Charakterystyka litologiczno-petrograficzna osadów czwartorzêdowych

w dolinie Warty (stanowisko KoŸmin-Pó³noc)

Piotr Czubla

1

, Jacek Forysiak

2

, Joanna Petera-Zganiacz

2

,

Mateusz Grajoszek

3

, Marta Wiœniewska

2

The lithological and petrographic features of the Quaternary deposits in the Warta River valley (KoŸmin-North site). Prz. Geol,
61: 120–126.

A b s t r a c t. The investigated area is located in the middle section of the Warta River valley, where the Neogen deposits with lignite
series occur within the Adamów tectonic graben. In the KoŸmin-North excavation, opened for extraction in 2008 and belonging to
the "Adamów" Lignite Mine, the Neogene deposits are covered with an about 30-m thick Quaternary series. The research was car-
ried out to identify the origin and age of the Quaternary sediments. As a result, four sandy series and three till series were identified,
which were deposited during the South Polish Glaciations and Middle Polish Glaciations. North Polish Glaciations sediments
developed in extraglacial conditions.

Keywords: Quaternary deposits, structural and textural features, indicator erratics, lithostratigraphy, middle Warta River valley

Zachodnia czêœæ doliny œrodkowej Warty, na odcinku

pomiêdzy Uniejowem na po³udniu i Dobrowem na
pó³nocy, przebiega w strefie jednego z rowów tektonicz-
nych elewacji koniñskiej – rowu Adamowa, aktywnego od
paleogenu (Widera, 2007). Wœród osadów neogeñskich
wystêpuje wêgiel brunatny, eksploatowany w kilku od-
krywkach przez KWB „Adamów”. W 2008 roku urucho-
miona zosta³a odkrywka KoŸmin-Pó³noc (ryc. 1), w której
ponad i³ami, piaskami oraz mu³kami miocenu zalegaj¹ osa-
dy czwartorzêdu o mi¹¿szoœci oko³o 30 m. Czwartorzêd
reprezentowany jest przez trzy pok³ady glin lodowcowych
oraz kilka kompleksów piaszczystych lub piaszczysto ¿wi-
rowych (ryc. 2).

CEL OPRACOWANIA I METODY BADAÑ

Badania mia³y na celu przyporz¹dkowanie poszczegól-

nych serii osadowych, w tym przede wszystkim pok³adów
glin lodowcowych, do jednostek stratygraficznych plejsto-
cenu, co pozwoli³o na pe³niejsze poznanie stratygrafii osa-
dów pó³nocnej czêœci basenu uniejowskiego. Ponadto
odniesiono uzyskane wyniki do najnowszych koncepcji
podzia³u stratygraficznego czwartorzêdu Polski postulo-

wanych przez Bera i in. (2007) oraz Lindnera i Marksa
(2012).

Teren badañ s¹siaduje od pó³nocnego-zachodu z okoli-

cami Konina, które maj¹ dobrze opracowan¹ stratygrafiê
osadów czwartorzêdowych (m.in. Stankowski & Krzysz-
kowski, 1991; Stankowski i in., 1995). Bior¹c pod uwagê
bliskie s¹siedztwo, a co wa¿niejsze podobny rozwój paleo-
geograficzny, podjêto próbê korelacji serii czwartorzêdo-
wych i nawi¹zania do stratygrafii okolic Konina.

W trakcie badañ terenowych wykonana zosta³a analiza

litofacjalna osadów, przede wszystkim w kompleksach
piaszczystych, przy zastosowaniu metodyki Zieliñskiego
(1993, 1997). Do oceny cech teksturalnych wykonano ana-
lizê granulometryczn¹ i obliczono wskaŸniki uziarnienia
wg Folka i Warda (1957), analizê obróbki ziaren kwarcu
zmodyfikowan¹ metod¹ Cailleux (Manikowska, 1993)
oraz analizê zawartoœci CaCO

3

, stosuj¹c metodê objêto-

œciow¹ Scheiblera (Rühle, 1973). Przeprowadzono badania
eratyków przewodnich i statystycznych metod¹ Lüttiga
(1958) i Smeda (1993) z póŸniejszymi modyfikacjami
(Czubla, 2001). Pomierzono kierunki d³u¿szych osi g³azi-
ków w pok³adach glin lodowcowych oraz kierunki biegów
i upadów lamin przek¹tnych w seriach miêdzyglinowych.

120

Przegl¹d Geologiczny, vol. 61, nr 2, 2013

P. Czubla

1

Pracownia Geologii, Instytut Nauk o Ziemi, Wydzia³ Nauk Geograficznych, Uniwersytet £ódzki, ul. Narutowicza 88, 90-139

£ódŸ; [e-mail].

2

Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, Instytut Nauk o Ziemi, Wydzia³ Nauk Geograficznych, Uniwersytet £ódzki, ul. Naru-

towicza 88, 90-139 £ódŸ.

3

ul. Sporna 79a m. 1, 91-708 £ódŸ.

M. Grajoszek

J. Forysiak

J. Petera-Zganiacz

M. Wiœniewska

ARTYKU£Y NAUKOWE

121

Przegl¹d Geologiczny, vol. 61, nr 2, 2013

W

arta

K

K-Pn

B

Ner

0

1

2km

wysoczyzny p³askie
morainic plain

kemy
kames

stoki
slopes

poziom pradolinny ni¿szy
lower terrace of marginal valley

taras erozyjny
erosional terrace

taras nadzalewowy, wysoki
high alluvial terrace

taras nadzalewowy, niski
low alluvial terrace

dna dolin
valley floor

pola piasków eolicznych
aeolian plain

wydmy
dunes

torfowiska
peatlands

obszary eksploatowanych odkrywek
oraz obszary poeksploatacyjne
post-exploitation areas and outcrops

lokalizacja przekroju geologicznego (ryc. 2)
location of the geological cross-sections (Fig. 2)

lokalizacja stanowiska badawczego
location of the investigated sites

K-Pn –

odkrywka KoŸmin-Pó³noc
KoŸmin-North outcrop

K –

odkrywka KoŸmin
KoŸmin outcrop

Warszawa

W

is³a

Warta

Odra

LGM

MPG

SPG

A

Ryc. 1. Po³o¿enie odkrywki KoŸmin-Pó³noc. A – Po³o¿enie terenu badañ na tle zasiêgów zlodowaceñ w Polsce (wg Marksa, 2005). SGP
– maksymalny zasiêg zlodowaceñ po³udniowopolskich, MPG – maksymalny zasiêg zlodowaceñ œrodkowopolskich, LGM – maksy-
malny zasiêg ostatniego zlodowacenia. B – Szkic geomorfologiczny pó³nocnej czêœci basenu uniejowskiego (wg Forysiaka, 2005)
Fig. 1. Location of the KoŸmin-North outcrop. A – Location of the investigated area in relation to the extents of ice-sheets (after Marks,
2005). SGP – maximum extent of the South Polish Glaciations, MPG – maximum extent of the Middle Polish Glaciations, LGM – Last
Glacial Maximum. B – Geomorphological map (after Forysiak, 2005)

100

90

80

70

60

50

40

30

0

1

2

3

4

5

6

7 km

m n.p.m.
m a.s.l.

W

a

rta

T

eleszyna

W

E

wiercenia
boreholes

uskoki
faults

uskok prawdopodobny
probable fault

2

1

3

2

2

4

5

5

5

5

5

6

6

7

7

7

8

9

10

10

11

11

12

12

12

13

13

14

15

15

69,00/16,75

69,75/16,75

70,00/16,75

22K

70,75/16,50

71,00/16,50

71,25/16,50

71,60/16,25

72,00/15,75

38K

72,25/15,00

72,50/15,50

72,75/15,50

WZ

7

WZ

8

WZ

9

WZ

10

KREDA:
CRETACEOUS:

1 –

margle
marls

NEOGEN:
NEOGENE:

2 –

piaski, mu³y, i³y i wêgiel brunatny
clays, silts, sands and lignite

CZWARTORZÊD:
QUATERNARY

kompleks po³udniowopolski:
South Polish Complex:

3 –

najstarsze gliny (LLT) i mu³y zastoiskowe
the oldest tills (LLT) and glaciolacustrine silts

4 –

piaski i ¿wiry
sands and gravels

5 –

gliny (LT)
tills (LT)

kompleks œrodkowopolski:
Middle Polish Complex:

6 –

¿wiry i piaski
gravels and sands

7 –

piaski i piaski ze ¿wirami (LT/MT)
sands and sands with gravels (LT/MT)

8 –

mu³y zastoiskowe
glaciolacustrine silts

9 –

piaski gliniaste
sand tills

10 –

glina (MT)
till (MT)

11 –

piaski ze ¿wirami, ¿wiry rezydualne
sands with gravels, residual gravels

12 –

mu³y zastoiskowe (zastoiska koŸmiñskiego)
glaciolacustrine silts (KoŸmin glacial-lake)

13 –

piaski (MT/UT) i piaski ze ¿wirami
sands (MT/UT) and sands with gravels

14 –

glina (UT)
till (UT)

kompleks pó³nocnopolski i holocen:
North Polish Complex and Holocene:

15 –

piaski ze ¿wirami, piaski i mu³y mineralne i organiczne
sands with gravels, sands and mineral silts and organic silts

Ryc. 2. Przekrój geologiczny przez osiow¹ czêœæ doliny œrodkowej Warty w rejonie KoŸmina
Fig. 2. Geological cross-section through an axial part of the Middle Warta River valley in the KoŸmin region

WYNIKI BADAÑ

Badania przeprowadzono w odkrywce KoŸmin-Pó³noc

KWB „Adamów”. Wydzielono kilka kompleksów osadowych,
zalegaj¹cych

powy¿ej

zerodowanej

powierzchni

mio-

ceñskich mu³ków. W sk³ad dolnego kompleksu mineralnego
wchodz¹ piaski i ¿wiry, zawieraj¹ce materia³ skandynawski,
o sumarycznej mi¹¿szoœci oko³o 3 m. Miejscami jest on
wyraŸnie zaburzony glacitektonicznie, razem z fragmenta-
rycznie zachowanym pok³adem gliny zwa³owej LT. Jego
mi¹¿szoœæ w badanym profilu wynosi oko³o 2 m. Dolny
kompleks mineralny bez w¹tpienia utworzy³ siê w czwar-
torzêdzie, o czym œwiadczy zawartoœæ ziaren ska³ skandy-
nawskich. Górna, ¿wirowa czêœæ kompleksu cechuje siê
znacznym udzia³em ska³ wêglanowych we frakcji ¿wiru
grubego (ryc. 3). Osady te akumulowane by³y w œrodowi-
sku fluwioglacjalnym, a znaczny udzia³ materia³u lokalne-
go wskazywaæ mo¿e na rozcinanie pod³o¿a kredowego. S¹
one przykryte glin¹ morenow¹ (LT).

Glina LT wraz z dolnym kompleksem mineralnym jest

zaanga¿owana w deformacje glacitektoniczne, co uniemo-
¿liwi³o dokonanie pomiarów d³u¿szych osi klastów w gli-
nie. Analiza frakcji >20 mm w glinie LT wykaza³a bardzo
wysoki udzia³ ska³ lokalnych, bo a¿ 19% , co jest typowe
dla najstarszych na danym obszarze glin morenowych.
Pozosta³e 81% zespo³u eratyków stanowi¹ ska³y fenno-
skandzkie, z czego 38% przypada na ska³y krystaliczne,
spoœród których wywodzi siê zdecydowana wiêkszoœæ era-
tyków przewodnich. Wœród nich wyraŸnie zaznacza siê
zrównowa¿ony udzia³ ska³ z Wysp Alandzkich, Upplandu
oraz okolic Sztokholmu i Sm

Dlandu (ryc. 4). Stosunkowo

ma³a liczba eratyków z regionu Dalarna zdaje siê wskazy-
waæ albo na bardziej po³udniow¹ lokalizacjê obszaru ali-
mentacji l¹dolodu, który od³o¿y³ analizowan¹ glinê, albo
na stosunkowo s³abe ods³oniêcie wulkanicznego pod³o¿a
podczas gromadzenia siê lodu. Teoretyczny oœrodek g³azo-
wy obliczony dla gliny LT ma wspó³rzêdne geograficzne
16,94

o

E i 59,12

o

N (ryc. 5).

Powy¿ej le¿y niezgodnie ci¹g³y kompleks piaszczysty

LT/MT o mi¹¿szoœci siêgaj¹cej 20 m, a w analizowanym
profilu niespe³na 12 m. Piaski kompleksu LT/MT wcinaj¹
siê niejednokrotnie w starsze osady czwartorzêdowe, osa-
dy neogeñskie, a nawet mezozoiczne (ryc. 2). Buduj¹ go
piaski drobno- i œrednioziarniste w sp¹gu, ku stropowi

wzrasta udzia³ grubszych piasków, ale zdarzaj¹ siê równie¿
cienkie przewarstwienia piaszczysto-mu³kowe. W kom-
pleksie piaszczystym LT/MT wystêpuj¹ warstwowania
typowe dla p³ytkich i szerokich kana³ów oraz dla odsypów
poprzecznych i nadbudowy odsypów (ryc. 3). Takie formy
dna sugeruj¹, ¿e depozycja osadów nast¹pi³a w œrodowisku
piaskodennej rzeki roztokowej, odznaczaj¹cej siê du¿ym
tempem agradacji. Wysoki udzia³ transportu dennego
wskazuje na sedymentacjê w korytach typu bed load chan-
nel (Zieliñski, 1997). Ten typ transportu wi¹zany jest z
wodami zimnymi, charakteryzuj¹cymi siê znaczn¹ lepko-
œci¹, gdzie najdrobniejszy materia³ utrzymuje siê d³ugo w
zawieszeniu (Mycielska-Dowgia³³o, 1980). Niewielka
zawartoœæ wêglanu wapnia w osadzie potwierdza fluwialn¹
genezê kompleksu. Pomiary biegu i upadu lamin wykaza³y
kierunek odp³ywu z po³udniowego zachodu na pó³nocny
wschód, który jest to¿samy z osi¹ rowu tektonicznego Ada-
mowa. Wyniki te zbie¿ne s¹ z tez¹ m.in. Czarnika (1972) o
nawi¹zywaniu ówczesnej sieci rzecznej do istniej¹cych
obni¿eñ w pod³o¿u mezozoicznym.

Powy¿ej le¿y ci¹g³y poziomy pok³ad szaro-brunatnej

gliny (MT). W sp¹gu wystêpuj¹ doœæ liczne soczewki
piaszczysto-¿wirowe. Mi¹¿szoœæ gliny jest zmienna i
wynosi od 1–2 m do oko³o 10 m, ale w obrêbie odkrywki
KoŸmin-Pó³noc nie przekracza 6,5 m. Glina MT cechuje
siê dwukrotnie mniejsz¹ zawartoœci¹ ska³ lokalnych w sto-
sunku do gliny LT, co œwiadczy o odizolowaniu stopy
lodowca od twardego pod³o¿a starszymi osadami czwarto-
rzêdowymi. W próbce MT na ska³y fennoskandzkie przy-
pada oko³o 92,5% eratyków. Wœród nich przewa¿aj¹ ska³y
osadowe (oko³o 62%) – g³ównie paleozoiczne wapienie i
dolomity. W grupie eratyków krystalicznych dominuj¹ ska³y
z regionu Wysp Alandzkich oraz niecki Ba³tyku, przy nie-
wielkim udziale ska³ z Upplandu, okolic Sztokholmu i
Dalarny i zaledwie kilku eratykach ze Sm

Dlandu (ryc. 4).

St¹d mo¿na wnioskowaæ o przesuniêciu siê obszaru ali-
mentacyjnego na wschód wzglêdem gliny LT. Teoretyczny
oœrodek g³azowy œrodkowej gliny (MT) po³o¿ony jest w
punkcie o wspó³rzêdnych geograficznych 17,96

o

E 59,80

o

N (ryc. 5).

Na wyrównanym stropie gliny MT zalega kompleks

piaszczysty MT/UT, o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 10 m, a w
profilu poddanym analizie niespe³na 5 m. Dolna czêœæ pro-
filu zbudowana jest z piasków œrednioziarnistych, które

122

Przegl¹d Geologiczny, vol. 61, nr 2, 2013

®

Ryc. 3. Cechy strukturalne i teksturalne osadów ze stanowiska KoŸmin-Pó³noc. A – profil litologiczny (1 – osad zdeformowany, 2 –
powierzchnia erozyjna wielkiej skali, 3 – lokalny kontakt erozyjny) oraz symbole kodu litofacjalnego (wg Zieliñskiego, 1993, 1997); B
– rozk³ad ukierunkowania przek¹tnych struktur warstwowych (n – liczba pomiarów, V – azymut wektora wypadkowego, L – wielkoœæ
wektora wypadkowego), kierunki osi d³u¿szych g³azików (n – liczba pomiarów, x – wektor wypadkowy) i wskaŸniki petrograficzne glin
(O/K – stosunek ska³ osadowych do krystalicznych, K/W – stosunek ska³ krystalicznych do wapieni, A/B – stosunek ska³ nieodpornych
do odpornych na wietrzenie); C – wskaŸniki uziarnienia Folka i Warda (M

z

– œrednia œrednica ziarna,

d1 – odchylenie standardowe, S

k

–

skoœnoœæ, K

g

Рkurtoza); D РzawartoϾ CaCO

3

; E – obróbka ziaren kwarcu (RM – okr¹g³e matowe, M – poœrednie, EL – b³yszcz¹ce, C –

pêkniête, NU – nieobrobione)
Fig. 3. Structural and textural features of the deposits in the KoŸmin-North site. A – sedimentary log (1 – deformed deposit, 2 – large-scale
erosional surface, 3 – local erosional contact), symbols of the lithofacial code (after Zieliñski, 1993, 1997), and lihostratigraphic units
(explained in text); B – distribution of palaeoflow directional structures (n – number of measurements, V – azimuth of mean vector,
L magnitude of mean vector), long axis azimuth of gravels in tills (n – number of measurements, x – azimuth of mean vector), and petro-
graphic coefficients for erratics (O/K – ratio of sedimentary rocks to crystalline rocks, K/W – ratio of crystalline rocks to limestones, A/B
– ratio of easily weathered rocks to resistant rocks); C – Folk and Ward coefficients (M

z

– mean grain size,

d1 – standard deviation, S

k

–

skewness, Kg – curtosis); D – percentage of CaCO

3

; E – quartz grains abrasion (RM – round mat, M – intermediate, EL – shiny, C –

crushed, NU unabraded)

123

Przegl¹d Geologiczny, vol. 61, nr 2, 2013

RM

M

EL

C

NU

0

20

40

60

80

100%

BRAK FRAKCJI 0,63–0,8 mm

LACK OF FRACTION 0.63–0.8 mm

E

BRAK FRAKCJI 0,63–0,8 mm

LACK OF FRACTION 0.63–0.8 mm

BRAK FRAKCJI 0,63–0,8 mm

LACK OF FRACTION 0.63–0.8 mm

0

2

4

6

8

10

12%

D

0

15

30

45%

–2 –1 0

1 2

3

4

5

6phi

C

Mz

Sk

1

d

1

Kg

20%

20%

20%

n = 100
x = 175,2

°

n = 100
x = 14,6

°

n = 10

V = 116

L = 54%

°

B

frakcja 5–10 mm
fraction 5–10 mm

frakcja >20 mm
fraction >20 mm

1,5

1,0

0,5

0

O/K K/W A/B

2,0

1,5

1,0

0,5

0

O/K K/W A/B

strop
top

2,0

1,5

1,0

0,5

0

O/K K/W A/B

V

0

3 m

Sp–Gh

Dm

Sp–Sh–St–Sr–SFh

(Sl)

Dm

Sh–Sp–Sl

Dm–Ds

Sh–Sm

Def.

LT

LT/MT

MT

MT/UT

UT

Def.

piasek

sand

¿wir

gravel

mu³

silt

glina

till

A

1
2
3

przechodz¹ w piaski drobne. Górna czêœæ profilu reprezen-
towana jest przez piaski œrednioziarniste. Kontakt pomiê-
dzy doln¹ i górn¹ czêœci¹ profilu ma charakter erozyjny,
podkreœlony warstewk¹ drobnego ¿wiru. W kompleksie
piaszczystym MT/UT znaczny jest udzia³ litofacji piasz-
czystych, warstwowanych poziomo lub niskok¹towo (ryc. 3,
6 – na str. 147). Wskazuje to na fazê transportu górnego
p³askiego dna, gdzie formami koryta by³y niskie, rozmy-
wane odsypy œródkorytowe, o po³ogich sk³onach prograda-
cyjnych. Takie cechy sugeruj¹ depozycjê w œrodowisku
dystalnego koryta sandrowego (Zieliñski, 1993).

Powy¿ej znajduje siê nieci¹g³y, górny pok³ad gliniasty

(UT) o mi¹¿szoœci do 2 m (ryc. 7 – na str. 147). W odkryw-
ce KoŸmin-Pó³noc pok³ad ten ods³ania siê na odcinku
oko³o 400 m i ma mi¹¿szoœæ do 1,2 m. Sp¹g jest bardzo

wyraŸny o ³agodnie falistym przebiegu. Strop zosta³ zero-
dowany i stanowi wspó³czesn¹ powierzchniê terenu lub
przykryty jest piaskami z przewarstwieniami mu³ków
mineralnych lub organicznych o niewielkiej mi¹¿szoœci.
Glina UT ma barwê brunatn¹, w sp¹gu jest bezstrukturalna,
z doœæ du¿ym udzia³em frakcji piaszczystej i ¿wirowej,
w³¹cznie z klastami o œrednicy blisko 20 cm, natomiast górna
czêœæ wykazuje smugowanie oraz obecnoœæ przewarstwieñ
piasz- czystych. Cechy gliny UT wskazuj¹ na jej sp³ywowy
charakter. Osad ten formowa³ siê w warunkach silnego
uwodnienia, transport zachodzi³ szybko. Poskutkowa³o to
du¿ym rozproszeniem orientacji d³u¿szych osi g³azików
(ryc. 3). Badania eratyków wykonano w dolnej czêœci
pok³adu, o masywnej strukturze. Udzia³ ska³ lokalnych by³
znikomy, a wœród ska³ pó³nocnych zdecydowanie przewa-

124

Przegl¹d Geologiczny, vol. 61, nr 2, 2013

52

°

52

°

12

°

12

°

16

°

16

°

20

°

20

°

24

°

24

°

12

°

12

°

16

°

16

°

20

°

20

°

24

°

24

°

8

°

8

°

28

°

28

°

32

°

32

°

56

°

56

°

60

°

60

°

64

°

64

°

52

°

52

°

56

°

56

°

60

°

60

°

64

°

64

°

200 km

200 km

2

3

4

6

7

9

10 11

13 14

18

17

21

22

23

24

25

26

2

3

5

6

7

8

9

10

12

15

16

17

19

20

21

22

23

24

25

26

1

A

LT

MT

B

Ryc. 4. Obszary macierzyste eratyków przewodnich. A – w dolnej glinie (LT); B – w œrodkowej glinie (MT); powierzchnia ko³a
odpowiada procentowemu udzia³owi eratyków w próbie: 1 – granit Rätan, 2 – pyterlit alandzki lub Nystad, 3 – granit alandzki, Haga,
rapakiwi i granitoporfir alandzki, porfir alandzki, granit aplitowy alandzki, 4 – porfir ba³tycki brunatny, 5 – granit Uppsala, Vänge, Arnö,
6 – granit Sala, 7 – granit sztokholmski, 8 – porfir Glöte, 9 – porfir szary z Dalarna i czerwony Grönklitt, diabaz

Csby, 10 – porfir Csen,

Bredvad, K

Dtilla, granit Garberg, 11 – porfir Blyberg, porfir i ignimbryt Klittberg, ignimbryty RännDs, Blyberg, Orrlok, inne porfiry i

ignimbryty z Dalarna, 12 – porfir Heden, 13 – porfir Venjan, 14 – granit Siljan, rapakiwi Siljan, porfir Mänsta, 15 – Granit Graversfors
brunatny i czerwony, granity Östgöta, 16 – granit Mariannelund, porfir Emarp, Nym

Dla, Fagerhult, Lönneberga, 17 – granity SmDland

czerwone i Vislanda, porfiry Sm

Dland, 18 – granit Filipstad, 19 – amfibolity z granatami, 20 – kullait, piaskowiec skolitusowy i

Hardeberga, 21 – bazalty ze Skanii, 22 – dolomity, 23 – czerwone piaskowce kambryjskie, 24 – czerwone wapienie ordowickie, 25 –
wapienie beyrichiowe, 26 – wapienie paleoporellowe
Fig. 4. Source areas of indicator erratics. A – of the lower till (LT); B – of the middle till (MT); circle size is proportional to the
percentage of erratics in an analysed stone sample: 1 – Rätan granite, 2 –

Cland and/or Nystad Pyterlite, 3 – Cland granite, Haga granite,

Cland Rapakivi, Cland aplite granite, Cland granite porphyry, 4 – brown Baltic quartz porphyry, 5 – Uppsala, Vänge and Arnö
granites, 6 – Sala granite, 7 – Stockholm granite, 8 – Glöte porphyry, 9 – Grönklitt and grey Dalarna porphyries,

Csby diabase, 10 –

Csen, Bredvad and KDtilla porphyries, Garberg granite, 11 – Blyberg porphyry, Klittberg ignimbrite and porphyry, RännDs, Blyberg,
Orrlok and other Dalarna ignimbrites and porphyries, 12 – Heden porphyry, 13 – Venjan porphyry, 14 – Siljan granite, Siljan Rapakivi,
Mänsta porphyry, 15 – red and brown Graversfors granites, Östgöta granites, 16 – Mariannelund granite, Emarp, Nym

Dla, Fagerhult and

Lönneberga porphyries, 17 – red Sm

Dland granites, Vislanda granite, SmDland porphyries, 18 – Filipstad granite, 19 – garnet

amphibolithe, 20 – Kullaite, Scolithos and Hardeberga sandstones, 21 – Sk

Dne basalt, 22 – dolomites, 23 – red Cambrian sandstones,

24 – red Ordovician limestones, 25 – Beyrichia limestone, 26 – Palaeoporella limestone

¿a³y eratyki osadowe. Szczególnie liczne by³y dolomity,
stanowi¹ce prawie 20% zespo³u. Ze wzglêdu na zbyt ma³¹
liczbê oznaczonych w próbce eratyków przewodnich oraz
ma³¹ wiarygodnoœæ ewentualnych wniosków odst¹piono
od analizy obszaru alimentacyjnego gliny i wyznaczenia
teoretycznego oœrodka g³azowego.

Drobnoziarniste piaski, przykrywaj¹ce w analizowa-

nym profilu glinê UT, stanowi¹ dystaln¹ czêœæ plenivistu-
liañskiego wype³nienia doliny Warty. Na wschód od
odkrywki KoŸmin-Pó³noc glina UT nie wystêpuje, a osady
fluwioglacjalne MT/UT s¹ silnie zredukowane, natomiast
mi¹¿szoœæ aluwiów vistuliañskich wzrasta do kilkunastu
metrów (Forysiak i in., 1999; Petera, 2002).

Zawartoœæ wêglanu wapnia w badanym profilu odzna-

cza siê doœæ du¿¹ zmiennoœci¹. Najwiêksze wartoœci
zosta³y zanotowane w dolnej czêœci profilu, gdzie w ¿wi-
rach dolnego kompleksu mineralnego osi¹gnê³y niemal
45%. Na taki wynik wp³ynê³a znaczna zawartoœæ okru-
chów ska³ wêglanowych. W poszczególnych pok³adach
glin zawartoϾ CaCO

3

jest podobna, typowa dla glin regio-

nu (Klatkowa, 1992) i oscyluje wokó³ 8%, tylko osad gli-
niasty UT odznacza siê odwapnieniem w stropie spo-
wodowanym wietrzeniem. Kompleks piaszczysty LT/MT
charakteryzuje siê zmniejszaj¹cym siê ku stropowi odset-
kiem wêglanu wapnia od oko³o 5% do 0%. Zwiêkszona
zawartoœæ w dolnej czêœci serii mo¿e byæ zwi¹zana z ero-
dowaniem osadów zasobnych w wêglan wapnia, jak gliny
lodowcowe, czy utwory starszego pod³o¿a (ryc. 3). Zasob-
noϾ kompleksu piaszczystego MT/UT jest na poziomie
4–5% i jest typowa dla osadów fluwioglacjalnych.

Analiza obróbki ziaren kwarcu wykaza³a obecnoœæ w

równowa¿nych proporcjach trzech typów ziaren – RM, M i
EL, nie wykazuj¹c istotnej zmiennoœci w profilu (ryc. 3).

Zwiêkszon¹ miejscami zawartoœæ ziaren typu
EL (jak na przyk³ad w sp¹gu dolnego komplek-
su mineralnego oraz w sp¹gu kompleksu
LT/MT) t³umaczyæ mo¿na inkorporacj¹ ziaren z
pod³o¿a neogeñskiego.

DYSKUSJA

Teoretyczny oœrodek g³azowy obliczony dla

gliny LT jest podobny do wyznaczonego dla naj-
ni¿szej gliny w odkrywce Smulsko, po³o¿onej
na po³udnie od analizowanego stanowiska
(Czubla & Forysiak, 2004). S¹ to wspó³rzêdne
zbli¿one równie¿ do wartoœci wyznaczonych
dla glin o dyskusyjnej pozycji stratygraficznej
w odkrywce KWB „Be³chatów” (ryc. 5). Dwa
dolne pok³ady glin (zaburzony i niezaburzony)
w JóŸwinie ko³o Konina maj¹ oœrodki g³azowe
zlokalizowane nieco dalej na pó³nocny zachód.
To zró¿nicowanie mo¿e wskazywaæ albo na
od³o¿enie tamtejszych glin przez odrêbny stru-
mieñ lodowy albo na ich przynale¿noœæ do inne-
go zlodowacenia (stadia³u) – Czubla (2001;
2006).

Analiza

sk³adu

eratyków

pozwala

wi¹zaæ glinê LT ze zlodowaceniem san 2,
odnosz¹c siê do najnowszego podzia³u straty-
graficznego wg Bera i in. (2007).

Kompleks

piaszczysty

LT/MT

powsta³

prawdopodobnie w warunkach klimatu zimne-
go, w schy³kowej fazie interglacja³u mazowsze

lub w czasie zlodowacenia liwiec, którego maksymalny
zasiêg znajdowa³ siê doœæ daleko na pó³nocny-wschód
(¯arski, 1994). W odniesieniu do najnowszych podzia³ów
stratygraficznych, powstanie kompleksu piaszczystego
LT/MT mo¿e byæ wi¹zane ze starsz¹ czêœci¹ kompleksu
œrodkowopolskiego (sensu Lindner & Marks, 2012). Prze-
prowadzone badania potwierdzi³y gene- ralnie postulowany
wczeœniej przez Czarnika (1972) i Trzmiela (1996) wiek opisy-
wanego kompleksu piaszczystego.

Zaprezentowane wyniki badañ pok³adu gliny MT s¹

bardzo zbli¿one do uzyskanych w s¹siednim stanowisku –
KoŸmin dla gliny MTA i MTB (Czubla i in., 2010), jak
równie¿ w bardziej odleg³ych stanowiskach: w JóŸwinie,
Be³chatowie czy £aznowskiej Woli ko³o £odzi (ryc. 5), w któ-
rych wiek odpowiednich glin okreœlono jako bez w¹tpienia
warciañski – wed³ug starszych podzia³ów stratygraficz-
nych (Czubla, 2001, 2006). Wyniki pomiarów osi d³u¿szych
g³azików w glinie MT s¹ zbie¿ne z kierunkami uzyskanymi
dla glin warciañskich tego regionu, analizowanych w
pobliskich odkrywkach Smulsko (Klatkowa, 1993) i
KoŸmin (Czubla i in., 2010). Postulowany obecnie podzia³
stratygraficzny (Lindner & Marks, 2012) ka¿e zweryfiko-
waæ pozycjê glin okreœlanych w omawianym obszarze jako
warciañskie i przypisaæ je do zlodowacenia odra.

Pozycja kompleksu piaszczystego MT/UT w profilu

osadów czwartorzêdowych decyduje o przypisaniu do zlo-
dowacenia odra (stadia³ warta?). Kompleks ten mo¿na kore-
lowaæ z osadami fluwioglacjalnymi, rozdzielaj¹cymi gliny
T2 i T3 z okolic Konina (Stankowski & Krzyszkowski,
1991).

Glina UT, ze wzglêdu na sp³ywowy charakter, nie ma

znaczenia stratygraficznego. W œwietle pogl¹dów Lindne-

125

Przegl¹d Geologiczny, vol. 61, nr 2, 2013

MTA

MTB

MT

LT

nida

Nidanian

san 1

Sanian 1

san 2

Sanian 2

krzna?

Krznanian?

odra, warta

Odranian, Wartanian

15,6 15,8 16,0 16,2 16,4 16,6 16,8 17,0 17,2 17,4 17,6 17,8 18,0 E

°

58,8

59,0

59,2

59,4

59,6

59,8

60,0

60,2 N

°

szerokoϾ

geograficzna

latitude

d³ugoœæ geograficzna

longitude

nida
Nidanian

krzna
Krznanian

odra, warta
Odranian, Wartanian

Smulsko

KoŸmin

san 2
Sanian 2

stanowiska:
sites:

san 1
Sanian 1

Ryc. 5. Teoretyczne oœrodki g³azowe osadów w KoŸminie i Smulsku na tle
innych stanowisk z Polski Œrodkowej (odkrywka Be³chatów i okolice £odzi –
Czubla, 2001; zmienione); LT – dolna glina, MTA – dolna czêœæ œrodkowej
gliny, MTB – górna czêœæ œrodkowej gliny, MT – œrodkowa glina
Fig. 5. Theoretical stone centres (TSC) calculated for Quaternary tills of central
Poland (Be³chatów outcrop and £ódŸ region – Czubla, 2001; modified); LT –
the lower till, MTA – lower part of the middle till, MTB – upper part of the
middle till, MT – the middle till

ra i Marksa (2012) mo¿liwe jest ogólne przypisanie jej do
stadia³u pomaksymalnego warta.

WNIOSKI

Gliny zlodowaceñ po³udniowopolskich wype³niaj¹

najg³êbsze rozciêcia erozyjne i odznaczaj¹ siê znaczn¹
mi¹¿szoœci¹. Pok³ad gliny, który mo¿e reprezentowaæ
najm³odsz¹ czêœæ zlodowaceñ po³udniowopolskich, jako
jedyny zaanga¿owany jest w deformacje glacitektoniczne.
Jest on zredukowany do nieci¹g³ych p³atów o niewielkiej
mi¹¿szoœci.

W profilu stratygraficznym wyró¿nia siê mi¹¿szy kom-

pleks fluwialny LT/MT. Ze wzglêdu na typowe dla rzek
funkcjonuj¹cych w ch³odnym klimacie cechy oraz wiek
podœcielaj¹cych i przykrywaj¹cych go glin, najbardziej
prawdopodobne jest powi¹zanie kompleksu LT/MT ze zlo-
dowaceniem liwiec.

Glina MT zosta³a z³o¿ona w czasie zlodowacenia odra

(sensu Lindner & Marks 2012), nie nosi œladów deforma-
cji, a wyrównany strop sugeruje, ¿e jej górna czêœæ uleg³a
rozmyciu – zapewne przez wody proglacjane, które nastêpnie
doprowadzi³y do depozycji sandrowego kompleksu MT/UT.

Kompleks MT/UT przykry³a glina sp³ywowa UT, któr¹

mo¿na wi¹zaæ ze schy³kiem zlodowacenia odra (stadia³
recesyjny warta?).

W profilu osadów czwartorzêdowych obserwowanych

w odkrywce KoŸmin-Pó³noc zaznaczaj¹ siê hiatusy,
g³ównie obejmuj¹ce ciep³e okresy, ale te¿ zwraca uwagê
brak osadów zlodowacenia krzna.

Przeprowadzone badania wykaza³y podobieñstwo stra-

tygrafii osadów czwartorzêdowych pó³nocnej czêœci base-
nu uniejowskiego do stratygrafii opracowanej dla okolic
Konina. Ró¿nica przejawia siê brakiem najm³odszego
pok³adu glin wydzielonych w rejonie Konina, przypisywa-
nego zlodowaceniu wis³a, poniewa¿ czo³o ostatniego
l¹dolodu nie osi¹gnê³o analizowanego obszaru.

Sk³adamy podziêkowania Dyrekcji Kopalni Wêgla Brunat-

nego „Adamów” w Turku oraz Archiwum Pañstwowego Instytu-
tu Geologicznego w Warszawie za udostêpnienie materia³ów.
Wykonanie badañ by³o mo¿liwe dziêki wsparciu Ministerstwa
Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego w ramach projektu badawczego
nr N N306 2840 33 „Geneza, wiek oraz warunki sedymentacji
osadów w zastoisku koŸmiñskim (Kotlina Kolska, œrodkowa
Polska)”. Dziêkujemy równie¿ prof. Wojciechowi Wysocie oraz
anonimowemu recenzentowi za wnikliwe i konstruktywne uwagi.

LITERATURA

BER A., LINDNER L. & MARKS L. 2007 – Propozycja podzia³u stra-
tygraficznego czwartorzêdu Polski. Prz. Geol., 55: 115–118.
CZARNIK J. 1972 – Paleogeografia okolic Turka w górnym trzecio-
rzêdzie i plejstocenie. Stud. Geol. Pol., 40: 1–165.

CZUBLA P. 2001 – Eratyki fennoskandzkie w utworach czwartorzêdo-
wych Polski Œrodkowej ich znaczenie stratygraficzne, Acta Geogr.
Lodz., 80: 1–174.
CZUBLA P. 2006 – The stratigraphic significance of indicator erratics
counts from glacial deposits – an example from Eastern Wielkopolska
(Great Poland Lowland). Archiv für Geschiebekunde, 5(1–5): 177–190.
CZUBLA P. & FORYSIAK J. 2004 – Pozycja stratygraficzna glin
morenowych w odkrywce „Smulsko” (KWB „Adamów”) w œwietle
analiz petrograficznych. Prz. Geol., 52 (7): 574–578.
CZUBLA P., FORYSIAK J. & PETERA-ZGANIACZ J. 2010 – Litho-
logic and petrographic features of tills in the KoŸmin region and their
value for stratigraphical interpretation of the deposits of the KoŸmin
glacial lake, central Poland. Geologija, 52 (1–4): 1–8.
FOLK R.L. & WARD W.C. 1957 – Brazos River bar: a study in the
significance of grain size parameters. J. Sedim. Petrol., 27 (1): 3–26.
FORYSIAK J. 2005 – Rozwój doliny Warty miêdzy Burzeninem i
Dobrowem po zlodowaceniu warta. Acta Geogr. Lodz., 90: 1–116.
FORYSIAK J., MIOTK-SZPIGANOWICZ G. & PETERA J. 1999 –
Geologic setting and palynologic examination of the Vistulian sedi-
ments at KoŸmin near Turek, Central Poland. Kwart. Geol., 43 (1): 85–97.
KLATKOWA H. 1992 – Niektóre wskaŸniki kierunków transportu
lodowego w Œrodkowej Polsce i ich przydatnoœæ do wyró¿nieñ facjal-
nych i stratygraficznych oraz rekonstrukcji paleogeograficznych. Acta
Geogr. Lodz., 63: 39–79.
KLATKOWA H. 1993 – Niektóre cechy glacigenicznych osadów Warty
w Œrodkowej Polsce. Acta Geogr. Lodz., 65: 99–140.
LINDNER L. & MARKS L. 2012 – O podziale klimatostratygraficz-
nym kompleksu œrodkowopolskiego w plejstocenie Polski. Prz. Geol.,
60 (1): 36–45.
LÜTTIG G. 1958 – Methodische Fragen der Geschiebeforschung. Geo-
logisches Jahrbuch, 75: 361–418.
MANIKOWSKA B. 1993 – Mineralogy and abrasion of sand grains
due to Vistulian (Late Pleistocene) aeolian processes in Central Poland.
Geol. en Mijjnbouw, 72: 167–177.
MARKS L. 2005 – Pleistocene glacial limits in the territory of Poland.
Prz. Geol., 53: 988–993.
MYCIELSKA-DOWGIA££O E. 1980 – Wstêp do sedymentologii (dla
geografów). WSP, Kielce, s.178.
PETERA J. 2002 – Vistuliañskie osady dolinne w basenie uniejowskim
i ich wymowa paleogeograficzna. Acta Geogr. Lodz., 83: 1–164.
RÜHLE E. (red.) 1973 – Metodyka badañ osadów czwartorzêdowych.
WG Warszawa, s. 688.
SMED P. 1993 – Indicator studies: a critical review and a new
data-presentation method. Bull. Geol. Soc. Denmark, 40: 332–344.
STANKOWSKI W., BIEDROWSKI Z., STANKOWSKA A.,
KO£ODZIEJ G., WIDERA M. & WILKOSZ P. 1995 – Litologia i stra-
tygrafia kenozoiku okolic Konina. Prz. Geol., 43: 559–564.
STANKOWSKI W. & KRZYSZKOWSKI D. 1991 – Stratygrafia
czwartorzêdu okolic Konina. [W:] W. Stankowski (red.) Przemiany œro-
dowiska geograficznego obszaru Konin–Turek. Instytut Badañ Czwar-
torzêdu UAM, Poznañ: 11–31.
TRZMIEL B. 1996 – Objaœnienia do szczegó³owej mapy geologicznej
w skali 1 : 50 000. Arkusz Turek (550). PIG Warszawa, s. 47.
WIDERA M. 2007 – Litostratygrafia i paleotektonika kenozoiku pod-
plejstoceñskiego Wielkopolski. Wyd. Naukowe UAM. Geologia, 18: 223.
ZIELIÑSKI T. 1993 – Sandry Polski pó³nocno-wschodniej osady i
warunki sedymentacji. Pr. Nauk. UŒ: s. 91.
ZIELIÑSKI T. 1997 – Cyklicznoœæ w osadach rzek roztokowych. Geo-
logia, 14: 68–119.
¯ARSKI M. 1994 – Zasiêg zlodowacenia liwca (wieprza) w œwietle
wyników badañ wieku bezwzglêdnego metod¹ TL w dolinie œrodkowej
Wis³y. Prz. Geol., 42: 285–286.

Praca wp³ynê³a do redakcji 26.01.2012 r.
Po recenzji akceptowano do druku 4.10.2012 r.

126

Przegl¹d Geologiczny, vol. 61, nr 2, 2013

Charakterystyka litologiczno-petrograficzna osadów czwartorzêdowych

w dolinie Warty (stanowisko KoŸmin-Pó³noc) (patrz str. 120)

The lithological and petrographic features of the Quaternary deposits

in the Warta River valley (KoŸmin-North site) (see p. 120)

147

Przegl¹d Geologiczny, vol. 61, nr 2, 2013

Ryc. 7. Pok³ad gliny sp³ywowej UT. W dolnej czêœci glina odznacza siê struktur¹ masywn¹, w górnej czêœci widoczne jest smugowanie i
cienkie przewarstwienia piaszczyste. Glinê przykrywaj¹ osady fluwialne. Obie fot. J. Petera-Zganiacz
Fig. 7. Flow till (UT) layer. In the lower part the till is characterized by massive structure, in the upper one thin sandy intercalations are
seen. The till is covered by fluvial deposits. Both pictures photo by J. Petera-Zganiacz

Ryc. 6. Sp¹g kompleksu piaszczystego MT/UT. W dolnej czêœci zdjêcia widoczny jest cienki pok³ad gliny LT przykryty ¿wirami rezydualnymi
Fig. 6. The basal part of the sandy complex UT/MT; in the lower part of the picture is seen a thin layer of LT till covered with residual gravel