gr. pápyros, łac. papirus
wyrabiany z Cibory papirusowej rosnącej w delcie Nilu
Zwój papirusu składa się z ok 20 arkuszy
Tekst pisany kolumnami o szerokości 1 arkusza
Pisano tylko po stronie gdzie włókna tworzą naturalne linie poziome (recto, strona odwrotna - verso)
Do połowy XI w. używany w kancelarii papieskiej

Produkcja: układanie włókien łodygi wzdłuż, następnie w poprzek, sklejone wodą z mąką i octem, następnie suszone

PAPIRUS

gr. diphterai( skóra), łac. membrana (skóra)
Nazwa pergamin używana od IV w. - od miasta Pergamon w Azji Mniejszej, gdzie ulepszono jego produkcję

Palimpsest - tzn. na nowo wygładzony - ponownie wykorzystany pergamin przez usunięcie tekstów

Najczęściej ze skór młodych: cieląt, owiec, kóz, baranów i ośląt (czasem nawet psów i wilków)

Moczenie w wodzie wapiennej

1.

Usuwanie sierści

2.

Moczenie w garbnikach

3.

Skrobanie ciężkim nożem, pocieranie pumeksem skóry rozciągniętej na stelażu

4.

Blichowanie (wybielanie) przez posypanie warstwą sproszkowanej kredy

5.

Proces:

Południowy (tzw. włoski - charta italica) - cieńszy, gładzony jednostronnie

•

Północny (tzw. niemiecki - charta teutonica) - grubszy, gładzony dwustronnie

•

2 najpopularniejsze gatunki od połowy XII w.:

Welin - najlepsza, bardzo cienka i miękka odmiana pergaminu, wyrabiana ze skór płodów jagnięcych/świeżo urodzonych jagniąt
Bardzo wrażliwy na wilgoć (marszczy się) - malowano tylko na rozciągniętym na stelażu

W Polsce produkowano od XIV w.

PERGAMIN

Arkusz osadów powstałych w wyniku oddzielenia się warstwy rozdrobionych włókien z zawiesiny wodnej na płaskim szablonie

Metoda masowej produkcji - Chiny ok 105 r.
751 - Arabowie przejmują tajemnice produkcji (po bitwie pod Samarkandą)

Hiszpania 1150 Toledo

•

Włochy 1276 Fabriano

•

Francja 1348

•

Niemcy 1390

•

Polska 1473

•

Pierwsze europejskie papiernie:

Wzrost popularności w XVIII w.

Najlepszy ze szmat lnianych
Gorszy z bawełny i konopii
Ścier drzewny od 1850 jako dodatek do szmat (potem celuloza)
Skala klasy papieru od 1 do 8 (w zależności od zawartości domieszek)
Najlepsze papiery bezkwasowe
Celuloza powoduje żółknięcie papieru
Gramatura - masa 1m

2

wyrażona w gramach

Papier o gramaturze 100g/m

2

jest grubości 1/10 mm (z dokładnością 20%)

Do grafik - od 300 g/m

2

PAPIER CZERPANY
Od czerpania masy papierowej z kadzi na czerpak (gęste sito)
Odsączony z wody trzeba delikatnie ściągnąć z czerpaka
Po przełożeniu filcem przepuścić przez prasę - aby usunąć resztki wody
Na koniec należy przekleić przez zanurzenie w wannie z roztworem kleju zwierzęcego

Broda - charakterystycznie postrzępione brzegi papieru, zawsze cieńsze

•

Faktura - odbicie sita

•

Filigran - znak wodny papierni - poprzez wplecenie dodatkowego drutu w sito - od XIV w.

•

Do technik graficznych najlepszy nie przeklejony (odwrotnie z akwarelami)

PAPIER

Do ścierania
Długie gęsie pióra lub miękkie pędzle
Grzyb zwany żagwią lub hubą
W XVIII w. skóra, zamsz, flanela lub papier
W 1 połowie XIX gąbczasty rdzeń bzu czarnego/łodygi słonecznika
Koniec XIX guma z kauczuku
Długo używano gałek ugniatanych z miąższu świeżego chleba - po 1965 guma z mas polichlorku winylu

WISZERY (WISZORY)

Łac. fixum - przytwierdzić, umocnić
Utrwalanie rysunku, od 1480
Wodne:

FIKSATYWA

Papirus, papier, rysunek

9 października 2012

TA Strona 1

Dawniej - szybka kąpiel w roztworze gumy roślinnej, kleju skrobiowego/zwierzęcego

•

Duże formaty - nasączane klejem następnie poddane działaniu pary wodnej

•

Ubite białko jaja kurzego rozcieńczone wodą

•

Mleko

•

Wodne:

Denaturat z dodatkiem kalafonii

•

Roztwór szelaku w spirytusie

•

Bezwodne:

Otrzymywany przez suchą destylacje drewna (ogrzewanie w 400stC bez powietrza)
Gatunki drewna - lipa, leszczyna, wierzba, orzech, brzoza, śliwa, bukszpan

V w. - rysunek węglem bezpośrednio na ścianie - jako szkic
XVI - ulubiona technika malarzy francuskich
Do połowy XV rysunek poprawiano atramentem ( bo metoda nietrwała)

Łatwa w usuwaniu, dobra do szybkich szkiców

→ Węgiel natłuszczony
Otrzymywany przez zanurzenie w oleju lnianym/makowym świeżo wypalonego drewna na 2-4h, następnie należy szybko osuszyć, owinąć w folię cynową (staniol) aby się
nie utlenił

WĘGIEL DRZEWNY

Cienkie pręty metali z dolutowanym (lekko stępionym) szpicem
Złoto, srebro, miedź, ołów, żelazo, brąz, mosiądz

Złote - czarnieją/brunatnieją

•

Srebrne - brunatnieją

•

Miedziane - żółkną

•

Ołowiane - upodabniają się do grafitu

•

Ołowiowo-cynkowe - trochę ciemnieją

•

wszystkie początkowo dają kolor szaro-grafitowy, z czasem ulegają utlenieniu zmieniając kolor:

XIV-XV rysik do konturów, cieniowanie lawowaniem
Apogeum XV-XVI w.
Wykorzystywany do precyzyjnego rysunku - często w miniaturze

Podobrazie - drewno, pergamin, kość słoniowa, papier
Ołów rysuje bezpośrednio na papierze, srebro wymaga zaprawy (woda klejowa/gumowa z wypełniaczem - mąką kostną, kredą, gipsem lub bielą chińską)
W XIV-XV zaprawa nakładana w kilku warstwach
XVI - cienka
XV - zaprawy podbarwione
Koniec XVI :
zielonkawe, czerwonawe, szarawe i niebieskawe (malarze florenccy)
żółta, biała, kość słoniowa (na północy Europy)
Barwniki stosowane - ziemie zielone, ugry, cynobry, indygo
Jakość zapraw zależała od proporcji składników

Rysunek trwały, trudny do poprawienia, o precyzyjnych liniach

METALOWY RYSIK

Grafit zaczęto stosować w połowie XVI w.
Kawałki grafitu docinano i oprawiano drewnem/kością słoniową/metalem
1664 Borrowdale h . Cumberland w Anglii - kopalnie grafitu
Następnie produkcja przeniesiona do Francji
W 1680 w Norymberdze produkuje się już 4 rodzaje ołówków
XVIII ołówki z mielonego grafitu z siarką i spoiwem/kalafonią/woskiem i talkiem
1790 ołówki o różnej twardości ( z grafitu z kaolinem)
Polska - fabryka pod koniec XIC w

Oprawy - drewno miękkie i niełupliwe - olcha, lipa, klon

Miękkie B - 8 stopni - zbliżają się do czarnej kredy
Średnie F lub HB
Twarde H - 10 stopni) - zbliżają się do ołówka metalowego

Stopień twardości:

OŁÓWEK GRAFITOWY

Naturalna czarna kreda - rodzaj łupka ilastego
W naturze od brunatno do ciemnoszarej
Poł XVII - poł XIX częściej stosowana od sztucznej czarnej kredy

Rozciera się łatwiej niż węgiel
Sztuczna kreda (sadza + spoiwo) znana we Włoszech już na początku XVI w.

SANGWINA
Czerwony tlenek żelaza występujący w naturze z domieszkami glinki
Trzeba przetworzyć - zmielić, zeszlamować, uformować
Naturalnie różne odcienie (od jasno do ciemnobrunatnej, nawet fioletowo-czerwona) i stopnie twardości (zależne od zawartości glinki)

Naturalna kreda - węglan wapnia

•

Kreda bolońska/gips - siarczan wapnia

•

Talk/steatyt - krzemian wapnia

•

KREDA (BIAŁA)

RYSUNEK KREDĄ I SANGWINĄ

TA Strona 2

Talk/steatyt - krzemian wapnia

•

Biała glinka/kaolin

•

Chętnie łączona z węglem, czarną kredą i sangwiną

Manière à trois crayons - połączenie 3 kolorów - węgla, kredy i sangwiny w rysunku

Od wł. pasta - ciasto i pastello - kolorowy ołówek
Farba w postaci kolorowych pałeczek - farba klejowa
Spoiwo służy do utworzenia pałeczki a nie połączenia barwnika z podłożem

XV pierwsze sztucznie sporządzone pastele
XVI głównie w płn. Europie prace o niewielkiej skali barwnej
XVII szkoła artystów we Francji - Nicolas Lagneau, Daniel i Pierre Dumonstier
W Anglii wypełniaczem jest kaolin
XVIII apogeum popularności (praktycznie technika malarska)
Dominuje w rokoku

Otrzymywane z barwników z wypełniaczem (kreda, glinka, gips) i spoiwem (klejowym, gumowym)
Barwniki - te same co w technice temperowej - najlepiej pochodzenia mineralnego - organiczne mogą rozpuszczać się w fiksatywach
Odporne na światło
Wybór wypełniacza zależy od spoiwa i utrwalacza który jest potem używany
Ilością spoiwa można regulować twardość

Rysunkową (kreskową, niem. Strichtechnik )

•

Malarską (plamą, niem. Wischtechnik ) - roztarta kreska

•

Ze względu na sposób nakładania wyróżnia się techniki pastelowe:

Można łączyć z akwarelą, gwaszem, temperą i rysunkiem piórkiem
Szczegóły na pastelowych obrazach często malowane - konieczność precyzji detalu

PASTELE WOSKOWE /RAFAELLIEGO/
Od XX w
Trwalsze, efekt końcowy zbliżony do farby olejnej
Można rysować na szkle (!)
Nie wymagają woskowania

PASTEL

Roztwór garbników - substancji barwiących
Od II w n.e. stosowanie atramentów żelazowo-garbnikowych (siarczan żelazowy + garbniki z kory)
Od XI w. używano atramentów z żelaza i kwasu galusowego (na szeroką skalę w połowie XIV w.)

Galasy na świerku

•

Galasówka dębianka

•

Kwas galusowy - otrzymywany z narośli patologicznych powstających w wyniku działania mszyc:

Starożytni - sadza utarta z gumą
Garbniki z kory m.in. tarniny

→atramenty kolorowe
Egipcjanie wytwarzali czerwony z cynobru, Bizancjum - z purpury
W średniowieczu - z minii zwanej rubrum (stąd tytuł = rubrica)
XVI-XVII indygo, cynober i inne barwniki organiczne
XVI we Francji pojawia się bistr (rozpowszechniony w XVIII) obecnie zastępowany umbrą paloną

→atramentum sepiae
Wspomniane przez Pliniusza
Rozpowszechnione pod koniec XVIII w - po ulepszeniu metody otrzymywania przez J.C.Heydelmanna

bardzo popularne w 1 połowie XIX w.

Podbarwiane karpem, karminem lub barwnikami pochodzenia smołowego/mineralnego

ATRAMENT

Zawiesina nierozpuszczalnego barwnika w spoiwie
Po zaschnięciu nie jest roztwarzalny wodą
W grubszej warstwie połyskujący
Dobry tusz - wpadający w brąz
Gorszy - niebieskawy lub szarawy
Wyrób: urobienie sadzy ze spoiwem na ciasto, które suszy się w formach
Jakość zależy od pochodzenia
XVIII - dobrze rozwinięty import tuszu dalekowschodniego
Tusz europejski - gorszej jakości, mniej trwały, nieodporny na wodę (w porównaniu do chińskiego)

TUSZ

Technika pośrednia
Często jako szkic, studium
Popularna w baroku

Rozdrobienie tuszu nie w wodzie a w dwuchromianie potasowym

•

Rozpylenie formaliny

•

Utrwalenie:

RYSUNEK PĘDZLEM

Przeważnie towarzyszył tekstom
XV - główne narzędzie rysunkowe
XVII-XVIII - zdominowany przez węgiel, sangwinę i pastel, potem powrót popularności

Do papieru - spoiwem kleje glutynowe/roślinne, wypełniaczem - barwniki

•

Zaprawy zależne od podobrazia:

RYSUNEK PIÓRKIEM

TA Strona 3

Do papieru - spoiwem kleje glutynowe/roślinne, wypełniaczem - barwniki

•

Do pergaminu - przeklejenie mocnym klejem zwierzęcym z miodem

•

Do płótna - farba olejna

•

Roślinne (trzcina)

•

Zwierzęce (pióra ptasie)

•

Metalowe

•

Pióra ze względu na pochodzenie:

Łac. canna
Używane przez Egipcjan - przycięta i przygryziona trzcina
VII - wyparte przez pióro ptasie, powrót w XVII w.
W Niemczech połowy XVIII w. stosowano do malowania bistrem/tuszem pejzaży

PIÓRKO TRZCINOWE

Łac. penna lub calamus
Do szczególnie precyzyjnych linii - pióro głuszca i kruka
Co najmniej od VI w., od XII powszechnie stosowane

PIÓRKO PTASIE

Rzymianie wyrabiali z brązu, srebra i złota
XVI - próby wyrobu z miedzi, mosiądzu i stali
XIX - produkcja na dużą skalę - wyparcie trzcinowych i ptasich
Lata 30 XIX w. - produkcja mechaniczna

PIÓRKO METALOWE

Nożyk do skrobania (łac. scalptrum)

○

Pumeks i ossa sepiae (szkielet mątwy)

○

Guma (od końca XVIII w.)

○

Narzędzia pozwalające na usuwanie pomyłek:

Atrament, bistr, sepia

Malowanie rozwodnionym tuszem/farbą
Pierwszy opis techniki Cennino Cennini XVw.
XVI-XVIII - stosowany system dwóch naczyń - z ciemną i jasną farbą
Pędzel + tusze/atramenty/bistr/sepia/akwarela

Podkolorowanie rysunku konturowego (rysunek pokryty laserunkową farbą)

○

Cieniowanie (plamą zamiast kreską)

○

Uzyskiwanie efektów światłocieniowych

○

Zastosowanie:

LAWOWANIE

TA Strona 4