PSYCHOLOGIA ZDROWIA

WYKŁAD 11.
Uzależnienia od substancji
psychoaktywnych: prewencja i leczenie
z użaleznienia od nikotyny

Teorie psychologiczne i biologiczne dotyczące uzależnienia od
nikotyny
Psychologiczne i społeczne determinanty utrzymywania palenia
Jak ograniczyć lub rzucić palenie: Programy terapeutyczne
dotyczące zmniejszania/rzucania palenia
Jak nie zaczynać: prewencja przed rozpoczęciem palenia wśród
przedszkolaków i w szkole podstawowej
Przykład interwencji: program dla młodzieży dotyczący
zapobiegania regularnemu paleniu papierosów

Komponenty dymu papierosowego (ilość miligramów substancji
Na 1 papieros): wg listy – czad, dwutlenek węgla, amoniak, kwas
Cjankowy, acetylaldehyd, toluen, ...aceton, benzen

Toluen to
Rozpuszczalnik
Do produkcji farb

I

rozcienczalników

Cyjanek:
silna trucizna,
Niestety bez
odtrutki

Amoniak:
To on sprawia
śe mocz śmierdzi

Formaldehyd-
Podstawowy
Składnik
Formaliny
(prepraty do
Przechowywania
Martwych zwierząt)

Co jest w
papierosach?

Kwas siarkowy –
Jest w akumulatorze
Twojego samochodu

Efekty palenia

Wzrost tętna o 10 do 25 uderzeń na min

Wzrost ciśnienia – 10-20 skurczowe, 5-15
rozkurczowe; wydolność serca (0.5 litra/min)

Przenikanie bariery krew-mózg w ciągu 7 sekund

Tolerancja – obniżenie reakcji organizmu na podanie
takiej samej dozy substancji (więcej substancji
potrzeba by osiągnąć ten sam efekt

Po zapaleniu wysoki poziom nikotyny we krwi
utrzymuje się przez 20-30 min

); dlatego większość

osób z długoletnim uzależnieniem pali co 30-40 minut
(ok 20-30 papierosów dziennie)

Wzrost kortyzolu i hormonu wzrostu (poprawa
wykonywania czynności + efekt podobny jak przy
stresie), wzrost wydzielania kwasu żołądkowego;
obniżenie poziomu hormonów płciowych (LH) oraz
jakości i ilości spermy

DLACZEGO PALIMY: bo jest szereg korzyści!

Teoria Pomerleau i Pomerleau

Palenie spełnia rolę neuroregulacyjną: u uzależnionych
nikotyna zmienia poziom acetylocholiny, epinefryny,
dopaminy, endorfin i wazopresyny->
Palenie sprawia, iż wzrasta wydzielanie neurohormonów

Poprawa zapamiętywania

–przy wzroście acetylocholiny,

norepinefryny, wazopresyny

Poczucie spadku lęku

– przy wzroście acetylocholiny

i beta endorfin; wzrost poczucia odprężenia

Poczucie przyjemności

– przy wzroście dopaminy i norpinefryny

Lepsze wykonywanie zadań

– przy wzroście

norepinefryny i acetylocholiny

Palenie zwiększa stan relaksacji a jednocześnie mobilizacji
mięśniowej i energii

Palenie zwiększa zapamiętywanie, przyjemność,
obniża lęk i poprawia wykonanie zadań; przerwa w paleniu ->
spadek neurohormonów – spadek zapamiętywania,
poczucia przyjemności, wykonania zadań, wzrost lęku

PALENIE TYTONIU - KONSEKWENCJE

Palenie tytoniu- związki:
Rak płuc (11,3:1), zawał mięśnia sercowego,
choroby naczyń obwodowych, przewlekła zaporowa choroba płuc,

zespół płucno-sercowy, tętniak aorty;

15% zgonów z powodu chorób wywołanych przez palenie;
nowotwory wargi, przełyku, języka, jamy ustnej, gardła, krtani (7:1),
żołądka, wątroby, trzustki (1,8:1), pęcherza moczowego (2,2:1),
nerek, szyjki macicy; zapalenie płuc, zwyrodnienie mięśnia sercowego,
nadciśnienie, miażdżyca, wrzodowa choroba żołądka i dwunastnicy

Prewencja: parkinsonizm, nowotwór błony śluzowej
macicy, wrzodziejące zapalenie jelita grubego,
osteoporoza

BIERNE PALENIE TYTONIU - KONSEKWENCJE

Palenie bierne: strumień główny i boczny dymu;
boczny może zawierać więcej składników szkodliwych;
trzecia co do częstości przyczyna zgonów,
której można zapobiec całkowicie;

Ryzyko zgonu z powodu Ch.U.K – 30% wyższe
17% raka płuc u nie palących występuje u biernych
palaczy

Wskaźniki
Śmiertelności
Wśród byłych
Palaczy i osób
Nigdy nie
Palących
1 = ryzyko
Takie same
Jak u nie
palących

Palacze

Byli palacze – lata abstynencji

nigdy nie palący

Eysenck, H. (1991).

Personality, stress, and

disease: An interactional

perspective. Psychological

Inquiry, 2, 221-232.

Ilość wypalanych dziennie papierosów

Procent
Zgonów
Z powodu
raka

Przyczyny przedwczesnej śmierci w populacji
nastolatków w Kanadzie, 1996

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

Smoking

Suicide

Vehicle

crashes

HIV/AIDS

Homicide

Palenie

samobójstwa wypadki AIDS Zabójstwa

Ilość papierosów wypalanych na osobę w ciągu roku:
Kraje o najwyszej ilości spalanych papierosów
(przeciętnie jest to 1800-2000)

PALENIE TYTONIU - DLACZEGO NIE RZUCAMY

Dlaczego trudno rzucić?

Wzmocnienia pozytywne z otoczenia

Objawy abstynencyjne

Rozpoczynanie – adolescencja, pozytywny prototyp
palacza, niska samoocena, izolacja społeczna,
dostosowywanie się do grupy społecznej,
wpływ perswazji i rówieśników
(71% papierosów wypalana w obecności rówieśników;
Taylor, 1995)

Czynniki genetyczne – silniejsze objawy odstawienne

u osób o silnym uzależnieniu

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

chł <17

dz <17

chł (17-

17,99)

dz (17-

17,99)

chł (18-

18,99)

dz (18-

18,99)

chł

>=19

dz >=19

codziennie

co najmniej 1
raz w tygodniu

rzadziej niż 1
raz w tygodniu

nigdy

Palenie wśród młodych ludzi w Polsce
(Tabak 2005)

PALENIE TYTONIU – czynniki sprzyjające

(przegląd Lindy Kozlowsky, 2001)

Osobowość – 3-5% wariancji (

wyższa ekstrawersja,

wysoki neurotyzm, osobowość antyspołeczna,
bardziej zewnętrzne umiejscowienie kontroli
typy osobowości palaczy –

palący dla

przyjemności (regulacji neurohormonalnej),

nie aprobujący palenia; palący w sytuacjach
społecznych

Presja rodziny i rówieśników

(wysoki wpływ u młodych

palaczy)

Mobilność społeczna

– awansujący społecznie rzucają

Płeć psychologiczna

(wysoki androgynizm)

Mass-media (reklamy)
NIskie podatki na papierosy

DLACZEGO TRUDNO RZUCIĆ

PALENIE TYTONIU - DLACZEGO NIE RZUCAMY

Dlaczego trudno rzucić?

Teoria regulacji nikotynowej

– regulacji pH organizmu

Nikotyna jest zasadą

Kiedy kwasowość organizmy wzrasta powyżej pewnego
poziomu, chce się palić

Experymenty Schachtera i in:
Osoby które brały dużo witaminy C paliły więcej niż

te osoby które brały placebo

PALENIE TYTONIU

- DLACZEGO NIE RZUCAMY

Ponieważ palenie spełnia rolę
neuroregulacyjną
(por. Pomerleau i Pomerleau)

Efekty odstawienne dotyczą nastroju, pobudzenia,
zmęczenie, Zaburzenia snu, dolegliwości układu
trawienia, zmęczenie, otępienie

Przeciętny
Poziom
Neurohormonów
U niepalącego

Poziom neurohormonów zależny od

palenia (u palacza)

Program profilaktyczny “Czyste
powietrze wokół nas” (Szymborski i
in.,1997)

Program
profilaktyczny dla
przedszkolaków
(grupa w przedszkolu)

Program profilaktyczny “Czyste
powietrze wokół nas” (Szymborski i
in.,1997)

Zajęcia 1; Wycieczka – spacery
po okolicy i obserwacja dymów
– co dymi?

Po wycieczce: dzieci
opowiadają – co dymi
najmocniej, co najsłabiej, jakie
kolory mają dymy

Rysunki – dzieci mają
narysować rzeczy które dymią

Informacja – jak powstaje dym
i jaki jest nieprzyjemny

Program profilaktyczny “Czyste
powietrze wokół nas” (Szymborski i
in.,1997)

Zajęcia 2;

Jak się czuję kiedy dymi

papieros

Wdychamy przyjemne zapachy

Rozmowa – jakie zapachy są miłe a
jakie nieprzyjemne

Zabawa w kwiatki (dzieci udają
kwiatki na czystym powietrzu, potem
do ogrodu wchodzi ktoś kto pali
papierosa – co się dzieje z kwiatkami?

ZApoznanie z dinozaurem Dinkiem –
kolorowanie + piosenka o dinozaurze

Program profilaktyczny “Czyste
powietrze wokół nas” (Szymborski i
in.,1997)

Zajęcia 3;

co się

dzieje gdy ludzie palą
papierosy

?

Piosenka o Dinku
(kicha przy paleniu)

Historyjka o podrózy
pociągiem (jak się czuł
gdy był w wagonie dla
palących i
niepalących)

Program profilaktyczny “Czyste
powietrze wokół nas” (Szymborski i
in.,1997)

Zajęcia 4; Jak unikać dymu
papierosowego?

W Sali ukryte tabliczki z
zakazami palenia

Odszukanie tabliczek

Rysowanie własnego znaczka
„nie pal przy mnie”

Program profilaktyczny dla dzieci z
końca szkoły podstawowej
(Szymborski i in.,1996)

Klasa (20-30 osób); 5
zajęć po 45 min

Program profilaktyczny dla dzieci z
końca szkoły podstawowej
(Szymborski i in.,1996)

Zajęcia 1; integracja, uzazsadnienie i
wzmacnianie postaw zobowiązujących do
niepalenia

Autoprezentacja + prezentacja warsztatów

Palenie – jego etapy, co wiemy na temat
palenia

(burza mózgów)

Palenie nie jest normą obyczajową

(uczestnicy wypełniają tabelę wskazującą czy
ojciec, matka i najbliższy przyjaciel palą –
wykazanie iż mniejszość osób ma wszystkie
3 osoby palące

Dlaczego ludzie palą

; dlaczego młodzi

ludzie zaczynają palić?

Program profilaktyczny dla dzieci z
końca szkoły podstawowej
(Szymborski i in.,1996)

Zajęcia 2; funkcjonowanie
organizmu

informacje o układzie
oddechowym,

Ćwiczenie oddychania
przeponą

Co jest w papierosach

Skutki palenia

Co nam daje niepalenie

Program profilaktyczny dla dzieci z
końca szkoły podstawowej
(Szymborski i in.,1996)

Zajęcia 3;

treninig

aserytywności

Definicje + ćwiczenia
(bez i w kontekście
palenia)

Program profilaktyczny dla dzieci z
końca szkoły podstawowej
(Szymborski i in.,1996)

Zajęcia 4; Trudne sytuacje i radzenie
sobie z nimi

Jak się czujesz podczas sytuacji trudnej

(duży rysunek postaci ludzkiej i
zaznaczanie efektu stresu na niej)

Typy sytuacji trudnych (lista dla
uczestników, kategoryzacja)

Burza mózgów –

radzenie sobie z

różnymi kategoriami sytuacji trudnych

Program profilaktyczny dla dzieci z
końca szkoły podstawowej
(Szymborski i in.,1996)

Zajęcia 5;

Negatywne myślenie o sobie,

zmiana na pozytywne myślenie o sobie

Przyczyny negatywnego myślenia

Test - jaki jestem (czy myślę o sobie
pozytywnie czy negatywnie)

Pozytywne myślenie o sobie –

indukcja

wyobrażeniowa z sugestią

Czego muszę się nauczyć w kontaktach z
innymi

Leczenie
uzależnienia

Kampanie społeczne

Skala Fagerstroma (Heatherton i in.,
1998) – pomiar uzależnienia od
nikotyny

W jakim czasie po przebudzeniu sięga Pan/i po pierwszego papierosa?

W ciągu 5 minut

6 do 30 minut

31 minut do 60 minut

Po 1 godzinie lub póżniej

Czy trudno się Panu/Pani powstrzymać od Palenia w miejscach,

gdzie jest to niedozwolone, na przykład w bibliotece, w kinie, itp.?

tak

nie

Którego papierosa najciężej byłoby się Panu wyrzec?

pierwszego rano

pozostałych

Ile papierosów pali Pan/i dziennie

..............(wpisz przeciętną liczbę)

Czy pali Pan/i częściej w ciągu pierwszych godzin po przebudzeniu niż

przez resztę dnia

tak

nie

Czy pali Pan/Pani podczas choroby, która zmusza Pana/Panią do leżenia w
łóżku

tak

nie

LECZENIE UZALEśNIENIA

Leczenie (Taylor, 1995):

•Nikotynowa terapia zastępcza
•Nikotyna z gumy wchłania się dość wolno

i trzeba ją żuć w bardzo określony sposób);

•raczej wspierająca terapię właściwą

•Rapid smoking (zadymiony pokój,
•ciepło, kilka papierosów jednocześnie,
•głębokie zaciąganie, koncentracja na
•negatywnym efekcie; 45-90% rzuca na 6-12 mcy)

•Przewarunkowywanie (zegarek z brzęczykiem);
•palenie tylko na sygnał dźwiękowy

•Awersyjna: negatywne wyobrażenia
•podczas relaksacji

Terapia awersyjna

Siedzisz przy biurku w swoim pokoju i przygotowujesz materiały
do zajęć, pisząc coś. Przed tobą na biurku widzisz paczkę
papierosów. To twoja ulubiona marka. Gdy piszesz, odkładasz
sługopis i zaczynasz sięgać po papierosy. Gdy sięgasz po papierosa
zaczynasz czuć nudności i skurcze żołądka. Zaczyna być ci
niedobrze i kręci cię w brzuchu. Czujesz, jakbyś miał zaraz zacząć
wymiotowac. Gdy dotykasz papierosów, gorzka ślina napływa do
Twoich ust. Gdy bierzesz papierosa z paczki kawałki jedzenia
podchodzą ci do gardła. Teraz jest ci bardzo niedobrze i czujesz
silne skurcze żołądka. Zaraz masz włożyć papierosa do ust. Gdy
wkładasz go do ust zaczynas zwymiotować, Wymiotujesz na
paczkę papierosów. Papieros w twoim ręku staje się oślizgły i jest
ppełen zielonych wymiocin. Czujesz smród wymiocin. Całe biurko
jest pełne wymiocin. Czujesz jak gile wypływają ci z nosa. Twoje
ręce są oślizgłe i pełne wymiocin. Twoje ubranie jest pełne
wymiocin. Wstajesz, by oddalic się od biurka. Odwracasz się od
papierosów i od wymiocin. Jak się odwracasz od papierosów i od
wymiocin, czujesz się lepiej . Idziesz do łazienki i myjesz się i
czujesz się wspaniale gdy jesteś daleko od papierosów i od
wymiocin (Cautela, 1971)

Leczenie
uzależnienia

Kampanie społeczne

PALENIE TYTONIU - MOTYWY ZMIANY

ZACHOWANIA

Palenie zwiększa częstotliwość nowotworów
płuc u zwierząt domowych (ryzyko raka płuc o 50%
wyższe u psów, których właściciele palą
(Reif i in., 1992)

zajście w ciążę jest okresem w którym częściej
występuje rzucenie palenia zarówno przez ciężarną
jak i jej partnera
jednakże zmiany te są stosunkowo krótkotrwałe
(Wakefield i Jones, 1998)

PAPIEROSY: JAK RZUCAMY

Leczenie: Wskazania American Lung Association (1996)
1. Pal każdego papierosa tylko do połowy
2. Nie zaciągaj się głęboko każdym papierosem, zaciągaj
się następnym

3. Zmniejsz liczbę wypalanych papierosów
4. Przyklej kartkę do paczki papierosów
zapisuj co robisz przed i po zapaleniu

5. Sprawdź wzór palenia po kilku dniach
6. Decyduj: eliminuję określony papieros o określonej
porze dnia

7. Zacznij od rezygnacji z papierosa, z którego
najłatwiej ci zrezygnować
8. Kupuj paczki, nigdy kartony
9. Zaciągaj się głęboko przy co drugim wdechu

Plan rzucenia palenia wg National
Institute of Health (NIH)

1) Przemyśl rzucenie:

Dlaczego warto rzucić

Co jest w papierosie

Dlaczego warto bym rzucił (moje za i przeciw)

Wpływ palenia na Twoich bliskich

Dlaczego rzucenie jest takie trudne

Poziom uzależnienia od nikotyny (mierzona Skalą
Fagerstroma)

Bodźce wywołujące palenia

monitoring

Plan rzucenia palenia wg National
Institute of Health (NIH)

2) Przygotowanie do rzucenia:

Ustal datę

Powiedz innym o twoim planie

Przewiduj i planuj trudności które mogą się
zdarzyć

Pozbądź się wszelkich produktów
tytoniowych/zapalniczek/popielniczka

Porozmawiaj z lekarzem

Środki farmakologiczne które mogą pomóc (SSRI)

Weź udział w programie rzucania palenia

Plan rzucenia palenia wg National
Institute of Health (NIH)

3) Dzień rzucenia:

Staraj się być zajętym

Bądź daleko od palaczy i tego co ci
przypomina o paleniu

Radź sobie z głodem nikotynowym: wynajdź
nowe rzeczy którymi chciałeś się od dawna
zająć; pamiętaj o natychmiastowych
nagrodach; zaplanuj sobie długoterminowe
nagrody za długoterminowe niepalenie

Symptomy głodu nikotynowego

Co zrobić gdy ci zdarzy się zapalić?

Zdarzyło się zapalić?

Nie kończ papierosa

CO sprawiło że zapaliłeś? Pracuj nad wyeliminowaniem
tego czegoś

Symptomy głodu (wg DSM IV):

Poczucie przygnębienia

Kłopoty ze snem

Wściekanie się, frustracja,

Napięcie, lęk

Problemy z jasnością myślenia i koncentracją

Plan rzucenia palenia wg National
Institute of Health (NIH)

4) Wytrwaj w niepaleniu:

Walcz z głodem nikotynowym
(relaksacja, palenie kadzidełka,
wyjście z pomieszczenia,
plasterek cytryny)

Nagradzaj się za niepalenie

Interwencje dopasowane do
odbiorcy

Dijkstra, De Vries, Roijackers i van Breukelen (1998) prowadzący docierają do
potencjalnych uczestników programu, np. przeprowadzając ankietę telefoniczną .
Interwencja składa się z krótkiego wywiadu oraz poradnika, który otrzymują
zainteresowani, dopasowanego do fazy zmiany zachowań zdrowotnych.

pacjent uzyskuje informacje o tym, jak zazwyczaj przebiega proces rzucania palenia

papierosów oraz informacje zwrotne na temat zmian w stosunku do poprzedniego
spotkania, nauki strategii które mogą być wykorzystane przy redukcji palenia,
(oczywiście, również dopasowanych do fazy zmiany zachowania) np. jak opóźnić
zapalenie papierosa o 30 minut; informacje, dotyczące tego jak radzić sobie z
negatywnymi konsekwencjami rzucenia palenia, których klient najbardziej się
obawia; instrukcje, jak radzić sobie z trudnymi społecznymi sytuacjami (np. ktoś
proponuje papierosa), które najczęściej spotykają daną osobę, jak radzić sobie z
negatywnymi emocjami pojawiającymi się w sytuacji niepalenia oraz z sytuacjami,
które wyzwalały nałóg palenia (np. picie kawy w czasie przerwy w pracy).
Opisywane są sytuacje, w których zwiększone jest prawdopodobieństwo ulegnięcia
pokusie i podawane są przykładowe opisy, jak sobie radzić z danymi pokusami.

Spotkania powtarzane sześć razy, co trzy miesiące

Badania wskazują na wyższą efektywność (wyższe raty abstynencji) interwencji

wśród osób, które biorą udział w zindywidualizowanej interwencji (Dijkstra i in.,
1998).

Indywidualizacja programu dotyczy tego, czy odbiorca planuje lub jeszcze nie
planuje rzucić palenie, oczekiwań, jakie klient ma w odniesieniu do efektów rzucenia
palenia i przekonań o własnej skuteczności.