Historia sztuki dla bystrzaków

Autor: Jesse Bryant Wilder

T³umaczenie: Marcin Machnik, Katarzyna Sapeta

ISBN: 978-83-246-1855-2

Tytu³ orygina³u: Art History For Dummies

Format: 180x235, stron: 512

Sama sztuka, ¿adnych sztuczek

Czy wiesz, ¿e gwa³towny charakter Carravagia kosztowa³ go ¿ycie? Czy s³ysza³eœ

o tym, ¿e za póŸne rzeŸby Augusta Rodina oskar¿ano o pornografiê? ¯ycie wielkich

artystów, wci¹gniête w wir historii, odcisnê³o trwa³e piêtno na ich sztuce. Sztuka jest

wszêdzie wokó³ nas. Nawet wroc³awski dworzec têtni histori¹ — jego g³ówna fasada

zbudowana jest w stylu angielskiego neogotyku. Ile¿ tajemnic kryj¹ te obrazy, rzeŸby

i budowle…
Jednych fascynuj¹ naskalne malowid³a sprzed tysiêcy lat, innych religijna sztuka

œredniowiecza; s¹ i tacy, których poruszaj¹ wy³¹cznie wspó³czeœni artyœci, operuj¹cy

nowoczesnymi technologiami. Sztuka to nieprzebrane Ÿród³o wiedzy o nas samych

i historii rodzaju ludzkiego, zaklête w piêknych przedmiotach. A Ty, czego w niej

szukasz dla siebie?

• G³ówne okresy i nurty w historii sztuki.

• Tajemnice staro¿ytnych mistrzów.

• Twarde œredniowieczne kanony.

• Wp³yw rewolucji przemys³owej.

• Sztuka XX wieku i nowe perspektywy.

Ponadto znajdziesz tu dekalogi: 10 muzeów, które musisz odwiedziæ, 10 wspania³ych

ksi¹¿ek napisanych przez s³ynnych artystów, 10 sposobów malowania,

które zmieni³y œwiat.
DODATEK SPECJALNY: Chronologia historii sztuki

Spis treci

O autorze ........................................................................................................................... 17

Podzikowania od autora .................................................................................................. 19

Wstp ................................................................................................................................ 21

O ksice ................................................................................................................................ 22
Konwencje zastosowane w ksice ....................................................................................... 22
Czego nie czyta .................................................................................................................... 22
Naiwne zaoenia .................................................................................................................. 23
Jak podzielona jest ksika .................................................................................................... 23

Cz I: Historia ludzkoci w zwierciadle — wstp do historii sztuki .......................... 23
Cz II: Z jaskini do Koloseum — sztuka staroytna ................................................... 24
Cz III: Sztuka po upadku Rzymu — lata 500 – 1760 n.e. ......................................... 24
Cz IV: Rewolucja przemysowa i degradacja sztuki — lata 1760 – 1900 .................... 24
Cz V: Sztuka XX wieku i nowe perspektywy ............................................................. 25
Cz VI: Dekalogi ............................................................................................................ 25
Dodatek ............................................................................................................................. 26

Ikony uyte w ksice ........................................................................................................... 26
Co dalej .................................................................................................................................. 27

Cz I: Historia ludzkoci w zwierciadle

— wstp do historii sztuki .............................29

Rozdzia 1: Artystyczna podró w czasie ........................................................................... 31

Dlaczego warto wraca do starych dziejów? ........................................................................ 32
Czy upadek Rzymu pogry sztuk, czy tylko zmieni jej kierunek? ............................... 32
Co napdzao machin sztuki w dobie rewolucji przemysowej? ...................................... 33
wiat wspóczesny w rozbitym zwierciadle ......................................................................... 35

Rozdzia 2: Cel i znaczenie sztuki ...................................................................................... 37

Co artysta mia na myli ....................................................................................................... 37

Religia, rytua i mitologia ................................................................................................. 38
Polityka i propaganda ........................................................................................................ 38
Mecenat, czyli malowanie na danie .............................................................................. 39
Wasne wizje ...................................................................................................................... 39

6

Historia sztuki dla bystrzaków

Jak analizowa kompozycj ................................................................................................... 40

Ukad ................................................................................................................................. 40
Rytm ................................................................................................................................... 40
Równowaga ....................................................................................................................... 40
Kontrast .............................................................................................................................. 41
Emfaza (nacisk) ................................................................................................................. 41

Jak rozszyfrowa znaczenie ................................................................................................... 42

ABC narracji wizualnej ..................................................................................................... 42
Zrozumie symbol ............................................................................................................ 43

Rozdzia 3: Gówne okresy i nurty w historii sztuki ..........................................................45

Rónica pomidzy okresem a nurtem w sztuce .................................................................. 45

Nurty w sztuce .................................................................................................................. 45
Okresy w sztuce ................................................................................................................ 46

Przegld gównych okresów w historii sztuki ..................................................................... 46

Sztuka prehistoryczna (35 000 r. p.n.e. – 2500 r. p.n.e.) ................................................. 47
Sztuka staroytnej Mezopotamii (3500 r. p.n.e. – 500 r. p.n.e.) ..................................... 47
Sztuka staroytnego Egiptu (3100 r. p.n.e. – 500 r. p.n.e.) ............................................. 48
Sztuka minojska, staroytnej Grecji i hellenistyczna ...................................................... 48
Sztuka etruska i rzymska ................................................................................................... 49
Sztuka bizantyjska i sztuka islamu .................................................................................... 49
Sztuka redniowieczna (500 r. n.e. – 1400 r. n.e.) ........................................................... 50
Sztuka renesansu ............................................................................................................... 50
Sztuka baroku i rokoko ..................................................................................................... 51
Neoklasycyzm i romantyzm ............................................................................................. 52

Przegld gównych nurtów w historii sztuki ....................................................................... 52

Realizm (lata 40. XIX wieku – lata 80. XIX wieku) ......................................................... 53
Prerafaelici (1848 – lata 90. XIX wieku) i Arts and Crafts Movement

(lata 50. XIX wieku – lata 30. XX wieku) ........................................................................ 53

Impresjonizm (1869 – pó ne lata 80. XIX wieku) .......................................................... 53
Postimpresjonizm (1886 – 1892) ..................................................................................... 53
Fowizm i ekspresjonizm ................................................................................................... 54
Kubizm i futuryzm ............................................................................................................ 54
Dadaizm i surrealizm ........................................................................................................ 55
Suprematyzm, konstruktywizm i De Stijl — abstrakcjonizm ........................................ 55
Ekspresjonizm abstrakcyjny (1946 – lata 50. XX wieku) ................................................ 56
Pop art (lata 60. XX wieku) ............................................................................................... 56
Sztuka konceptualna, performance i sztuka feministyczna

(pó ne lata 60. XX wieku – lata 70. XX wieku) ............................................................ 57

Postmodernizm (1970 – ) ................................................................................................. 57

Spis treci

7

Cz II: Z jaskini do Koloseum

— sztuka staroytna ...................................59

Rozdzia 4: Magiczne sztuczki myliwych i halucynacje artystów .................................... 61

Sekretne malowanie w zaciszu jaskini ................................................................................. 62

Polowanie na cianie ......................................................................................................... 62
Szalestwa szamana z pdzlem w rku ............................................................................ 63

Flirt z bogini podnoci ....................................................................................................... 65
O Stonehenge, menhirach i architekturze neolitu .............................................................. 66

Çatal Höyük i Skara Brae, czyli jak mieszkano w neolicie ............................................. 66
Tajemnica megalitów i menhirów ................................................................................... 67

Rozdzia 5: Zmienni bogowie, sztuka wojenna i narodziny pisma

— sztuka staroytnej Mezopotamii .................................................................... 69

Pnc si ku niebu — architektura sumeryjska ..................................................................... 71

Zygzakiem do nieba — ziggurat ...................................................................................... 71
Wiea Babel ....................................................................................................................... 72

Rzut oka na rze biarstwo sumeryjskie ................................................................................. 72

Oddawanie czci wyrze bionym postaciom ..................................................................... 73
Zapatrzeni w boga — poski w wityni Abu ................................................................ 73

Grajc na lirze damy Puabi ................................................................................................... 74
Sztandar z Ur ........................................................................................................................ 76
ladami kamiennych wojowników — sztuka akadyjska ..................................................... 78
Wyryte w kamieniu — Kodeks Hammurabiego ................................................................. 78
Odkrywanie sekretów sztuki asyryjskiej .............................................................................. 80
Dziecko Babilonu — pastwo nowobabiloskie ................................................................ 81

Rozdzia 6: Jedn nog w grobowcu — sztuka staroytnego Egiptu ............................... 83

Staroytny Egipt w piguce ................................................................................................... 84
Paleta Narmera i zjednoczenie Egiptu ................................................................................. 85
Styl egipski ............................................................................................................................. 89
Architektura okresu Starego Pastwa .................................................................................. 89
Okres przejciowy i realizm redniego Pastwa ................................................................. 93
Sztuka Nowego Pastwa ...................................................................................................... 94

Echnaton i egipskie wartoci rodzinne ............................................................................ 95
Skarby z grobowca Tutanchamona .................................................................................. 96
Podziwiajc najpikniejsz na wiecie martw kobiet ................................................... 97
Czytajc Ksig Umarych ............................................................................................... 97
Rze ba zbyt wielka, eby o niej zapomnie ..................................................................... 99

8

Historia sztuki dla bystrzaków

Rozdzia 7: Sztuka grecka, olimpijskie ego i wynalazcy nowoczesnoci ........................101

Minojczycy, czyli boginie o ciele wa, minotaury i akrobacje z bykami ........................ 102
Rze ba grecka — od surowej symetrii do delikatnej równowagi ..................................... 105

Od kurosów do posgu efeba duta Kritiosa .................................................................. 105
Rze biarze staroytni okresu klasycznego: Poliklet, Myron i Fidiasz .............................. 108
Rze ba z IV wieku p.n.e. ................................................................................................. 111

Greckie malarstwo wazowe ................................................................................................ 112

Uproszczone przedstawianie postaci — styl geometryczny ......................................... 112
Styl czarnofigurowy i czerwonofigurowy ...................................................................... 113

Bdzc wród ruin — architektura staroytnej Grecji ..................................................... 114
Grecja bez granic — hellenizm .......................................................................................... 116

Rozdzia 8: Sztuka etruska i rzymska — powtórka z Grecji ............................................121

Tajemniczy Etruskowie ...................................................................................................... 121

Kiedy witynia staje si grobowcem — wpywy greckie ............................................. 122
Umiech wyryty w skale, czyli wiecznie szczliwi Etruskowie .................................. 122

Upadek Republiki Rzymskiej ............................................................................................. 123

Sztuka jako zwierciado — rzymski realizm i rze bione portrety republikanów ........ 125
Realizm w malarstwie ..................................................................................................... 128
Mozaika rzymska ............................................................................................................. 130
Architektura rzymska — poczenie stylu greckiego i etruskiego .................................... 131

Cz III: Sztuka po upadku Rzymu

— lata 500 – 1760 n.e. .......................... 137

Rozdzia 9: Kult obrazów a sztuka wczesnochrzecijaska, bizantyjska i islamska .......139

Powstanie Konstantynopola ................................................................................................ 139

Chrystianizacja Rzymu ................................................................................................... 140
Po upadku — podziay i rozamy ................................................................................... 140

Sztuka wczesnochrzecijaska na Zachodzie ..................................................................... 141
Sztuka bizantyjska osiga wietno godn cesarstwa ........................................................ 143

Architektura czasów Justyniana Pierwszego i wczesnobizantyjska .............................. 144
Niezwyke mozaiki — sztuka ukadania ........................................................................ 146
Ikony i ikonoklazm ......................................................................................................... 150

Sztuka islamu — przez architektur do Boga .................................................................... 153

Wielki Meczet w Kordowie ............................................................................................ 154
Olniewajca Alhambra ................................................................................................... 155
witynia mioci — Tad Mahal .................................................................................. 157

Rozdzia 10: Mistycy, rabusie i rkopisy — sztuka redniowiecza ................................159

Irlandzki promie wiata — iluminowane rkopisy ........................................................ 160

Ksiga z Kells, Ewangeliarz z Lindisfarne i inne rkopisy ............................................ 161
Drolleries — zabawny styl .............................................................................................. 162

Spis treci

9

Karol Wielki — król swego prywatnego renesansu ........................................................... 163
Bitwa pod Hastings wyszyta na Tkaninie z Bayeux .......................................................... 163

Przyczyna starcia pod Hastings ...................................................................................... 164
Codzienne ycie w redniowiecznej Anglii i Francji .................................................... 164
Propaganda polityczna .................................................................................................... 165
Przekraczanie granic ....................................................................................................... 166

Pkate witynie architektury romaskiej ......................................................................... 166
Rze ba romaska ................................................................................................................. 170

Odrodzenie rze by rzymskiej ........................................................................................ 171

Relikwie i relikwiarze — cudowne szcztki ...................................................................... 171
Strzeliste kocioy, czyli majestatyczny gotyk .................................................................... 172

Wiksza i janiejsza ......................................................................................................... 173
Co nowego z czego starego ......................................................................................... 174
Ostatnie szlify i voilà! ...................................................................................................... 174
Rozwijanie snu o gotyku ................................................................................................ 176

Historia zaklta w witra .................................................................................................... 177
Rze ba gotycka .................................................................................................................... 178
Gotyk we Woszech ............................................................................................................ 180
Malarstwo gotyckie — Cimabue, Duccio i Giotto ........................................................... 181

Cimabue .......................................................................................................................... 181
Duccio ............................................................................................................................. 183
Giotto ............................................................................................................................... 184

Na tropie damy z jednorocem — mistyczne gobeliny z Cluny ..................................... 186

Rozdzia 11: Odrodzenie kulturalne — wczesny i dojrzay renesans ............................. 189

Wczesny renesans rozwijajcy si w rodkowej czci Woch .......................................... 190

Konkurs na projekt drzwi: Brunelleschi kontra Ghiberti — zwycizc zostaje... ....... 190
Katedra Santa Maria del Fiore (Duomo) we Florencji ................................................. 191
O co chodzi w perspektywie? ......................................................................................... 192
Sandro Botticelli — Wenus w wersji ogrodowej .......................................................... 196
Donatello — stawianie posgów z powrotem na nogi .................................................. 197

Dojrzay renesans ................................................................................................................ 198

Leonardo da Vinci — oryginalny czowiek renesansu .................................................. 200
Micha Anio — najlepszy kumpel ................................................................................ 205
Rafael Santi — ksi wród malarzy ............................................................................ 208

Rozdzia 12: Renesans wenecki, pó ny gotyk i odrodzenie na Pónocy .......................... 211

Podró gondol przez renesansow Wenecj .................................................................... 211

Pierwszy przystanek: Bellini ........................................................................................... 212
Na skróty do Mantegny i Giorgione .............................................................................. 213
Weneckie wakacje Dürera .............................................................................................. 215
XVI stulecie oczyma Tycjana ......................................................................................... 216
Wenecja Paolo Veronese ................................................................................................. 218
Tintoretto i renesansowe ego ......................................................................................... 219
Palladio — król klasycyzmu ........................................................................................... 220

10

Historia sztuki dla bystrzaków

Pó ny gotyk — naturalizm flandryjski ............................................................................... 221

Jan van Eyck — mistrz pó nego gotyku ........................................................................ 221
Rogier van der Weyden — na pierwszym planie i w centrum ..................................... 223

Mistrzowie Pónocy — renesans w Niderlandach i Niemczech ..................................... 225

Mroczny Hieronim Bosch .............................................................................................. 225
Ponury symbolizm Grünewalda .................................................................................... 227
Wieczerza u Pietera Bruegla starszego ........................................................................... 228

Rozdzia 13: Rozciganie ciaa i umysu, czyli manieryzm ..............................................231

Pontormo — na pierwszym planie i w centrum ............................................................... 232
Bronzino — symbolizm i wymylna aranacja sceny ....................................................... 233
Parmigianino — to nie jest gatunek sera! .......................................................................... 235
Arcimboldo — sztuka z jadospisu ..................................................................................... 237
El Greco — rozciganie ciaa do granic moliwoci .......................................................... 238
Jak si odnale  w Palazzo del Tè Giulio Romano ........................................................... 239

Rozdzia 14: Kiedy renesans sta si barokiem ..............................................................243

Annibale Carracci — niebiaskie sklepienia ...................................................................... 244
Rzumy nieco wiata na temat Caravaggia i jego naladowców ...................................... 245

Orazio Gentileschi — raczej agodna forma baroku ..................................................... 246
Cienie i subtelny dramatyzm Artemizji Gentileschi ..................................................... 247

Niekoczca si ekstaza rze b Berniniego ......................................................................... 247
Jak rozumie barokow architektur .................................................................................. 249
Realizm holenderski i flamandzki ...................................................................................... 252

Misiste, byskotliwe i przesycone witoci dziea Rubensa ..................................... 253
Rembrandt — autoportrety i ycie w cieniu ................................................................. 255
Zdrowy miech Halsa ..................................................................................................... 256
Vermeer — muzycy, panny i dziewczyna z per .......................................................... 257

Francuska wystawno i barokowa gra wiatem ............................................................... 258

Perfekcjonista Poussin .................................................................................................... 258
Refleksyjne wiato wiec i Georges de La Tour ........................................................... 259
Wersal — architektura w subie propagandy Króla Soce ......................................... 259

Hiszpaski zoty wiek w wietle Caravaggia ...................................................................... 260

Ribera i Zurbarán — w cieniu Caravaggia ......................................................................... 261
Królowie i ksiniczki Velázqueza ................................................................................. 262

Rozdzia 15: Rokoko doda Ci skrzyde .............................................................................265

Antoine Watteau zrywa z barokiem .................................................................................... 266
Fragonard i Boucher — luksus, krzepa i rozrzutno ....................................................... 267

François Boucher ............................................................................................................ 268
Jean-Honoré Fragonard .................................................................................................. 268

Podniebne malarstwo Giovanniego Battisty Tiepolo ........................................................ 269
Rokoko light, czyli angielska wersja sielanki ..................................................................... 270

William Hogarth .............................................................................................................. 270
Thomas Gainsborough ................................................................................................... 271
Sir Joshua Reynolds ........................................................................................................ 271

Spis treci

11

Cz IV: Rewolucja przemysowa i degradacja sztuki

— lata 1760 – 1900 ................................273

Rozdzia 16: Wszystkie drogi prowadz z powrotem do Rzymu i Grecji — neoklasycyzm ...... 275

Jacques-Louis David — król neoklasycyzmu .................................................................... 277

Okazao i formalizm w stylu retro .............................................................................. 277
Propaganda dla obu stron ............................................................................................... 279

Jean Auguste Dominique Ingres — ksi neoklasycznego portretu .............................. 280
Élizabeth-Louise Vigée-Lebrun — mia i naturalna ......................................................... 281
Canova i Houdon — grecki wdzik neoklasycznej rze by .............................................. 283

Antonio Canova — mistrz XVIII-wiecznej rze by ....................................................... 283
Jean-Antoine Houdon — ycie zaklte w kamie ........................................................ 283

Rozdzia 17: Romantyczne gesty i poszukiwanie duszy .................................................. 285

Nie wystarczy, e chcesz si caowa — musisz mie serce ............................................. 285
Wykroczenie poza siebie Williama Blake’a i Henry’ego Fuselego — mitologie umysu ..........288
Po drugiej stronie — Caspar David Friedrich ................................................................... 289
Rewolucyjni romantycy francuscy — Géricault i Delacroix ............................................ 290

Théodore Géricault ........................................................................................................ 290
Eugéne Delacroix ............................................................................................................ 292

Francisco Goya i groteska ................................................................................................... 294
Joseph Mallord William Turner wznieca ogie w niebiosach ......................................... 296

Rozdzia 18: Najwaniejsze jest widoczne dla oczu — realizm ...................................... 299

Courbet i Daumier maluj chopów i degradacj miast ................................................... 300

Gustave Courbet ............................................................................................................. 300
Honoré Daumier — zgrzyt codziennoci ..................................................................... 302

Szkoa z Barbizon i wyjcie na wie ................................................................................... 303

Jean-François Millet i jego szlachetni chopi ................................................................ 303
Jean-Baptiste Camille Corot — od nagiej prawdy do wystrojonej rzeczywistoci ..... 305

Trzymanie si faktów w Ameryce ...................................................................................... 306

Na zachód z Albertem Bierstadtem ............................................................................... 306
Przez morze w socu czy burzy z Winslowem Homerem ......................................... 306
odzi przez Ameryk z Thomasem Eakinsem ............................................................ 307

Prerafaelici — redniowieczne wizje i ilustrowanie literatury ......................................... 308

Dante Gabriel Rossetti — przywódca ruchu ................................................................. 309
John Everett Millais i subtelny symbolizm ...................................................................... 309

Rozdzia 19: Pierwsze wraenie — impresjonizm .......................................................... 313

M&M’s, czyli Manet i Monet ............................................................................................ 314

Édouard Manet amie reguy, aby uwolni dusz artysty ............................................. 315
Claude Monet — od plam do kropek ............................................................................ 317

Pikne kobiety i malowane damy Renoira i Degasa ......................................................... 319

Pikne jak z obrazka — Pierre-Auguste Renoir ............................................................ 319
Tancerki Edgara Degasa ................................................................................................. 321

12

Historia sztuki dla bystrzaków

Morisot i Cassatt — kobiety w wiecie sztuki ................................................................... 322

Mary Cassatt .................................................................................................................... 323
Berthe Morisot ................................................................................................................ 323

Rozdzia 20: Rozwijanie wasnych impresji — postimpresjonizm ..................................325

Najwaniejsze punkty obrazu, czyli pointylizm i Georges-Pierre Seurat ........................... 325
Sztuka spod czerwonych latarni — Henri de Toulouse-Lautrec ..................................... 327
Paul Gauguin poda ladem „szlachetnego dzikiego” ..................................................... 328

Obrazy z Bretanii ............................................................................................................ 328
Obrazy z Tahiti ............................................................................................................... 329

Niespoyta energia Vincenta van Gogha ................................................................................ 330
Mio zaklta w kamie — Rodin i Claudel .................................................................... 331

Auguste Rodin ................................................................................................................. 332
Camille Claudel .............................................................................................................. 333

Maska ukryta za twarz — James Ensor ............................................................................. 334
Geometryczne krajobrazy Paula Cézanne’a ....................................................................... 334
Art Nouveau, czyli maria sztuki z technologi ................................................................ 336
Baniowe kaprysy i katedra jak zamek z piasku — Antoni Gaudí .................................... 337

Cz V: Sztuka XX wieku i nowe perspektywy ......... 339

Rozdzia 21: Od fowizmu do ekspresjonizmu ...................................................................341

Fowici — kolory walcz jak dzikie zwierzta ................................................................... 342

Henri Matisse .................................................................................................................. 342
André Derain ................................................................................................................... 344
Maurice de Vlaminck ...................................................................................................... 344

Ekspresjonizm niemiecki — forma ksztatowana przez uczucia ...................................... 345

Die Brücke i I wojna wiatowa ....................................................................................... 346
Der Blaue Reiter .............................................................................................................. 349

Ekspresjonizm austriacki ..................................................................................................... 351

Gustaw Klimt i jego omdlewajce damy ........................................................................ 351
Egon Schiele — ja  wystawiona na pokaz ................................................................... 352
Oskar Kokoschka — mroczne sny i wewntrzne burze ............................................... 353

Rozdzia 22: Kubistyczne puzzle i futurystyczna droga szybkiego ruchu .........................355

Kubizm — wszystkie perspektywy jednoczenie .............................................................. 356

Pablo Picasso ................................................................................................................... 356
Kubizm analityczny — rozbijanie na kawaki ............................................................... 359
Kubizm syntetyczny — klejenie fragmentów ............................................................... 360
Fernand Léger — kubizm dla szarego czowieka .......................................................... 361

Futuryzm — sztuka, która amie ograniczenia prdkoci ................................................. 362

Umberto Boccioni .......................................................................................................... 363
Gino Severini ................................................................................................................... 364

Spis treci

13

Rozdzia 23: Najwaniejsze jest niewidoczne dla oczu — od sztuki nieprzedstawiajcej

do abstrakcyjnego ekspresjonizmu .............................................................. 367

Suprematyzm — ponowne odkrycie przestrzeni przez Kazimierza Malewicza ............. 368
Konstruktywizm — obnaanie szkieletu ............................................................................. 370

Wiea Tatlina ................................................................................................................... 371
Taniec czasu z przestrzeni — Naum Gabo ................................................................. 371

Piet Mondrian i ruch De Stijl ............................................................................................. 373
Dadaizm przewraca wiat do góry nogami ........................................................................ 373

Dada, prowokacja i Cabaret Voltaire ............................................................................. 374
Marcel Duchamp — pisuary, stojaki na kapelusze i koa rowerowe ........................... 376
Hans (Jean) Arp — w krainie dada ................................................................................ 378

Surrealizm i dziwne marzenia senne ................................................................................. 379

Max Ernst i jego alter ego Loplop .................................................................................. 380
Salvador Dalí — topniejce zegary, senne krajobrazy i mrówki .................................. 381
René Magritte — wiat zdezorientowany ..................................................................... 382
Rozdarta Frida Kahlo ...................................................................................................... 383

Mój dom to maszyna — modernistyczna architektura ..................................................... 385

Frank Lloyd Wright — wniesienie zewntrznej strony do rodka .............................. 385
Walter Gropius i bloki Bauhausu ................................................................................... 386
Le Corbusier — mieszkalne maszyny i Notre Dame du Haut .................................... 388

Abstrakcyjny ekspresjonizm — fajerwerki na pótnie ....................................................... 390

Arshile Gorky .................................................................................................................. 390
Jackson Pollock ............................................................................................................... 391
Willem de Kooning ......................................................................................................... 393

Rozdzia 24: Wszystko moe by sztuk — bajeczne lata pidziesite

i psychodeliczne lata szedziesite .......................................................... 395

Pretensjonalne rysunki — pop-art ..................................................................................... 396

Wiele twarzy Andy’ego Warhola .................................................................................... 396
Wtem! Komiksy trafiaj na pótna — Roy Lichtenstein ............................................... 398

Realizm fantastyczny ........................................................................................................... 399

Ernst Fuchs — ojciec realizmu fantastycznego ............................................................. 400
Domy Hundertwassera ................................................................................................... 400

Oszczdna sztuka Rothko, Newmana, Stelli i innych ...................................................... 402

Barwne paszczyzny marze — Rothko i Newman ..................................................... 402
Minimalizm w mniejszym lub wikszym stopniu ........................................................ 404

Hiperrealizm ....................................................................................................................... 405

Richard Estes — wyostrzone spojrzenie ........................................................................ 405
Chodne zblienia Chucka Close’a ................................................................................ 406

Performance i instalacje ...................................................................................................... 406

Fluxus — na przeciciu sztuk ........................................................................................ 407
Joseph Beuys — rozwijanie moliwoci Fluxusa .......................................................... 407

14

Historia sztuki dla bystrzaków

Rozdzia 25: Fotografia — od nauki do sztuki ................................................................411

Narodziny fotografii ............................................................................................................ 411
Od nauki do sztuki .............................................................................................................. 412
Alfred Stieglitz — chwytanie ulotnych chwil .................................................................... 414
Henri Cartier-Bresson i „decisive moment” ..................................................................... 415
Grupa „f/64” — Edward Weston i Ansel Adams ............................................................... 417
Dorothea Lange — susza i Wielki Kryzys .......................................................................... 418
Margaret Bourke-White — od kominów fabrycznych i hut elaza do obozu

w Buchenwald i mierci Gandhiego ................................................................................ 420

Szybki rozwój — nastpne pokolenie ................................................................................ 422

Rozdzia 26: Nowy wspaniay wiat — postmodernizm .................................................423

Od modernistycznych piramid do pokrconych, tytanowych ksztatów

— postmodernistyczna architektura ................................................................................ 424

Viva Las Vegas! ................................................................................................................ 425
Chestnut Hill — doskonay przykad ............................................................................ 425
Philip Johnson i meble w centrum miasta ..................................................................... 426
I.M. Pei i jego pryzmatyczny projekt ............................................................................. 426
Dekonstruktywistyczna architektura Petera Eisenmana,

Franka Gehry’ego i Zahy Hadid ................................................................................. 428

Twórczo czy oszustwo? Postmodernistyczna fotografia i malarstwo ........................... 431

Cindy Sherman — przeksztacanie siebie ........................................................................ 431
Gerhard Richter — czytanie midzy warstwami .......................................................... 433

Instalacje i sztuka ziemi ....................................................................................................... 434

Judy Chicago — proszona kolacja dla wielkich nieobecnych ....................................... 434
Sztuka odpowiedniego opakowania — Christo i Jeanne-Claude ................................ 435
Robert Smithson i sztuka ziemi — dokopywanie si do znacze ................................ 436

Króliki wiecce w ciemnociach i ywa, genetyczna sztuka ............................................ 438

Cz VI: Dekalogi ................................................. 441

Rozdzia 27: Dziesi muzeów, które musisz odwiedzi .................................................443

Luwr (Pary) ........................................................................................................................ 443
Galeria Uffizi (Florencja) ................................................................................................... 444
Muzea Watykaskie (Rzym) ............................................................................................... 444
Galeria Narodowa (Londyn) .............................................................................................. 444
Metropolitan Museum of Art (Nowy Jork) ...................................................................... 445
Prado (Madryt) .................................................................................................................... 445
Ermita (Sankt Petersburg) ................................................................................................. 445
Rijksmuseum (Amsterdam) ................................................................................................ 446
Muzeum Brytyjskie (Londyn) ............................................................................................ 446
Kunsthistorisches Museum (Wiede) ............................................................................... 446

Spis treci

15

Rozdzia 28: Dziesi wspaniaych ksiek napisanych przez synnych artystów .......... 447

Leonardo da Vinci, Traktat o malarstwie ........................................................................... 447
Giorgio Vasari, ywoty najsawniejszych malarzy, rze biarzy i architektów .................. 448
Micha Anio Buonarroti, Poezje wybrane ........................................................................ 448
Eugéne Delacroix, Dzienniki ............................................................................................. 448
Vincent van Gogh, Listy do brata ....................................................................................... 449
Sztuka, August Rodin — rozmowy spisane przez Paula Gsella ....................................... 449
Wasyl Kandyski (Wassily Kandinsky), O duchowoci w sztuce ........................................ 449
Rozmowy z Picassem, spisane przez Gilberte’a Brassaia .................................................. 450
Salvador Dalí, Dziennik geniusza ...................................................................................... 450
Andy Warhol, Filozofia Warhola od A do B i z powrotem ............................................... 450

Rozdzia 29: Dziesi sposobów malowania, które zmieniy wiat ................................ 453

Czowiek, który rozpowszechni malarstwo olejne — Jan van Eyck ............................... 453
Có to za mga? Leonardo da Vinci ................................................................................... 454
Zagubieni i wyowieni z cieni Rembrandta ....................................................................... 455
Gdzie s moje okulary? Monet i impresjonizm ................................................................ 455
Punktujcy styl Seurata ....................................................................................................... 456
Owadnity szaem pdzel van Gogha ............................................................................... 457
A moe na niebiesko? Picasso ............................................................................................ 457
Malowanie melodyjnych barw — Kandinsky ................................................................... 458
Rzucajcy farb Pollock ...................................................................................................... 458
Richter i malowanie gumowym wakiem ............................................................................. 459

Dodatek: Adresy internetowe ..................................461

Skorowidz ....................................................................................................................... 475

Rozdzia 3

Gówne okresy

i nurty w historii sztuki

W tym rozdziale:



Okrelimy rónic pomidzy nurtem a okresem w sztuce.



Zgbimy gówne okresy w sztuce.



Przeanalizujemy najbardziej znaczce nurty w sztuce.

istoria sztuki dzieli si na okresy i nurty. W tym rozdziale przyjrzymy si
kademu z nich w porzdku chronologicznym.

Rónica pomidzy okresem
a nurtem w sztuce

Nurty i okresy w sztuce ukazuj dziaalno artystyczn grupy twórców
w okrelonym przedziale czasu. Rónic pomidzy tymi dwoma pojciami
rozwaa si w kontekcie czasu i zamierzenia.

Nurty w sztuce

Nurt w sztuce zapocztkowywany jest wiadomie przez ma grup artystów,
którzy chc promowa lub prowokowa zmiany. czony jest on zazwyczaj
z konkretnym stylem w sztuce i jak ideologi. Tak samo jak ruch kobiet
czy ruch na rzecz przestrzegania praw obywatelskich, ruch czy nurt w sztuce
moe popycha w kierunku nowych moliwoci lub konkretnych problemów.
Przedstawiciele danego ruchu mog na przykad przeciwstawia si wojnie
albo jakiemu konkretnemu systemowi politycznemu. Czasem pisz oni
manifesty, aby jasno okreli swoje cele, i zwouj spotkania. Zazwyczaj
czonkowie danego nurtu trzymaj si razem i prezentuj swoje prace
na grupowych wystawach.

H

46

Cz I: Historia ludzkoci w zwierciadle — wstp do historii sztuki

Okresy w sztuce

Okres w sztuce nie jest zwykle wiadomie rozpoczynany przez artystów. Okresy
trwaj zazwyczaj duej ni nurty i rozwijaj si stopniowo, ksztatowane przez
kultur i polityk.

Czsto okres w sztuce pokrywa si z epok historyczn. Tak jest na przykad
ze sztuk wczesnochrzecija sk, która tworzona bya w epoce wczesnego
chrzecijastwa. Artyci tego okresu tworzyli dziea zwizane z chrzecijastwem
i sami byli wyznawcami tej religii. Nie pisali jednak manifestów ani nie zwoywali
spotka, na których dyskutowaliby o ideologii i dzieliliby si wskazówkami
dotyczcymi stylu. Historycy sztuki przyporzdkowuj ich jednak do tej
samej grupy, poniewa yli w tym samym czasie, powicali swoje obrazy tym
samym tematom i kierowali si tym samym duchem — duchem swoich czasów,
religii i kultury.

Przegld gównych okresów
w historii sztuki

Okres w sztuce moe trwa od ponad 20 000 do 50 lat — w zalenoci od tempa
zmian kulturowych. Sztuk jaskiniow tworzono od okoo 35 000 roku p.n.e.
a do pó nego paleolitu, czyli lat 10 000 p.n.e. – 8000 p.n.e. (ludzie zamieszkujcy
tereny bliej cofajcego si lodowca parali si tym rodzajem sztuki nieco duej).
W tym okresie kultura zmieniaa si prawie w takim tempie, w jakim topnia
lodowiec — a musimy pamita, e globalne ocieplenie miao dopiero nadej.
Z kolei inny okres w sztuce, neoklasycyzm, trwa tylko okoo 65 lat (od 1765
do 1830 r.). Rewolucja przemysowa przypieszya tempo zmian spoecznych
i kulturowych w drugiej poowie XVIII wieku.

Czasami rónica pomidzy okresem a nurtem jest bardzo niewyra na. Okres
dojrzaego renesansu — nazywany przez niektórych podokresem 150-letniego
renesansu, przez innych z kolei postrzegany jako nurt — trwa zaledwie okoo 25 lat
(1495 – 1520). Jego schyek wyznaczaj daty mierci czoowych artystów tej epoki.
Co prawda y jeszcze wtedy Micha Anio, ale aden nurt ani te okres nie
moe mie tylko jednego przedstawiciela — nawet jeli jest to posta tak wybitna.

Manieryzm równie by uwaany za okres, ale teraz postrzega si go raczej
jako nurt zapocztkowany w latach dwudziestych XVI wieku pracami takich
artystów, jak Rosso Fiorentino, Jacopo Pontormo czy Parmigianino. Co ciekawe,
wyej wspomniani twórcy nie nazywali tego, co robili, manieryzmem. Twierdzili
raczej, e ich prace stanowi rozwinicie dokona Rafaela i innych artystów
dojrzaego renesansu. Mniej lub bardziej wiadomie, razem z Michaem Anioem
zapocztkowali nowy, inny styl tworzenia, który przerodzi si w nurt.

Rozdzia 3: Gówne okresy i nurty w historii sztuki

47

Sztuka prehistoryczna
(35 000 r. p.n.e. – 2500 r. p.n.e.)

Sztuka prehistoryczna powstawaa w paleolicie i neolicie. Ludzie uywali wtedy
kamiennych narzdzi, trudnili si zbieractwem, mylistwem i ryboówstwem
(w paleolicie), a nastpnie rolnictwem (w neolicie) i nie znali pisma.

Chocia niepimienni, ludzie prehistoryczni potrafili doskonale malowa
i rze bi. W paleolicie malowali zwierzta na cianach jaski oraz wykonywali
kamienne rze by przedstawiajce postacie ludzkie lub zwierzce. Sztuka bya
prawdopodobnie czci magicznego lub szamaskiego rytuau — wczesn
form wizualizacji — który mia pomaga ludziom w polowaniu. Sam akt
tworzenia by ju prawdopodobnie czci tych rytuaów.

Jednak pomimo faktu, e w neolicie ludzie dysponowali lepszymi kamiennymi
narzdziami, stadami udomowionych zwierzt i w miar staymi osadami,
sztuka malarska zacza wówczas podupada. Dziedzin sztuki, która zacza si
gwatownie rozwija, bya architektura. To wtedy powstay potne grobowce,
takie jak Stonehenge, witynie i pierwsze miasta.

Sztuka staroytnej Mezopotamii
(3500 r. p.n.e. – 500 r. p.n.e.)

Na sztuk staroytnej Mezopotamii skada si dziaalno artystyczna kilku
cywilizacji:

9

Sumerów, którzy wynale li pismo (zwane pismem klinowym),

9

Akadyjczyków,

9

Asyryjczyków,

9

Babiloczyków.

Sztuka staroytnej Mezopotamii to gównie sztuka wojenna, propagandowa,
religijna lub nagrobna. Chocia kada z cywilizacji wniosa co innego do kultury
Mezopotamii — na przykad waleczni Asyryjczycy rozwinli narracj wizualn
— to sztuka ta powstawaa na tym samym terenie (którego granic wyznaczay
rzeki Tygrys i Eufrat), gdzie róne ludy pozostaway pod swoim wzajemnym
wpywem. Sztuka staroytnej Mezopotamii jest czasem przesadnie mska,
ale bywa równie wyrafinowana, a niekiedy komiczna i pomysowa.

48

Cz I: Historia ludzkoci w zwierciadle — wstp do historii sztuki

Sztuka staroytnego Egiptu
(3100 r. p.n.e. – 500 r. p.n.e.)

Sztuka egipska mogaby zosta nazwana „sztuk mierci”, poniewa wie si
ona bezporednio z grobowcami. Styl egipski charakteryzuje symetria, surowo,
ale jednoczenie elegancja. W duej mierze jest on niezmienny, niezwykle
kolorowy i zawiera wiele symboli. Artyci egipscy równie tworzyli narracje
wizualne, ale byy one mniej dramatyczne ni te powstajce w Mezopotamii
(patrz wczeniejszy fragment).

Sztuka minojska,
staroytnej Grecji i hellenistyczna

Podboje Aleksandra Macedoskiego (w latach 356 p.n.e. – 323 p.n.e.) i pó niejszy
romans staroytnego Rzymu z kultur greck sprawiy, e sztuka, która
powstawaa w pastwach-miastach staroytnej Grecji, odcisna swoje pitno
na terenach od Wysp Brytyjskich po Indie. Wczeniej wpyw na kultur greck
miaa kultura minojska. Jej osignicia nie byy jednak tak znaczce jak to,
co dziao si w sztuce staroytnej Grecji pó niej.

Sztuka minojska (1900 r. p.n.e. – 1350 r. p.n.e.)

Okres rozwoju kultury i sztuki minojskiej by zdecydowanie krótszy ni sztuki
staroytnego Egiptu czy Mezopotamii. Jest to sztuka artobliwa, która skupia
si na tematach takich, jak ycie, sport, rytuay religijne i przyjemnoci ycia
codziennego. To chyba pierwszy przykad sztuki, która szczerze zachwala
uroki zwykych dni.

Sztuka staroytnej Grecji (ok. 850 r. p.n.e. – 323 r. p.n.e.)

Sztuka grecka, w której mona wyróni okres archaiczny (starszy) i klasyczny,
coraz bardziej zbliaa si do realizmu. Grecy wymylili nowe techniki malarskie,
na przykad styl czerwonofigurowy, wprowadzili kontrapost (patrz rozdzia 7.)
oraz zaczli posugiwa si perspektyw, eby przedstawia wiat jak najbardziej
realistycznie. Ale pomimo faktu, e klasyczna sztuka grecka stawaa si coraz
bardziej realistyczna, bya ona równie wyidealizowana. adna grecka statua
nie przedstawia postaci ze sterczcym brzuchem, niedoskonaociami cery
czy zakolami. Klasyczny (czyli szczytowy) okres w sztuce staroytnej Grecji
charakteryzuje troch nierealny spokój i pikno.

Rozdzia 3: Gówne okresy i nurty w historii sztuki

49

Sztuka hellenistyczna (323 r. p.n.e. – 30 r. p.n.e.)

Pocztek okresu hellenistycznego wyznacza mier Aleksandra Macedoskiego,
a koniec samobójstwo Kleopatry (które popenia, wystawiajc si na ukszenie
mii). Sztuka hellenistyczna bardzo przypomina sztuk greck, tyle e odarta
jest z idealizmu (chocia nie we wszystkich przypadkach). Wikszo posgów
hellenistycznych zachowuje fizyczn doskonao, ale ich twarze nie s ju
niezmiennie pogodne. Potrafi wyraa zo, smutek lub strach. Sztuka
hellenistyczna jako pierwsza teatralnie i realistycznie daa wyraz tym emocjom.

Sztuka etruska i rzymska

Sztuk etrusk i rzymsk mona by okreli mianem naladowczej. Kada
z nich w znacznym stopniu wzorowaa si na sztuce greckiej, ale kada wniosa
te co nowego.

Sztuka etruska (VIII w. p.n.e. – IV w. p.n.e.)

Etruskowie zamieszkujcy Etruri (dzisiejsz Toskani) nie zostawili po sobie
zbyt wielu dzie architektonicznych. Rzymianie, którzy ich podbili, na miejscu
ich osad wznieli nowe. Jednak grobowce etruskie pozostay nienaruszone,
dlatego wiedz dotyczc tego ludu zamieszkujcego Etruri czerpiemy gównie
z jego sztuki nagrobnej. Co zaskakujce, sztuka ta bya bardzo radosna, poniewa
pierwsi Etruskowie postrzegali mier jako przyjemn kontynuacj ycia.

Sztuka rzymska (300 r. p.n.e. – 476 r. n.e.)

Rzymianie równie wzorowali si na Grekach, jednak historycy sztuki dalecy
s od nazywania sztuki rzymskiej powtórk z dokona Greków. Podobnie
jak Etruskowie, Rzymianie nie tylko naladowali, ale równie dodawali co
od siebie. Do architektury Rzymianie wprowadzili uk rzymski — konstrukcj,
która umoliwia im budowanie najwikszych sieci dróg i akweduktów, jakie
kiedykolwiek ujrzay wiato dzienne. W malarstwie i rze bie Rzymianie
rozwinli realizm w wikszym stopniu ni Grecy w okresie hellenistycznym.
Senatorzy i pierwsi wadcy przedstawiani byli zazwyczaj jako silni, zwyczajni
mczy ni w rednim wieku.

Sztuka bizantyjska i sztuka islamu

Sztuka bizantyjska to inaczej sztuka chrzecijaska Wschodniego Cesarstwa
Rzymskiego, która narodzia si po upadku Cesarstwa Zachodniego w 476
roku n.e. Sztuka i architektura islamu z kolei rozprzestrzeniy si na obszarze
Bliskiego Wschodu, Afryki Pónocnej i Hiszpanii jako nastpstwo fali podbojów
islamskich w latach 632 n.e. – 732 n.e.

50

Cz I: Historia ludzkoci w zwierciadle — wstp do historii sztuki

Sztuka bizantyjska (500 r. p.n.e. – 1453 r. p.n.e.)

Sztuka bizantyjska to poczenie wietnoci okresu pó norzymskiego, greckich
tradycji artystycznych oraz tematyki chrzecijaskiej. Jest ona symboliczna i mniej
naturalistyczna ni sztuka grecka czy rzymska, z których czerpie inspiracj.
Skupia si bardziej na tym, co bdzie, ni na tym, co jest.

Najpopularniejsz form malarstwa w sztuce bizantyjskiej byy ikony (wizerunki
Jezusa, Marii i witych) wykorzystywane przy modlitwach. Artyci bizantyjscy
tworzyli równie mozaiki (obrazy wykonane z drobnych kamyków lub kawaków
szka).

Sztuka islamu (VII wiek – )

Tak jak Mojesz, Mahomet potpia bawochwalstwo, wic w sztuce islamu
brak wyobrae istot ludzkich. W pastwach Bliskiego Wschodu i Afryki
Pónocnej, które przyjy religi islamu, bardzo rozwinita bya wiedza
matematyczna i geometryczna, z której czasem korzystano przy tworzeniu
dzie sztuki. Dowodem tego mog by niesamowicie skomplikowane wzory
na dywanach, manuskryptach, wyrobach ceramicznych czy budowlach
autorstwa islamskich artystów.

Sztuka redniowieczna
(500 r. n.e. – 1400 r. n.e.)

Sztuka redniowieczna to przede wszystkim sztuka chrzecijaska, która
rozwijaa si w Europie po upadku Cesarstwa Zachodniego i przed nastaniem
renesansu. Motywy dominujce w sztuce redniowiecznej to witrae,
iluminowane manuskrypty, srebrne i zote relikwiarze (bogato zdobione
pojemniki na relikwie — koci lub inne czci ciaa witych), reliefy oraz
katedry romaskie i strzeliste katedry gotyckie. Sztuka redniowieczna jest
przesiknita mistycyzmem oraz symbolizmem i skupia si gównie na yciu
po mierci.

Sztuka renesansu

Renesans to inaczej odrodzenie. Artyci tego okresu wracali do klasycystycznych
wzorców w malarstwie, rze biarstwie i architekturze. Sztuka zwizana z religi
chrzecijask wci bya dominujca, ale historie i wizerunki przedstawiane
w dzieach sztuki przejawiay tendencje do wysawiania czowieka i rzeczy
doczesnych. Wzrost wartoci indywidualizmu, a co za tym idzie coraz wiksza
liczba zamówie indywidualnych sprawiy, e powrócono do malowania
portretów — gatunku malarstwa, który prawie zanikn w redniowieczu.

Rozdzia 3: Gówne okresy i nurty w historii sztuki

51

Takie zainteresowanie chwil obecn sprawio, e realizm sta si równie wany
jak symbolizm. Aby nada obrazom i reliefom charakter bardziej trójwymiarowy
(na ksztat okien otwierajcych si na prawdziwy wiat), artyci renesansowi
rozpracowali matematyczne prawa rzdzce perspektyw.

Dojrzay renesans (1495 – 1520)

Leonardo da Vinci, Micha Anio i Rafael Santi stworzyli razem nurt, który
mona okreli jako dojrzay renesans, mimo e ich prace czsto bardzo si
od siebie róniy. Wszyscy trzej artyci dyli do osignicia doskonaoci,
któr znajdowali nierzadko w zrównowaonych, geometrycznych kompozycjach.

Renesans w swoim rozkwicie cechowa idealizm. Wspomniani trzej artyci
przedstawiali wyidealizowane postacie nawet, jeli modelem by niespokojny,
mody wojownik, jak miao to miejsce w przypadku niezapomnianego Dawida
Michaa Anioa. Aura pikna i spokoju to znak firmowy renesansu.

Manieryzm (1530 – 1580)

Po tym, jak artyci nauczyli si przedstawia obraz wiata, zaczli go celowo
deformowa. Wyduali i wykrzywiali postacie ludzkie, znieksztacali pejzae,
a w obrazach doszukiwano si symboliki i erotycznej lub duchowej energii.
Sztuka przestaa by oknem na wyidealizowan wersj prawdziwego wiata;
zacza by oknem ukazujcym bogat i fantazyjn wyobra ni artysty.

Sztuka baroku i rokoko

Artyci barokowi zamienili renesansowe kompozycje geometryczne na sztuk
teatraln wymagajc zaangaowania widza. Przedstawiciele rokoka z kolei
zrezygnowali z barokowej teatralnoci na rzecz dekoracyjnoci.

Barok (1600 – 1750)

Sztuka baroku zbiega si w czasie z kontrreformacj (XVI-wieczny prd odnowy
Kocioa katolickiego) i szybko staa si broni propagandow w religijnych
starciach pomidzy katolikami a protestantami, do których dochodzio na
przeomie XVI i XVII wieku. Koció katolicki chcia, aby sztuka odwoywaa
si bezporednio do emocji i w ten sposób przykuwaa uwag zwykych ludzi
i wizaa ich z Kocioem. Pene przepychu barokowe witynie wypenione
rze bami o teatralnych pozach doskonale speniay to zadanie.

W krajach protestanckich artyci barokowi marginalizowali witych. Sigajc
po bardziej symboliczne tematy, takie jak pejzae, sceny rodzajowe (obrazy
ycia codziennego opowiadajce jak histori) i owoce — sugerujce doczesno
ludzkiego ycia, skaniali si raczej ku moralistyce. Artyci barokowi tworzyli
równie na zamówienie królów i ksit, sawic ich bogactwo i wadz.

52

Cz I: Historia ludzkoci w zwierciadle — wstp do historii sztuki

Rokoko (1715 – 1760)

Rokoko to szalona wersja sztuki baroku. Bya wspierana przez królów, ksita
i dostojników kocielnych, którzy nie wiedzieli, co zrobi ze swoimi pienidzmi.
Dekoracyjno rokokowego malarstwa, rze by i architektury liczya si duo
bardziej ni ich wymowa ideowa.

Neoklasycyzm i romantyzm

Neoklasycyzm i romantyzm rozwiny si w okresie owiecenia oraz rewolucji
amerykaskiej, francuskiej i przemysowej. W pewnym sensie neoklasycyzm
i romantyzm byy nie tylko okresami, ale równie nurtami w sztuce, poniewa
artyci dokonali kilku wiadomych wyborów — dotyczcych stylu, który mia
nie ze sob jakie polityczne i (lub) duchowe przesanie.

Neoklasycyzm (1765 – 1830)

Neoklasycyzm (neo oznacza „nowy”) to kolejny powrót do klasycznych tradycji
grecko-rzymskich. To bardzo dostojna sztuka prezentujca kobiety i mczyzn
epoki stylizowanych na greckich bogów i bohaterów. Ich pozy i majestatyczne
gesty s czsto mocno przerysowane.

Romantyzm (przeom XVIII i XIX wieku)

Artyci romantyczni unikali tematu rewolucji przemysowej, atakowali
królewskie wybryki i bronili praw jednostki. Niektórzy szukali schronienia
w naturze, inni poszukiwali pobudzajcej mieszanki lku i podziwu, któr
odnajdowali we wspaniaych pejzaach. Wyobra nia przez due W i natura
przez due N byy ródem nieograniczonej inwencji twórczej.

Przegld gównych nurtów
w historii sztuki

Wraz z pojawieniem si nurtów w sztuce przestano wydziela w jej historii
okresy. Poczwszy od XIX wieku, kierunek rozwoju sztuki nie jest wyznaczany
przez koció czy pastwo, ale przez samych artystów.

Rozdzia 3: Gówne okresy i nurty w historii sztuki

53

Realizm (lata 40. XIX wieku
– lata 80. XIX wieku)

Przedstawiciele tego nurtu umocnili integralno wiata fizycznego, odrzucajc
romantyczne marzycielstwo i nieostro. Ukazywali wiat, kierujc si
bezwzgldn uczciwoci — a przynajmniej tak twierdzili.

Prerafaelici (1848 – lata 90. XIX wieku)
i Arts and Crafts Movement
(lata 50. XIX wieku – lata 30. XX wieku)

W poowie XIX wieku prerafaelici tworzyli w Anglii sztuk, która miaa
zrównoway negatywne skutki rewolucji przemysowej, czyli zanieczyszczenie
miast, bied i tym podobne. Odrzucali materializm spoeczestwa przemysowego
i wycofywali si w mistycyzm wieków rednich, przedstawiajc histori króla
Artura i inne redniowieczne legendy w formie obrazów lub witray. Arts and
Crafts Movement — nurt zapocztkowany przez Williama Morrisa, jednego
z prerafaelitów, popiera rzemioso rczne, przeciwstawiajc si jednoczenie
kapitalistycznym zakadom wykorzystujcym si robocz. Przedstawiciele
tego nurtu preferowali rcznie wykonywane meble i sztuk zdobnicz, która
rozwijaa si w maych warsztatach lub osadach artystycznych.

Impresjonizm
(1869 – pó ne lata 80. XIX wieku)

Impresjonici przedstawiali fragmenty codziennego ycia w naturalnym wietle:
ludzie na pikniku, spacer po parku, letni taniec na wieym powietrzu. Ale sztuka
impresjonistów nie zamraa ycia, jak dzieje si to w przypadku malarstwa
klasycystycznego. Zamiast tego, oddajc subtelne zmiany nastroju i owietlenia,
impresjonici przekazuj to, co ulotne w yciu.

Postimpresjonizm (1886 – 1892)

Postimpresjonizm nie jest nurtem sensu stricto, ale raczej kategori obejmujc
bardzo zrónicowanych artystów, takich jak Vincent van Gogh czy Henri de
Toulouse-Lautrec, którzy tworzyli u schyku impresjonizmu.

54

Cz I: Historia ludzkoci w zwierciadle — wstp do historii sztuki

Fowizm i ekspresjonizm

Obydwa te XX-wieczne nurty pchny sztuk w kierunku abstrakcji, upraszczajc
lub znieksztacajc form i stosujc ekspresyjn raczej ni realistyczn kolorystyk.

Fowizm (1905 – 1908)

Fowizm by bardzo krótkotrwaym nurtem, którego gównymi przedstawicielami
byli Henri Matisse i André Derain. Artyci tego nurtu upraszczali form,
stylizujc j. Spaszczyli równie perspektyw, co doprowadzio do tego,
e ich obrazy nie sprawiay ju wraenia „okna na wiat”, ale raczej tapety.
Wiodcy przedstawiciel fowizmu Henri Matisse twierdzi, e sztuka powinna
inspirowa, zdobi i bawi. Sztuka fowistów rzeczywicie ma w sobie co
z tapety. Obrazami artystów tego nurtu mona by wyoy dziecicy pokój
— pod warunkiem e nasze dziecko nie zada podobizny Wielkiego Ptaka
czy Ciasteczkowego Potwora.

Ekspresjonizm (1905 – 1933)

Ekspresjonizm tworzyy dwa niemieckie stowarzyszenia: Die Brücke („Most”)
i Der Blaue Reiter („Bkitny je dziec”). Kade z nich miao nieco inne cele, ale
artyci obu uywali podobnej techniki i powicali swoje prace tej samej tematyce.

Ekspresjonici znieksztacali zewntrzny wygld ludzi i miejsc po to, aby
ukaza ich wntrze. Na pótnach ekspresjonistów krzyk wyraony jest nie
tylko grymasem twarzy, ale caym ciaem. Podobnie wewntrzne szalestwo
zakadu dla obkanych odciska swe pitno na budynku, sprawiajc, e on
równie wyglda jak „szalony”.

Kubizm i futuryzm

Zarówno kubici, jak i futuryci rozbijali rzeczywisto na drobne kawaki,
ale robili to z dwóch rónych powodów.

Kubizm (1908 – lata 20. XX wieku)

Kubizm mógby zosta nazwany reprezentacj teorii wzgldnoci Einsteina
w sztuce. Wszystko jest wzgldne; to, co widzimy, zaley od naszego punktu
widzenia. Georges Braque i Pablo Picasso stworzyli kubizm, aby ludzie mogli
obserwowa czowieka lub jaki przedmiot z kadej strony w tym samym czasie.

Futuryzm (1909 – lata 40. XX wieku)

W przeciwiestwie do przedstawicieli innych nurtów, którzy odwracali si
od tzw. Machine Age (era maszyn), futurystów interesowaa technologia,
prdko oraz, niestety, przemoc i faszyzm. Wierzyli oni, e faszyzm to jedyny

Rozdzia 3: Gówne okresy i nurty w historii sztuki

55

rodzaj rzdów, który umoliwi kulturalne oczyszczenie potrzebne spoeczestwu.
Nurt futurystyczny rozwija si gównie we Woszech i w przedrewolucyjnej
Rosji.

Dadaizm i surrealizm

I wojna wiatowa bya przyczyn niespotykanych wczeniej zniszcze i nieszcz
w Europie. Reakcj rozczarowanych artystów byo odrzucenie tradycyjnych
wartoci i form artystycznych bdcych czci kultury, która, w ich mniemaniu,
doprowadzia do wojny.

Dadaizm (1916 – 1920)

Szalestwo I wojny wiatowej sprowokowao nowy nurt zwany dadaizmem,
który powsta w neutralnej Szwajcarii i szybko rozprzestrzeni si po caej Europie.
Dadaici chcieli wymia istniejc kultur, cznie z popkultur, za pomoc
demonstracji, „akcji” i sztuki przemiewczej. Zaoyli oni, e racjonalne
rozumowanie doprowadzio do wojny, wic antidotum na cae zo musi by
mylenie irracjonalne.

Surrealizm (1924 – lata 40. XX wieku)

Surrealizm by zainspirowany dadaizmem i freudowskimi teoriami
podwiadomoci. Podobnie jak dadaici, surrealici (z których wielu byo
dadaistami) chcieli uratowa ludzko, odpychajc wiat racjonalny.
Ale zamiast wymiewa wczeniejsz sztuk, jak robili to dadaici, przedstawiciele
surrealizmu poszukiwali sposobów nawizania kontaktu z gbsz, instynktown
rzeczywistoci, jak jest nasza podwiadomo. Malowali swoje sny, kierowali
si zasad wolnych skojarze i wywracali do góry nogami racjonalny porzdek
wiata, zestawiajc w swojej sztuce elementy, które normalnie nigdy ze sob
nie wystpuj: odkurzacz podczony do drzewa, lokomotywa wyjedajca
z ogniska, topniejcy zegar zwisajcy z gazi martwego drzewa.

Suprematyzm, konstruktywizm i De Stijl
— abstrakcjonizm

Fowizm, kubizm, dadaizm i surrealizm pozwoliy artystom zgbia
rzeczywisto w nietypowy sposób. Suprematyzm, konstruktywizm i De Stijl
cakowicie odrzucay sztuk figuratywn, podajc raczej w stron czystego
abstrakcjonizmu.

56

Cz I: Historia ludzkoci w zwierciadle — wstp do historii sztuki

Suprematyzm (1913 – 1934)

Twórca suprematyzmu — Kazimierz Malewicz dy do uwolnienia uczucia od
formy, oddzielenia go od sztuki figuratywnej. Wierzy, e realizm fotograficzny
— jaki mona zobaczy na obrazie Mona Lisa — tworzy mur pomidzy
obserwatorem a uczuciem, które artysta chce wyrazi. Twierdzi, e wikszo
ludzi po prostu widzi obraz i nie dowiadcza adnego „wewntrznego uczucia”.
Postanowi on pozby si obrazu, aby to uczucie uwolni.

Konstruktywizm (1914 – 1934)

Rosyjscy artyci konstruktywistyczni nie godzili si na tworzenie sztuki
do galerii i muzeów. Chcieli tworzy sztuk praktyczn, któr zwykli robotnicy
wykorzystaliby w yciu codziennym i która reprezentowaaby utopijny
z zaoenia socjalizm.

De Stijl (1917 – 1931)

De Stijl to artystyczna geometria powstaa z kilku ksztatów i podstawowych
kolorów — czerwonego, niebieskiego, ótego — oraz czarnego i biaego.
Gówny twórca nurtu — Piet Mondrian twierdzi, e istniej dwa rodzaje
pikna: subiektywne (dowiadczane za pomoc zmysów) i obiektywne
(które jest uniwersalne i abstrakcyjne). Celem przedstawicieli tego nurtu byo
przedstawienie pikna obiektywnego, unikali wic fotograficznej prezentacji
(realizm), poniewa wyzwala ona obiektywne odczucia.

Ekspresjonizm abstrakcyjny
(1946 – lata 50. XX wieku)

Po II wojnie wiatowej amerykascy artyci jakby zrzucili bomb na niemiecki
ekspresjonizm, niszczc jego figuratywn cz i pozostawiajc jedynie nag
ekspresj. U niemieckich ekspresjonistów emocje znieksztacay rzeczywisto
(w taki sam sposób jak ekstremalne emocje znieksztacaj ludzkie twarze), za
rzeczywisto u ekspresjonistów abstrakcyjnych bya tak bardzo zdeformowana,
e trudno j byo rozpozna. Jeden z najbardziej znanych przedstawicieli tego
nurtu — Jackson Pollock uzyskiwa taki efekt, wychlapujc farb na pótno.

Pop art (lata 60. XX wieku)

Przedstawiciele nurtu pop art adaptowali do swoich potrzeb nowe style
w reklamie, gwiazdorskie fantazje i konsumpcyjne zapotrzebowanie na cigle
nowe rzeczy, które charakteryzowao powojenne spoeczestwo amerykaskie.
Czasem trudno odróni ich sztuk od reklam i filmów, z których czerpali
inspiracj.

Rozdzia 3: Gówne okresy i nurty w historii sztuki

57

Sztuka konceptualna, performance
i sztuka feministyczna (pó ne lata 60.
XX wieku – lata 70. XX wieku)

U schyku lat szedziesitych XX wieku wiat sztuki rozpad si na tyle
drobnych odamów, e trudno byoby je wszystkie opisa. Jeden z najbardziej
radykalnych z nich zakada, e w ogóle nie trzeba tworzy adnych dzie sztuki
(w pewnym stopniu podobnie jak dadaici), ale po prostu generowa koncepcje
i pomysy. W praktyce sztuka konceptualna czsto przyjmowaa form
performance’u lub „happeningu”, czsto bardzo spontanicznego i sterowanego
przez widzów. Czasami sprowadzaa si do zwykego malowania na cianie.
Jeden z artystów wczesnej sztuki konceptualnej rozbi obóz w galerii sztuki
i zamieszkiwa w nim razem z kojotem, aby zwróci uwag ludzi na problem
traktowania Indian. Sztuka feministyczna równie wskazywaa na nierówno,
tyle e dotyczc traktowania kobiet, i miaa na celu wprowadzenie jakiej
zmiany. Nurt ten nie uksztatowa ustalonego stylu. rodkiem wyrazu sztuki
feministycznej móg by obraz na pótnie lub te grupa kobiet przebranych
w kostiumy goryli zakócajcych jakie wydarzenie publiczne i rozdajcych
ulotki.

Postmodernizm (1970 – )

Sztuka postmodernistyczna to taka, która powstaa „po modernizmie”. Modernizm
z kolei to termin odnoszcy si do sztuki tworzonej w latach 1890 – 1970.
Myliciele postmodernistyczni postrzegaj wspóczesne spoeczestwo jako
rozdrobniony wiat bez spójnego rodka, pozbawiony prawd bezwzgldnych
i kulturalnego punktu odniesienia. Jednak jest to wiat zbudowany na przeszoci,
która miaa tych cech pod dostatkiem.

Jak wyrazi mozaik bezadnego wiata postmodernistycznego za pomoc
malarstwa i architektury? Artyci i architekci postmodernistyczni robi to czasami,
sigajc do przeszoci i mieszajc stare style w taki sposób, aby powsta nowy
styl, który w peni da wyraz wspóczesnemu spoeczestwu.