznych, stwarzający trudności jednostkom próbującym

dostosować się do nich;

c) stanu zaniku norm społecznych lub rozpadu systemu norm.

Co warte podkreślenia, anomia stanowi według Durkheima motyw samobójstw anomicznych (por. M. Szczepański,

1999).

PRZESTĘPSTWO

Z punktu widzenia prawa przestępstwo to każdy czyn zabroniony pod groźbą kary (wola ustawodawcy kreuje

przestępstwa) (Lubelski za: M.Filipiak, 1997). W potocznym rozumieniu za przestępstwa ludzie uważają czyny

w sposób oczywisty sprzeczne z elementarnymi zasadami moralnymi. Fakt zabronienia ich przez prawo ma mniejsze

znaczenie. Decyduje odczucie moralne, uczucie potępienia, przestrachu. Potocznie ludzie odwołują się do motywacji

typu godnościowego (przestępstwo narusza godność sprawcy), prospołecznego (przestępstwo narusza godność innych

ludzi), wzajemnościowego (przestępca szkodzi innym, ale i sobie; ludzi tworzących wspólnotę łączą interesy) oraz

tabuistycznego (przestępstwo jest złem bo narusza normy) (M. Filipiak, 1997).

W języku angielskim przestępstwo określa się co najmniej trzema terminami: crime, delinquency, czy też

offence. Pojęcie crime obejmuje przestępstwa dokonywane przez dorosłych. Delinquency odnosi się do czynów

przestępczych dokonywanych przez nieletnich (juvenile delinquent ). Z kolei offence oznacza każde naruszenie wzorca

prawnego lub obyczajowego, niezależnie od tego, czy sprawcą jest dziecko, nieletni czy osoba dorosła oraz bez względu

na stopień szkodliwości czynu (sex offence, mass murder offence).

Ważnym dla zrozumienia terminologii aspektem jest rozbieżność między przestępstwami w znaczeniu prawnym

i potocznym. Na przykład w przypadku łapówek, ukrywania dochodów w celu uniknięcia płacenia podatków,

wytwarzania samogonu, drobnych kradzieży z zakładu pracy mamy do czynienia z czynami, które potocznie nie są

uznawane za przestępstwa. Co innego ma miejsce w odniesieniu do zabójstwa, rozboju,gwałtu, masowego mordu.

Należy zwrócić uwagę na to, że pojęcie przestępczości i przestępcy ma dwa aspekty: prawny i moralny. Przestępca to

ten, kto dopuścił się czynu zabronionego przez prawo. Przestępca to pojęcie pejoratywne, bardziej z pogranicza

moralności, a nie prawa. Przestępstwo to pojęcie prawne oznaczające czyny zabronione w kodeksie karnym, dotyczące

nie tylko indywidualnych osób, ale całych zbiorowości, instytucji, państwa (M.Filipiak, 1997).

LITERATURA:

Cygielska K.: Przegląd teorii. w: Podgórecki A. (red.): Zagadnienia patologii społecznej. PWN Warszawa 1976, s. 83-121.

Filipiak M.: Socjologia zachowań dewiacyjnych. w: Filipiak M. (red): Przestępczość nieletnich. Źródła. Przejawy. Środki zaradcze.

LTN Lublin, 1997, s. 11-28.

Krukowski A.: Patologia społeczna a przestępczość. w: Podgórecki A. (red.) Zagadnienia patologii społecznej. PWN Warszawa

1976, s. 315-343.

Szczepański M. S.: Polska młodzież: między normą a patologią społeczną. Próba socjologicznego portretu zjawisk patologicznych.

w: Machel H., Wszeborowski K. (red.) Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie

transformacji ustrojowej w Polsce. UG Gdańsk 1999, s. 27 - 42.