Historia sztuki dla bystrzaków

Autor: Jesse Bryant Wilder
T³umaczenie: Marcin Machnik, Katarzyna Sapeta
ISBN: 978-83-246-1855-2
Tytu³ orygina³u: Art History For Dummies
Format: 180x235, stron: 512

Sama sztuka, ¿adnych sztuczek

Czy wiesz, ¿e gwa³towny charakter Carravagia kosztowa³ go ¿ycie? Czy s³ysza³eœ
o tym, ¿e za póŸne rzeŸby Augusta Rodina oskar¿ano o pornografiê? ¯ycie wielkich
artystów, wci¹gniête w wir historii, odcisnê³o trwa³e piêtno na ich sztuce. Sztuka jest
wszêdzie wokó³ nas. Nawet wroc³awski dworzec têtni histori¹ — jego g³ówna fasada
zbudowana jest w stylu angielskiego neogotyku. Ile¿ tajemnic kryj¹ te obrazy, rzeŸby
i budowle…

Jednych fascynuj¹ naskalne malowid³a sprzed tysiêcy lat, innych religijna sztuka
œredniowiecza; s¹ i tacy, których poruszaj¹ wy³¹cznie wspó³czeœni artyœci, operuj¹cy
nowoczesnymi technologiami. Sztuka to nieprzebrane Ÿród³o wiedzy o nas samych
i historii rodzaju ludzkiego, zaklête w piêknych przedmiotach. A Ty, czego w niej
szukasz dla siebie?

• G³ówne okresy i nurty w historii sztuki.
• Tajemnice staro¿ytnych mistrzów.
• Twarde œredniowieczne kanony.
• Wp³yw rewolucji przemys³owej.
• Sztuka XX wieku i nowe perspektywy.

Ponadto znajdziesz tu dekalogi: 10 muzeów, które musisz odwiedziæ, 10 wspania³ych
ksi¹¿ek napisanych przez s³ynnych artystów, 10 sposobów malowania,
które zmieni³y œwiat.

DODATEK SPECJALNY: Chronologia historii sztuki

Spis tre'ci

O autorze ........................................................................................................................... 17

Podzi0kowania od autora .................................................................................................. 19

Wst0p ................................................................................................................................ 21

O ksi!#ce ................................................................................................................................ 22
Konwencje zastosowane w ksi!#ce ....................................................................................... 22
Czego nie czyta$ .................................................................................................................... 22
Naiwne za%o#enia .................................................................................................................. 23
Jak podzielona jest ksi!#ka .................................................................................................... 23

Cz&'$ I: Historia ludzko'ci w zwierciadle — wst&p do historii sztuki .......................... 23
Cz&'$ II: Z jaskini do Koloseum — sztuka staro#ytna ................................................... 24
Cz&'$ III: Sztuka po upadku Rzymu — lata 500 – 1760 n.e. ......................................... 24
Cz&'$ IV: Rewolucja przemys%owa i degradacja sztuki — lata 1760 – 1900 .................... 24
Cz&'$ V: Sztuka XX wieku i nowe perspektywy ............................................................. 25
Cz&'$ VI: Dekalogi ............................................................................................................ 25
Dodatek ............................................................................................................................. 26

Ikony u#yte w ksi!#ce ........................................................................................................... 26
Co dalej .................................................................................................................................. 27

Cz#$% I: Historia ludzko$ci w zwierciadle

— wst#p do historii sztuki .............................29

Rozdzia7 1: Artystyczna podró< w czasie ........................................................................... 31

Dlaczego warto wraca$ do starych dziejów? ........................................................................ 32
Czy upadek Rzymu pogr!#y% sztuk&, czy tylko zmieni% jej kierunek? ............................... 32
Co nap&dza%o machin& sztuki w dobie rewolucji przemys%owej? ...................................... 33
8wiat wspó%czesny w rozbitym zwierciadle ......................................................................... 35

Rozdzia7 2: Cel i znaczenie sztuki ...................................................................................... 37

Co artysta mia% na my'li ....................................................................................................... 37

Religia, rytua% i mitologia ................................................................................................. 38
Polityka i propaganda ........................................................................................................ 38
Mecenat, czyli malowanie na #!danie .............................................................................. 39
W%asne wizje ...................................................................................................................... 39

6

Historia sztuki dla bystrzaków

Jak analizowa$ kompozycj& ................................................................................................... 40

Uk%ad ................................................................................................................................. 40
Rytm ................................................................................................................................... 40
Równowaga ....................................................................................................................... 40
Kontrast .............................................................................................................................. 41
Emfaza (nacisk) ................................................................................................................. 41

Jak rozszyfrowa$ znaczenie ................................................................................................... 42

ABC narracji wizualnej ..................................................................................................... 42
Zrozumie$ symbol ............................................................................................................ 43

Rozdzia7 3: G7ówne okresy i nurty w historii sztuki ..........................................................45

Ró#nica pomi&dzy okresem a nurtem w sztuce .................................................................. 45

Nurty w sztuce .................................................................................................................. 45
Okresy w sztuce ................................................................................................................ 46

Przegl!d g%ównych okresów w historii sztuki ..................................................................... 46

Sztuka prehistoryczna (35 000 r. p.n.e. – 2500 r. p.n.e.) ................................................. 47
Sztuka staro#ytnej Mezopotamii (3500 r. p.n.e. – 500 r. p.n.e.) ..................................... 47
Sztuka staro#ytnego Egiptu (3100 r. p.n.e. – 500 r. p.n.e.) ............................................. 48
Sztuka minojska, staro#ytnej Grecji i hellenistyczna ...................................................... 48
Sztuka etruska i rzymska ................................................................................................... 49
Sztuka bizantyjska i sztuka islamu .................................................................................... 49
Sztuka 'redniowieczna (500 r. n.e. – 1400 r. n.e.) ........................................................... 50
Sztuka renesansu ............................................................................................................... 50
Sztuka baroku i rokoko ..................................................................................................... 51
Neoklasycyzm i romantyzm ............................................................................................. 52

Przegl!d g%ównych nurtów w historii sztuki ....................................................................... 52

Realizm (lata 40. XIX wieku – lata 80. XIX wieku) ......................................................... 53
Prerafaelici (1848 – lata 90. XIX wieku) i Arts and Crafts Movement

(lata 50. XIX wieku – lata 30. XX wieku) ........................................................................ 53

Impresjonizm (1869 – pó>ne lata 80. XIX wieku) .......................................................... 53
Postimpresjonizm (1886 – 1892) ..................................................................................... 53
Fowizm i ekspresjonizm ................................................................................................... 54
Kubizm i futuryzm ............................................................................................................ 54
Dadaizm i surrealizm ........................................................................................................ 55
Suprematyzm, konstruktywizm i De Stijl — abstrakcjonizm ........................................ 55
Ekspresjonizm abstrakcyjny (1946 – lata 50. XX wieku) ................................................ 56
Pop art (lata 60. XX wieku) ............................................................................................... 56
Sztuka konceptualna, performance i sztuka feministyczna

(pó>ne lata 60. XX wieku – lata 70. XX wieku) ............................................................ 57

Postmodernizm (1970 – ) ................................................................................................. 57

Spis tre'ci

7

Cz#$% II: Z jaskini do Koloseum

— sztuka staroDytna ...................................59

Rozdzia7 4: Magiczne sztuczki my'liwych i halucynacje artystów .................................... 61

Sekretne malowanie w zaciszu jaskini ................................................................................. 62

Polowanie na 'cianie ......................................................................................................... 62
Szale?stwa szamana z p&dzlem w r&ku ............................................................................ 63

Flirt z bogini! p%odno'ci ....................................................................................................... 65
O Stonehenge, menhirach i architekturze neolitu .............................................................. 66

Çatal Höyük i Skara Brae, czyli jak mieszkano w neolicie ............................................. 66
Tajemnica megalitów i menhirów ................................................................................... 67

Rozdzia7 5: Zmienni bogowie, sztuka wojenna i narodziny pisma

— sztuka staro<ytnej Mezopotamii .................................................................... 69

Pn!c si& ku niebu — architektura sumeryjska ..................................................................... 71

Zygzakiem do nieba — ziggurat ...................................................................................... 71
Wie#a Babel ....................................................................................................................... 72

Rzut oka na rze>biarstwo sumeryjskie ................................................................................. 72

Oddawanie czci wyrze>bionym postaciom ..................................................................... 73
Zapatrzeni w boga — pos!#ki w 'wi!tyni Abu ................................................................ 73

Graj!c na lirze damy Puabi ................................................................................................... 74
Sztandar z Ur ........................................................................................................................ 76
8ladami kamiennych wojowników — sztuka akadyjska ..................................................... 78
Wyryte w kamieniu — Kodeks Hammurabiego ................................................................. 78
Odkrywanie sekretów sztuki asyryjskiej .............................................................................. 80
Dziecko Babilonu — pa?stwo nowobabilo?skie ................................................................ 81

Rozdzia7 6: JednM nogM w grobowcu — sztuka staro<ytnego Egiptu ............................... 83

Staro#ytny Egipt w pigu%ce ................................................................................................... 84
Paleta Narmera i zjednoczenie Egiptu ................................................................................. 85
Styl egipski ............................................................................................................................. 89
Architektura okresu Starego Pa?stwa .................................................................................. 89
Okres przej'ciowy i realizm 8redniego Pa?stwa ................................................................. 93
Sztuka Nowego Pa?stwa ...................................................................................................... 94

Echnaton i egipskie warto'ci rodzinne ............................................................................ 95
Skarby z grobowca Tutanchamona .................................................................................. 96
Podziwiaj!c najpi&kniejsz! na 'wiecie martw! kobiet& ................................................... 97
Czytaj!c Ksi&g& Umar%ych ............................................................................................... 97
Rze>ba zbyt wielka, #eby o niej zapomnie$ ..................................................................... 99

8

Historia sztuki dla bystrzaków

Rozdzia7 7: Sztuka grecka, olimpijskie ego i wynalazcy nowoczesno'ci ........................101

Minojczycy, czyli boginie o ciele w&#a, minotaury i akrobacje z bykami ........................ 102
Rze>ba grecka — od surowej symetrii do delikatnej równowagi ..................................... 105

Od kurosów do pos!gu efeba d%uta Kritiosa .................................................................. 105
Rze>biarze staro#ytni okresu klasycznego: Poliklet, Myron i Fidiasz .............................. 108
Rze>ba z IV wieku p.n.e. ................................................................................................. 111

Greckie malarstwo wazowe ................................................................................................ 112

Uproszczone przedstawianie postaci — styl geometryczny ......................................... 112
Styl czarnofigurowy i czerwonofigurowy ...................................................................... 113

B%!dz!c w'ród ruin — architektura staro#ytnej Grecji ..................................................... 114
Grecja bez granic — hellenizm .......................................................................................... 116

Rozdzia7 8: Sztuka etruska i rzymska — powtórka z Grecji ............................................121

Tajemniczy Etruskowie ...................................................................................................... 121

Kiedy 'wi!tynia staje si& grobowcem — wp%ywy greckie ............................................. 122
U'miech wyryty w skale, czyli wiecznie szcz&'liwi Etruskowie .................................. 122

Upadek Republiki Rzymskiej ............................................................................................. 123

Sztuka jako zwierciad%o — rzymski realizm i rze>bione portrety republikanów ........ 125
Realizm w malarstwie ..................................................................................................... 128
Mozaika rzymska ............................................................................................................. 130
Architektura rzymska — po%!czenie stylu greckiego i etruskiego .................................... 131

Cz#$% III: Sztuka po upadku Rzymu

— lata 500 – 1760 n.e. .......................... 137

Rozdzia7 9: Kult obrazów a sztuka wczesnochrze'cijaRska, bizantyjska i islamska .......139

Powstanie Konstantynopola ................................................................................................ 139

Chrystianizacja Rzymu ................................................................................................... 140
Po upadku — podzia%y i roz%amy ................................................................................... 140

Sztuka wczesnochrze'cija?ska na Zachodzie ..................................................................... 141
Sztuka bizantyjska osi!ga 'wietno'$ godn! cesarstwa ........................................................ 143

Architektura czasów Justyniana Pierwszego i wczesnobizantyjska .............................. 144
Niezwyk%e mozaiki — sztuka uk%adania ........................................................................ 146
Ikony i ikonoklazm ......................................................................................................... 150

Sztuka islamu — przez architektur& do Boga .................................................................... 153

Wielki Meczet w Kordowie ............................................................................................ 154
Ol'niewaj!ca Alhambra ................................................................................................... 155
8wi!tynia mi%o'ci — Tad# Mahal .................................................................................. 157

Rozdzia7 10: Mistycy, rabusie i r0kopisy — sztuka 'redniowiecza ................................159

Irlandzki promie? 'wiat%a — iluminowane r&kopisy ........................................................ 160

Ksi&ga z Kells, Ewangeliarz z Lindisfarne i inne r&kopisy ............................................ 161
Drolleries — zabawny styl .............................................................................................. 162

Spis tre'ci

9

Karol Wielki — król swego prywatnego renesansu ........................................................... 163
Bitwa pod Hastings wyszyta na Tkaninie z Bayeux .......................................................... 163

Przyczyna starcia pod Hastings ...................................................................................... 164
Codzienne #ycie w 'redniowiecznej Anglii i Francji .................................................... 164
Propaganda polityczna .................................................................................................... 165
Przekraczanie granic ....................................................................................................... 166

P&kate 'wi!tynie architektury roma?skiej ......................................................................... 166
Rze>ba roma?ska ................................................................................................................. 170

Odrodzenie rze>by rzymskiej ........................................................................................ 171

Relikwie i relikwiarze — cudowne szcz!tki ...................................................................... 171
Strzeliste ko'cio%y, czyli majestatyczny gotyk .................................................................... 172

Wi&ksza i ja'niejsza ......................................................................................................... 173
Co' nowego z czego' starego ......................................................................................... 174
Ostatnie szlify i voilà! ...................................................................................................... 174
Rozwijanie snu o gotyku ................................................................................................ 176

Historia zakl&ta w witra# .................................................................................................... 177
Rze>ba gotycka .................................................................................................................... 178
Gotyk we W%oszech ............................................................................................................ 180
Malarstwo gotyckie — Cimabue, Duccio i Giotto ........................................................... 181

Cimabue .......................................................................................................................... 181
Duccio ............................................................................................................................. 183
Giotto ............................................................................................................................... 184

Na tropie damy z jednoro#cem — mistyczne gobeliny z Cluny ..................................... 186

Rozdzia7 11: Odrodzenie kulturalne — wczesny i dojrza7y renesans ............................. 189

Wczesny renesans rozwijaj!cy si& w 'rodkowej cz&'ci W%och .......................................... 190

Konkurs na projekt drzwi: Brunelleschi kontra Ghiberti — zwyci&zc! zostaje... ....... 190
Katedra Santa Maria del Fiore (Duomo) we Florencji ................................................. 191
O co chodzi w perspektywie? ......................................................................................... 192
Sandro Botticelli — Wenus w wersji ogrodowej .......................................................... 196
Donatello — stawianie pos!gów z powrotem na nogi .................................................. 197

Dojrza%y renesans ................................................................................................................ 198

Leonardo da Vinci — oryginalny cz%owiek renesansu .................................................. 200
Micha% Anio% — najlepszy kumpel ................................................................................ 205
Rafael Santi — ksi!#& w'ród malarzy ............................................................................ 208

Rozdzia7 12: Renesans wenecki, póSny gotyk i odrodzenie na Pó7nocy .......................... 211

Podró# gondol! przez renesansow! Wenecj& .................................................................... 211

Pierwszy przystanek: Bellini ........................................................................................... 212
Na skróty do Mantegny i Giorgione .............................................................................. 213
Weneckie wakacje Dürera .............................................................................................. 215
XVI stulecie oczyma Tycjana ......................................................................................... 216
Wenecja Paolo Veronese ................................................................................................. 218
Tintoretto i renesansowe ego ......................................................................................... 219
Palladio — król klasycyzmu ........................................................................................... 220

10

Historia sztuki dla bystrzaków

Pó>ny gotyk — naturalizm flandryjski ............................................................................... 221

Jan van Eyck — mistrz pó>nego gotyku ........................................................................ 221
Rogier van der Weyden — na pierwszym planie i w centrum ..................................... 223

Mistrzowie Pó%nocy — renesans w Niderlandach i Niemczech ..................................... 225

Mroczny Hieronim Bosch .............................................................................................. 225
Ponury symbolizm Grünewalda .................................................................................... 227
Wieczerza u Pietera Bruegla starszego ........................................................................... 228

Rozdzia7 13: RozciMganie cia7a i umys7u, czyli manieryzm ..............................................231

Pontormo — na pierwszym planie i w centrum ............................................................... 232
Bronzino — symbolizm i wymy'lna aran#acja sceny ....................................................... 233
Parmigianino — to nie jest gatunek sera! .......................................................................... 235
Arcimboldo — sztuka z jad%ospisu ..................................................................................... 237
El Greco — rozci!ganie cia%a do granic mo#liwo'ci .......................................................... 238
Jak si& odnale>$ w Palazzo del Tè Giulio Romano ........................................................... 239

Rozdzia7 14: Kiedy renesans sta7 si0 barokiem ..............................................................243

Annibale Carracci — niebia?skie sklepienia ...................................................................... 244
Rzu$my nieco 'wiat%a na temat Caravaggia i jego na'ladowców ...................................... 245

Orazio Gentileschi — raczej %agodna forma baroku ..................................................... 246
Cienie i subtelny dramatyzm Artemizji Gentileschi ..................................................... 247

Nieko?cz!ca si& ekstaza rze>b Berniniego ......................................................................... 247
Jak rozumie$ barokow! architektur& .................................................................................. 249
Realizm holenderski i flamandzki ...................................................................................... 252

Mi&siste, b%yskotliwe i przesycone 'wi&to'ci! dzie%a Rubensa ..................................... 253
Rembrandt — autoportrety i #ycie w cieniu ................................................................. 255
Zdrowy 'miech Halsa ..................................................................................................... 256
Vermeer — muzycy, panny i dziewczyna z per%! .......................................................... 257

Francuska wystawno'$ i barokowa gra 'wiat%em ............................................................... 258

Perfekcjonista Poussin .................................................................................................... 258
Refleksyjne 'wiat%o 'wiec i Georges de La Tour ........................................................... 259
Wersal — architektura w s%u#bie propagandy Króla S%o?ce ......................................... 259

Hiszpa?ski z%oty wiek w 'wietle Caravaggia ...................................................................... 260

Ribera i Zurbarán — w cieniu Caravaggia ......................................................................... 261
Królowie i ksi&#niczki Velázqueza ................................................................................. 262

Rozdzia7 15: Rokoko doda Ci skrzyde7 .............................................................................265

Antoine Watteau zrywa z barokiem .................................................................................... 266
Fragonard i Boucher — luksus, krzepa i rozrzutno'$ ....................................................... 267

François Boucher ............................................................................................................ 268
Jean-Honoré Fragonard .................................................................................................. 268

Podniebne malarstwo Giovanniego Battisty Tiepolo ........................................................ 269
Rokoko light, czyli angielska wersja sielanki ..................................................................... 270

William Hogarth .............................................................................................................. 270
Thomas Gainsborough ................................................................................................... 271
Sir Joshua Reynolds ........................................................................................................ 271

Spis tre'ci

11

Cz#$% IV: Rewolucja przemysOowa i degradacja sztuki

— lata 1760 – 1900 ................................273

Rozdzia7 16: Wszystkie drogi prowadzM z powrotem do Rzymu i Grecji — neoklasycyzm ...... 275

Jacques-Louis David — król neoklasycyzmu .................................................................... 277

Okaza%o'$ i formalizm w stylu retro .............................................................................. 277
Propaganda dla obu stron ............................................................................................... 279

Jean Auguste Dominique Ingres — ksi!#& neoklasycznego portretu .............................. 280
Élizabeth-Louise Vigée-Lebrun — mi%a i naturalna ......................................................... 281
Canova i Houdon — grecki wdzi&k neoklasycznej rze>by .............................................. 283

Antonio Canova — mistrz XVIII-wiecznej rze>by ....................................................... 283
Jean-Antoine Houdon — #ycie zakl&te w kamie? ........................................................ 283

Rozdzia7 17: Romantyczne gesty i poszukiwanie duszy .................................................. 285

Nie wystarczy, #e chcesz si& ca%owa$ — musisz mie$ serce ............................................. 285
Wykroczenie poza siebie Williama Blake’a i Henry’ego Fuselego — mitologie umys%u ..........288
Po drugiej stronie — Caspar David Friedrich ................................................................... 289
Rewolucyjni romantycy francuscy — Géricault i Delacroix ............................................ 290

Théodore Géricault ........................................................................................................ 290
Eugéne Delacroix ............................................................................................................ 292

Francisco Goya i groteska ................................................................................................... 294
Joseph Mallord William Turner wznieca ogie? w niebiosach ......................................... 296

Rozdzia7 18: Najwa<niejsze jest widoczne dla oczu — realizm ...................................... 299

Courbet i Daumier maluj! ch%opów i degradacj& miast ................................................... 300

Gustave Courbet ............................................................................................................. 300
Honoré Daumier — zgrzyt codzienno'ci ..................................................................... 302

Szko%a z Barbizon i wyj'cie na wie' ................................................................................... 303

Jean-François Millet i jego szlachetni ch%opi ................................................................ 303
Jean-Baptiste Camille Corot — od nagiej prawdy do wystrojonej rzeczywisto'ci ..... 305

Trzymanie si& faktów w Ameryce ...................................................................................... 306

Na zachód z Albertem Bierstadtem ............................................................................... 306
Przez morze w s%o?cu czy burzy z Winslowem Homerem ......................................... 306
{odzi! przez Ameryk& z Thomasem Eakinsem ............................................................ 307

Prerafaelici — 'redniowieczne wizje i ilustrowanie literatury ......................................... 308

Dante Gabriel Rossetti — przywódca ruchu ................................................................. 309
John Everett Millais i subtelny symbolizm ...................................................................... 309

Rozdzia7 19: Pierwsze wra<enie — impresjonizm .......................................................... 313

M&M’s, czyli Manet i Monet ............................................................................................ 314

Édouard Manet %amie regu%y, aby uwolni$ dusz& artysty ............................................. 315
Claude Monet — od plam do kropek ............................................................................ 317

Pi&kne kobiety i malowane damy Renoira i Degasa ......................................................... 319

Pi&kne jak z obrazka — Pierre-Auguste Renoir ............................................................ 319
Tancerki Edgara Degasa ................................................................................................. 321

12

Historia sztuki dla bystrzaków

Morisot i Cassatt — kobiety w 'wiecie sztuki ................................................................... 322

Mary Cassatt .................................................................................................................... 323
Berthe Morisot ................................................................................................................ 323

Rozdzia7 20: Rozwijanie w7asnych impresji — postimpresjonizm ..................................325

Najwa#niejsze punkty obrazu, czyli pointylizm i Georges-Pierre Seurat ........................... 325
Sztuka spod czerwonych latarni — Henri de Toulouse-Lautrec ..................................... 327
Paul Gauguin pod!#a 'ladem „szlachetnego dzikiego” ..................................................... 328

Obrazy z Bretanii ............................................................................................................ 328
Obrazy z Tahiti ............................................................................................................... 329

Niespo#yta energia Vincenta van Gogha ................................................................................ 330
Mi%o'$ zakl&ta w kamie? — Rodin i Claudel .................................................................... 331

Auguste Rodin ................................................................................................................. 332
Camille Claudel .............................................................................................................. 333

Maska ukryta za twarz! — James Ensor ............................................................................. 334
Geometryczne krajobrazy Paula Cézanne’a ....................................................................... 334
Art Nouveau, czyli maria# sztuki z technologi! ................................................................ 336
Ba'niowe kaprysy i katedra jak zamek z piasku — Antoni Gaudí .................................... 337

Cz#$% V: Sztuka XX wieku i nowe perspektywy ......... 339

Rozdzia7 21: Od fowizmu do ekspresjonizmu ...................................................................341

Fowi'ci — kolory walcz! jak dzikie zwierz&ta ................................................................... 342

Henri Matisse .................................................................................................................. 342
André Derain ................................................................................................................... 344
Maurice de Vlaminck ...................................................................................................... 344

Ekspresjonizm niemiecki — forma kszta%towana przez uczucia ...................................... 345

Die Brücke i I wojna 'wiatowa ....................................................................................... 346
Der Blaue Reiter .............................................................................................................. 349

Ekspresjonizm austriacki ..................................................................................................... 351

Gustaw Klimt i jego omdlewaj!ce damy ........................................................................ 351
Egon Schiele — ja>? wystawiona na pokaz ................................................................... 352
Oskar Kokoschka — mroczne sny i wewn&trzne burze ............................................... 353

Rozdzia7 22: Kubistyczne puzzle i futurystyczna droga szybkiego ruchu .........................355

Kubizm — wszystkie perspektywy jednocze'nie .............................................................. 356

Pablo Picasso ................................................................................................................... 356
Kubizm analityczny — rozbijanie na kawa%ki ............................................................... 359
Kubizm syntetyczny — klejenie fragmentów ............................................................... 360
Fernand Léger — kubizm dla szarego cz%owieka .......................................................... 361

Futuryzm — sztuka, która %amie ograniczenia pr&dko'ci ................................................. 362

Umberto Boccioni .......................................................................................................... 363
Gino Severini ................................................................................................................... 364

Spis tre'ci

13

Rozdzia7 23: Najwa<niejsze jest niewidoczne dla oczu — od sztuki nieprzedstawiajMcej

do abstrakcyjnego ekspresjonizmu .............................................................. 367

Suprematyzm — ponowne odkrycie przestrzeni przez Kazimierza Malewicza ............. 368
Konstruktywizm — obna#anie szkieletu ............................................................................. 370

Wie#a Tatlina ................................................................................................................... 371
Taniec czasu z przestrzeni! — Naum Gabo ................................................................. 371

Piet Mondrian i ruch De Stijl ............................................................................................. 373
Dadaizm przewraca 'wiat do góry nogami ........................................................................ 373

Dada, prowokacja i Cabaret Voltaire ............................................................................. 374
Marcel Duchamp — pisuary, stojaki na kapelusze i ko%a rowerowe ........................... 376
Hans (Jean) Arp — w krainie dada ................................................................................ 378

Surrealizm i dziwne marzenia senne ................................................................................. 379

Max Ernst i jego alter ego Loplop .................................................................................. 380
Salvador Dalí — topniej!ce zegary, senne krajobrazy i mrówki .................................. 381
René Magritte — 'wiat zdezorientowany ..................................................................... 382
Rozdarta Frida Kahlo ...................................................................................................... 383

Mój dom to maszyna — modernistyczna architektura ..................................................... 385

Frank Lloyd Wright — wniesienie zewn&trznej strony do 'rodka .............................. 385
Walter Gropius i bloki Bauhausu ................................................................................... 386
Le Corbusier — mieszkalne maszyny i Notre Dame du Haut .................................... 388

Abstrakcyjny ekspresjonizm — fajerwerki na p%ótnie ....................................................... 390

Arshile Gorky .................................................................................................................. 390
Jackson Pollock ............................................................................................................... 391
Willem de Kooning ......................................................................................................... 393

Rozdzia7 24: Wszystko mo<e byV sztukM — bajeczne lata pi0VdziesiMte

i psychodeliczne lata sze'VdziesiMte .......................................................... 395

Pretensjonalne rysunki — pop-art ..................................................................................... 396

Wiele twarzy Andy’ego Warhola .................................................................................... 396
Wtem! Komiksy trafiaj! na p%ótna — Roy Lichtenstein ............................................... 398

Realizm fantastyczny ........................................................................................................... 399

Ernst Fuchs — ojciec realizmu fantastycznego ............................................................. 400
Domy Hundertwassera ................................................................................................... 400

Oszcz&dna sztuka Rothko, Newmana, Stelli i innych ...................................................... 402

Barwne p%aszczyzny marze? — Rothko i Newman ..................................................... 402
Minimalizm w mniejszym lub wi&kszym stopniu ........................................................ 404

Hiperrealizm ....................................................................................................................... 405

Richard Estes — wyostrzone spojrzenie ........................................................................ 405
Ch%odne zbli#enia Chucka Close’a ................................................................................ 406

Performance i instalacje ...................................................................................................... 406

Fluxus — na przeci&ciu sztuk ........................................................................................ 407
Joseph Beuys — rozwijanie mo#liwo'ci Fluxusa .......................................................... 407

14

Historia sztuki dla bystrzaków

Rozdzia7 25: Fotografia — od nauki do sztuki ................................................................411

Narodziny fotografii ............................................................................................................ 411
Od nauki do sztuki .............................................................................................................. 412
Alfred Stieglitz — chwytanie ulotnych chwil .................................................................... 414
Henri Cartier-Bresson i „decisive moment” ..................................................................... 415
Grupa „f/64” — Edward Weston i Ansel Adams ............................................................... 417
Dorothea Lange — susza i Wielki Kryzys .......................................................................... 418
Margaret Bourke-White — od kominów fabrycznych i hut #elaza do obozu

w Buchenwald i 'mierci Gandhiego ................................................................................ 420

Szybki rozwój — nast&pne pokolenie ................................................................................ 422

Rozdzia7 26: Nowy wspania7y 'wiat — postmodernizm .................................................423

Od modernistycznych piramid do pokr&conych, tytanowych kszta%tów

— postmodernistyczna architektura ................................................................................ 424

Viva Las Vegas! ................................................................................................................ 425
Chestnut Hill — doskona%y przyk%ad ............................................................................ 425
Philip Johnson i meble w centrum miasta ..................................................................... 426
I.M. Pei i jego pryzmatyczny projekt ............................................................................. 426
Dekonstruktywistyczna architektura Petera Eisenmana,

Franka Gehry’ego i Zahy Hadid ................................................................................. 428

Twórczo'$ czy oszustwo? Postmodernistyczna fotografia i malarstwo ........................... 431

Cindy Sherman — przekszta%canie siebie ........................................................................ 431
Gerhard Richter — czytanie mi&dzy warstwami .......................................................... 433

Instalacje i sztuka ziemi ....................................................................................................... 434

Judy Chicago — proszona kolacja dla wielkich nieobecnych ....................................... 434
Sztuka odpowiedniego opakowania — Christo i Jeanne-Claude ................................ 435
Robert Smithson i sztuka ziemi — dokopywanie si& do znacze? ................................ 436

Króliki 'wiec!ce w ciemno'ciach i #ywa, genetyczna sztuka ............................................ 438

Cz#$% VI: Dekalogi ................................................. 441

Rozdzia7 27: Dziesi0V muzeów, które musisz odwiedziV .................................................443

Luwr (Pary#) ........................................................................................................................ 443
Galeria Uffizi (Florencja) ................................................................................................... 444
Muzea Watyka?skie (Rzym) ............................................................................................... 444
Galeria Narodowa (Londyn) .............................................................................................. 444
Metropolitan Museum of Art (Nowy Jork) ...................................................................... 445
Prado (Madryt) .................................................................................................................... 445
Ermita# (Sankt Petersburg) ................................................................................................. 445
Rijksmuseum (Amsterdam) ................................................................................................ 446
Muzeum Brytyjskie (Londyn) ............................................................................................ 446
Kunsthistorisches Museum (Wiede?) ............................................................................... 446

Spis tre'ci

15

Rozdzia7 28: Dziesi0V wspania7ych ksiM<ek napisanych przez s7ynnych artystów .......... 447

Leonardo da Vinci, Traktat o malarstwie ........................................................................... 447
Giorgio Vasari, ywoty najs%awniejszych malarzy, rze>biarzy i architektów .................. 448
Micha% Anio% Buonarroti, Poezje wybrane ........................................................................ 448
Eugéne Delacroix, Dzienniki ............................................................................................. 448
Vincent van Gogh, Listy do brata ....................................................................................... 449
Sztuka, August Rodin — rozmowy spisane przez Paula Gsella ....................................... 449
Wasyl Kandy?ski (Wassily Kandinsky), O duchowo'ci w sztuce ........................................ 449
Rozmowy z Picassem, spisane przez Gilberte’a Brassaia .................................................. 450
Salvador Dalí, Dziennik geniusza ...................................................................................... 450
Andy Warhol, Filozofia Warhola od A do B i z powrotem ............................................... 450

Rozdzia7 29: Dziesi0V sposobów malowania, które zmieni7y 'wiat ................................ 453

Cz%owiek, który rozpowszechni% malarstwo olejne — Jan van Eyck ............................... 453
Có# to za mg%a? Leonardo da Vinci ................................................................................... 454
Zagubieni i wy%owieni z cieni Rembrandta ....................................................................... 455
Gdzie s! moje okulary? Monet i impresjonizm ................................................................ 455
Punktuj!cy styl Seurata ....................................................................................................... 456
Ow%adni&ty sza%em p&dzel van Gogha ............................................................................... 457
A mo#e na niebiesko? Picasso ............................................................................................ 457
Malowanie melodyjnych barw — Kandinsky ................................................................... 458
Rzucaj!cy farb! Pollock ...................................................................................................... 458
Richter i malowanie gumowym wa%kiem ............................................................................. 459

Dodatek: Adresy internetowe ..................................461

Skorowidz ....................................................................................................................... 475

Rozdzia7 3

G7ówne okresy

i nurty w historii sztuki

W tym rozdziale:

Okre'limy ró#nic& pomi&dzy nurtem a okresem w sztuce.

Zg%&bimy g%ówne okresy w sztuce.

Przeanalizujemy najbardziej znacz!ce nurty w sztuce.

istoria sztuki dzieli si& na okresy i nurty. W tym rozdziale przyjrzymy si&

ka#demu z nich w porz!dku chronologicznym.

RóDnica pomi#dzy okresem
a nurtem w sztuce

Nurty i okresy w sztuce ukazuj! dzia%alno'$ artystyczn! grupy twórców

w okre'lonym przedziale czasu. Ró#nic& pomi&dzy tymi dwoma poj&ciami

rozwa#a si& w kontek'cie czasu i zamierzenia.

Nurty w sztuce

Nurt w sztuce

zapocz!tkowywany jest 'wiadomie przez ma%! grup& artystów,

którzy chc! promowa$ lub prowokowa$ zmiany. {!czony jest on zazwyczaj

z konkretnym stylem w sztuce i jak!' ideologi!. Tak samo jak ruch kobiet

czy ruch na rzecz przestrzegania praw obywatelskich, ruch czy nurt w sztuce

mo#e popycha$ w kierunku nowych mo#liwo'ci lub konkretnych problemów.

Przedstawiciele danego ruchu mog! na przyk%ad przeciwstawia$ si& wojnie

albo jakiemu' konkretnemu systemowi politycznemu. Czasem pisz! oni

manifesty, aby jasno okre'li$ swoje cele, i zwo%uj! spotkania. Zazwyczaj

cz%onkowie danego nurtu trzymaj! si& razem i prezentuj! swoje prace

na grupowych wystawach.

H

46

Cz0'V I: Historia ludzko'ci w zwierciadle — wst0p do historii sztuki

Okresy w sztuce

Okres w sztuce

nie jest zwykle 'wiadomie rozpoczynany przez artystów. Okresy

trwaj! zazwyczaj d%u#ej ni# nurty i rozwijaj! si& stopniowo, kszta%towane przez

kultur& i polityk&.

Cz&sto okres w sztuce pokrywa si& z epok! historyczn!. Tak jest na przyk%ad

ze sztuk' wczesnochrze)cija,sk', która tworzona by%a w epoce wczesnego

chrze'cija?stwa. Arty'ci tego okresu tworzyli dzie%a zwi!zane z chrze'cija?stwem

i sami byli wyznawcami tej religii. Nie pisali jednak manifestów ani nie zwo%ywali

spotka?, na których dyskutowaliby o ideologii i dzieliliby si& wskazówkami

dotycz!cymi stylu. Historycy sztuki przyporz!dkowuj! ich jednak do tej

samej grupy, poniewa# #yli w tym samym czasie, po'wi&cali swoje obrazy tym

samym tematom i kierowali si& tym samym duchem — duchem swoich czasów,

religii i kultury.

PrzeglZd gOównych okresów
w historii sztuki

Okres w sztuce mo#e trwa$ od ponad 20 000 do 50 lat — w zale#no'ci od tempa

zmian kulturowych. Sztuk& jaskiniow! tworzono od oko%o 35 000 roku p.n.e.

a# do pó>nego paleolitu, czyli lat 10 000 p.n.e. – 8000 p.n.e. (ludzie zamieszkuj!cy

tereny bli#ej cofaj!cego si& lodowca parali si& tym rodzajem sztuki nieco d%u#ej).

W tym okresie kultura zmienia%a si& prawie w takim tempie, w jakim topnia%

lodowiec — a musimy pami&ta$, #e globalne ocieplenie mia%o dopiero nadej'$.

Z kolei inny okres w sztuce, neoklasycyzm, trwa% tylko oko%o 65 lat (od 1765

do 1830 r.). Rewolucja przemys%owa przy'pieszy%a tempo zmian spo%ecznych

i kulturowych w drugiej po%owie XVIII wieku.

Czasami ró#nica pomi&dzy okresem a nurtem jest bardzo niewyra>na. Okres

dojrza%ego renesansu — nazywany przez niektórych podokresem 150-letniego

renesansu, przez innych z kolei postrzegany jako nurt — trwa% zaledwie oko%o 25 lat

(1495 – 1520). Jego schy%ek wyznaczaj! daty 'mierci czo%owych artystów tej epoki.

Co prawda #y% jeszcze wtedy Micha% Anio%, ale #aden nurt ani te# okres nie

mo#e mie$ tylko jednego przedstawiciela — nawet je'li jest to posta$ tak wybitna.

Manieryzm równie# by% uwa#any za okres, ale teraz postrzega si& go raczej

jako nurt zapocz!tkowany w latach dwudziestych XVI wieku pracami takich

artystów, jak Rosso Fiorentino, Jacopo Pontormo czy Parmigianino. Co ciekawe,

wy#ej wspomniani twórcy nie nazywali tego, co robili, manieryzmem. Twierdzili

raczej, #e ich prace stanowi! rozwini&cie dokona? Rafaela i innych artystów

dojrza%ego renesansu. Mniej lub bardziej 'wiadomie, razem z Micha%em Anio%em

zapocz!tkowali nowy, inny styl tworzenia, który przerodzi% si& w nurt.

Rozdzia7 3: G7ówne okresy i nurty w historii sztuki

47

Sztuka prehistoryczna
(35 000 r. p.n.e. – 2500 r. p.n.e.)

Sztuka prehistoryczna powstawa%a w paleolicie i neolicie. Ludzie u#ywali wtedy

kamiennych narz&dzi, trudnili si& zbieractwem, my'listwem i rybo%ówstwem

(w paleolicie), a nast&pnie rolnictwem (w neolicie) i nie znali pisma.

Chocia# niepi'mienni, ludzie prehistoryczni potrafili doskonale malowa$

i rze>bi$. W paleolicie malowali zwierz&ta na 'cianach jaski? oraz wykonywali

kamienne rze>by przedstawiaj!ce postacie ludzkie lub zwierz&ce. Sztuka by%a

prawdopodobnie cz&'ci! magicznego lub szama?skiego rytua%u — wczesn!

form! wizualizacji — który mia% pomaga$ ludziom w polowaniu. Sam akt

tworzenia by% ju# prawdopodobnie cz&'ci! tych rytua%ów.

Jednak pomimo faktu, #e w neolicie ludzie dysponowali lepszymi kamiennymi

narz&dziami, stadami udomowionych zwierz!t i w miar& sta%ymi osadami,

sztuka malarska zacz&%a wówczas podupada$. Dziedzin! sztuki, która zacz&%a si&

gwa%townie rozwija$, by%a architektura. To wtedy powsta%y pot&#ne grobowce,

takie jak Stonehenge, 'wi!tynie i pierwsze miasta.

Sztuka staroDytnej Mezopotamii
(3500 r. p.n.e. – 500 r. p.n.e.)

Na sztuk& staro#ytnej Mezopotamii sk%ada si& dzia%alno'$ artystyczna kilku

cywilizacji:

Sumerów, którzy wynale>li pismo (zwane pismem klinowym),

Akadyjczyków,

Asyryjczyków,

Babilo?czyków.

Sztuka staro#ytnej Mezopotamii to g%ównie sztuka wojenna, propagandowa,

religijna lub nagrobna. Chocia# ka#da z cywilizacji wnios%a co' innego do kultury

Mezopotamii — na przyk%ad waleczni Asyryjczycy rozwin&li narracj& wizualn!

— to sztuka ta powstawa%a na tym samym terenie (którego granic& wyznacza%y

rzeki Tygrys i Eufrat), gdzie ró#ne ludy pozostawa%y pod swoim wzajemnym

wp%ywem. Sztuka staro#ytnej Mezopotamii jest czasem przesadnie m&ska,

ale bywa równie# wyrafinowana, a niekiedy komiczna i pomys%owa.

48

Cz0'V I: Historia ludzko'ci w zwierciadle — wst0p do historii sztuki

Sztuka staroDytnego Egiptu
(3100 r. p.n.e. – 500 r. p.n.e.)

Sztuka egipska mog%aby zosta$ nazwana „sztuk! 'mierci”, poniewa# wi!#e si&

ona bezpo'rednio z grobowcami. Styl egipski charakteryzuje symetria, surowo'$,

ale jednocze'nie elegancja. W du#ej mierze jest on niezmienny, niezwykle

kolorowy i zawiera wiele symboli. Arty'ci egipscy równie# tworzyli narracje

wizualne, ale by%y one mniej dramatyczne ni# te powstaj!ce w Mezopotamii

(patrz wcze'niejszy fragment).

Sztuka minojska,
staroDytnej Grecji i hellenistyczna

Podboje Aleksandra Macedo?skiego (w latach 356 p.n.e. – 323 p.n.e.) i pó>niejszy

romans staro#ytnego Rzymu z kultur! greck! sprawi%y, #e sztuka, która

powstawa%a w pa?stwach-miastach staro#ytnej Grecji, odcisn&%a swoje pi&tno

na terenach od Wysp Brytyjskich po Indie. Wcze'niej wp%yw na kultur& greck!

mia%a kultura minojska. Jej osi!gni&cia nie by%y jednak tak znacz!ce jak to,

co dzia%o si& w sztuce staro#ytnej Grecji pó>niej.

Sztuka minojska (1900 r. p.n.e. – 1350 r. p.n.e.)

Okres rozwoju kultury i sztuki minojskiej by% zdecydowanie krótszy ni# sztuki

staro#ytnego Egiptu czy Mezopotamii. Jest to sztuka #artobliwa, która skupia

si& na tematach takich, jak #ycie, sport, rytua%y religijne i przyjemno'ci #ycia

codziennego. To chyba pierwszy przyk%ad sztuki, która szczerze zachwala

uroki zwyk%ych dni.

Sztuka staroDytnej Grecji (ok. 850 r. p.n.e. – 323 r. p.n.e.)

Sztuka grecka, w której mo#na wyró#ni$ okres archaiczny (starszy) i klasyczny,

coraz bardziej zbli#a%a si& do realizmu. Grecy wymy'lili nowe techniki malarskie,

na przyk%ad styl czerwonofigurowy, wprowadzili kontrapost (patrz rozdzia% 7.)

oraz zacz&li pos%ugiwa$ si& perspektyw!, #eby przedstawia$ 'wiat jak najbardziej

realistycznie. Ale pomimo faktu, #e klasyczna sztuka grecka stawa%a si& coraz

bardziej realistyczna, by%a ona równie# wyidealizowana. adna grecka statua

nie przedstawia postaci ze stercz!cym brzuchem, niedoskona%o'ciami cery

czy zakolami. Klasyczny (czyli szczytowy) okres w sztuce staro#ytnej Grecji

charakteryzuje troch& nierealny spokój i pi&kno.

Rozdzia7 3: G7ówne okresy i nurty w historii sztuki

49

Sztuka hellenistyczna (323 r. p.n.e. – 30 r. p.n.e.)

Pocz!tek okresu hellenistycznego wyznacza 'mier$ Aleksandra Macedo?skiego,

a koniec samobójstwo Kleopatry (które pope%ni%a, wystawiaj!c si& na uk!szenie

#mii). Sztuka hellenistyczna bardzo przypomina sztuk& greck!, tyle #e odarta

jest z idealizmu (chocia# nie we wszystkich przypadkach). Wi&kszo'$ pos!gów

hellenistycznych zachowuje fizyczn! doskona%o'$, ale ich twarze nie s! ju#

niezmiennie pogodne. Potrafi! wyra#a$ z%o'$, smutek lub strach. Sztuka

hellenistyczna jako pierwsza teatralnie i realistycznie da%a wyraz tym emocjom.

Sztuka etruska i rzymska

Sztuk& etrusk! i rzymsk! mo#na by okre'li$ mianem na'ladowczej. Ka#da

z nich w znacznym stopniu wzorowa%a si& na sztuce greckiej, ale ka#da wnios%a

te# co' nowego.

Sztuka etruska (VIII w. p.n.e. – IV w. p.n.e.)

Etruskowie zamieszkuj!cy Etruri& (dzisiejsz! Toskani&) nie zostawili po sobie

zbyt wielu dzie% architektonicznych. Rzymianie, którzy ich podbili, na miejscu

ich osad wznie'li nowe. Jednak grobowce etruskie pozosta%y nienaruszone,

dlatego wiedz& dotycz!c! tego ludu zamieszkuj!cego Etruri& czerpiemy g%ównie

z jego sztuki nagrobnej. Co zaskakuj!ce, sztuka ta by%a bardzo radosna, poniewa#

pierwsi Etruskowie postrzegali 'mier$ jako przyjemn! kontynuacj& #ycia.

Sztuka rzymska (300 r. p.n.e. – 476 r. n.e.)

Rzymianie równie# wzorowali si& na Grekach, jednak historycy sztuki dalecy

s! od nazywania sztuki rzymskiej powtórk! z dokona? Greków. Podobnie

jak Etruskowie, Rzymianie nie tylko na'ladowali, ale równie# dodawali co'

od siebie. Do architektury Rzymianie wprowadzili %uk rzymski — konstrukcj&,

która umo#liwi%a im budowanie najwi&kszych sieci dróg i akweduktów, jakie

kiedykolwiek ujrza%y 'wiat%o dzienne. W malarstwie i rze>bie Rzymianie

rozwin&li realizm w wi&kszym stopniu ni# Grecy w okresie hellenistycznym.

Senatorzy i pierwsi w%adcy przedstawiani byli zazwyczaj jako silni, zwyczajni

m&#czy>ni w 'rednim wieku.

Sztuka bizantyjska i sztuka islamu

Sztuka bizantyjska to inaczej sztuka chrze'cija?ska Wschodniego Cesarstwa

Rzymskiego, która narodzi%a si& po upadku Cesarstwa Zachodniego w 476

roku n.e. Sztuka i architektura islamu z kolei rozprzestrzeni%y si& na obszarze

Bliskiego Wschodu, Afryki Pó%nocnej i Hiszpanii jako nast&pstwo fali podbojów

islamskich w latach 632 n.e. – 732 n.e.

50

Cz0'V I: Historia ludzko'ci w zwierciadle — wst0p do historii sztuki

Sztuka bizantyjska (500 r. p.n.e. – 1453 r. p.n.e.)

Sztuka bizantyjska to po%!czenie 'wietno'ci okresu pó>norzymskiego, greckich

tradycji artystycznych oraz tematyki chrze'cija?skiej. Jest ona symboliczna i mniej

naturalistyczna ni# sztuka grecka czy rzymska, z których czerpie inspiracj&.

Skupia si& bardziej na tym, co b&dzie, ni# na tym, co jest.

Najpopularniejsz! form! malarstwa w sztuce bizantyjskiej by%y ikony (wizerunki

Jezusa, Marii i 'wi&tych) wykorzystywane przy modlitwach. Arty'ci bizantyjscy

tworzyli równie# mozaiki (obrazy wykonane z drobnych kamyków lub kawa%ków

szk%a).

Sztuka islamu (VII wiek – )

Tak jak Moj#esz, Mahomet pot&pia% ba%wochwalstwo, wi&c w sztuce islamu

brak wyobra#e? istot ludzkich. W pa?stwach Bliskiego Wschodu i Afryki

Pó%nocnej, które przyj&%y religi& islamu, bardzo rozwini&ta by%a wiedza

matematyczna i geometryczna, z której czasem korzystano przy tworzeniu

dzie% sztuki. Dowodem tego mog! by$ niesamowicie skomplikowane wzory

na dywanach, manuskryptach, wyrobach ceramicznych czy budowlach

autorstwa islamskich artystów.

Sztuka $redniowieczna
(500 r. n.e. – 1400 r. n.e.)

Sztuka 'redniowieczna to przede wszystkim sztuka chrze'cija?ska, która

rozwija%a si& w Europie po upadku Cesarstwa Zachodniego i przed nastaniem

renesansu. Motywy dominuj!ce w sztuce 'redniowiecznej to witra#e,

iluminowane manuskrypty, srebrne i z%ote relikwiarze (bogato zdobione

pojemniki na relikwie — ko'ci lub inne cz&'ci cia%a 'wi&tych), reliefy oraz

katedry roma?skie i strzeliste katedry gotyckie. Sztuka 'redniowieczna jest

przesi!kni&ta mistycyzmem oraz symbolizmem i skupia si& g%ównie na #yciu

po 'mierci.

Sztuka renesansu

Renesans

to inaczej odrodzenie. Arty'ci tego okresu wracali do klasycystycznych

wzorców w malarstwie, rze>biarstwie i architekturze. Sztuka zwi!zana z religi!

chrze'cija?sk! wci!# by%a dominuj!ca, ale historie i wizerunki przedstawiane

w dzie%ach sztuki przejawia%y tendencje do wys%awiania cz%owieka i rzeczy

doczesnych. Wzrost warto'ci indywidualizmu, a co za tym idzie coraz wi&ksza

liczba zamówie? indywidualnych sprawi%y, #e powrócono do malowania

portretów — gatunku malarstwa, który prawie zanikn!% w 'redniowieczu.

Rozdzia7 3: G7ówne okresy i nurty w historii sztuki

51

Takie zainteresowanie chwil! obecn! sprawi%o, #e realizm sta% si& równie wa#ny

jak symbolizm. Aby nada$ obrazom i reliefom charakter bardziej trójwymiarowy

(na kszta%t okien otwieraj!cych si& na prawdziwy 'wiat), arty'ci renesansowi

rozpracowali matematyczne prawa rz!dz!ce perspektyw!.

DojrzaOy renesans (1495 – 1520)

Leonardo da Vinci, Micha% Anio% i Rafael Santi stworzyli razem nurt, który

mo#na okre'li$ jako dojrza%y renesans, mimo #e ich prace cz&sto bardzo si&

od siebie ró#ni%y. Wszyscy trzej arty'ci d!#yli do osi!gni&cia doskona%o'ci,

któr! znajdowali nierzadko w zrównowa#onych, geometrycznych kompozycjach.

Renesans w swoim rozkwicie cechowa% idealizm. Wspomniani trzej arty'ci

przedstawiali wyidealizowane postacie nawet, je'li modelem by% niespokojny,

m%ody wojownik, jak mia%o to miejsce w przypadku niezapomnianego Dawida

Micha%a Anio%a. Aura pi&kna i spokoju to znak firmowy renesansu.

Manieryzm (1530 – 1580)

Po tym, jak arty'ci nauczyli si& przedstawia$ obraz 'wiata, zacz&li go celowo

deformowa$. Wyd%u#ali i wykrzywiali postacie ludzkie, zniekszta%cali pejza#e,

a w obrazach doszukiwano si& symboliki i erotycznej lub duchowej energii.

Sztuka przesta%a by$ oknem na wyidealizowan! wersj& prawdziwego 'wiata;

zacz&%a by$ oknem ukazuj!cym bogat! i fantazyjn! wyobra>ni& artysty.

Sztuka baroku i rokoko

Arty'ci barokowi zamienili renesansowe kompozycje geometryczne na sztuk&

teatraln! wymagaj!c! zaanga#owania widza. Przedstawiciele rokoka z kolei

zrezygnowali z barokowej teatralno'ci na rzecz dekoracyjno'ci.

Barok (1600 – 1750)

Sztuka baroku zbieg%a si& w czasie z kontrreformacj' (XVI-wieczny pr!d odnowy

Ko'cio%a katolickiego) i szybko sta%a si& broni! propagandow! w religijnych

starciach pomi&dzy katolikami a protestantami, do których dochodzi%o na

prze%omie XVI i XVII wieku. Ko'ció% katolicki chcia%, aby sztuka odwo%ywa%a

si& bezpo'rednio do emocji i w ten sposób przykuwa%a uwag& zwyk%ych ludzi

i wi!za%a ich z Ko'cio%em. Pe%ne przepychu barokowe 'wi!tynie wype%nione

rze>bami o teatralnych pozach doskonale spe%nia%y to zadanie.

W krajach protestanckich arty'ci barokowi marginalizowali 'wi&tych. Si&gaj!c

po bardziej symboliczne tematy, takie jak pejza#e, sceny rodzajowe (obrazy

#ycia codziennego opowiadaj!ce jak!' histori&) i owoce — sugeruj!ce doczesno'$

ludzkiego #ycia, sk%aniali si& raczej ku moralistyce. Arty'ci barokowi tworzyli

równie# na zamówienie królów i ksi!#!t, s%awi!c ich bogactwo i w%adz&.

52

Cz0'V I: Historia ludzko'ci w zwierciadle — wst0p do historii sztuki

Rokoko (1715 – 1760)

Rokoko to szalona wersja sztuki baroku. By%a wspierana przez królów, ksi!#&ta

i dostojników ko'cielnych, którzy nie wiedzieli, co zrobi$ ze swoimi pieni&dzmi.

Dekoracyjno'$ rokokowego malarstwa, rze>by i architektury liczy%a si& du#o

bardziej ni# ich wymowa ideowa.

Neoklasycyzm i romantyzm

Neoklasycyzm i romantyzm rozwin&%y si& w okresie o'wiecenia oraz rewolucji

ameryka?skiej, francuskiej i przemys%owej. W pewnym sensie neoklasycyzm

i romantyzm by%y nie tylko okresami, ale równie# nurtami w sztuce, poniewa#

arty'ci dokonali kilku 'wiadomych wyborów — dotycz!cych stylu, który mia%

nie'$ ze sob! jakie' polityczne i (lub) duchowe przes%anie.

Neoklasycyzm (1765 – 1830)

Neoklasycyzm (neo oznacza „nowy”) to kolejny powrót do klasycznych tradycji

grecko-rzymskich. To bardzo dostojna sztuka prezentuj!ca kobiety i m&#czyzn

epoki stylizowanych na greckich bogów i bohaterów. Ich pozy i majestatyczne

gesty s! cz&sto mocno przerysowane.

Romantyzm (przeOom XVIII i XIX wieku)

Arty'ci romantyczni unikali tematu rewolucji przemys%owej, atakowali

królewskie wybryki i bronili praw jednostki. Niektórzy szukali schronienia

w naturze, inni poszukiwali pobudzaj!cej mieszanki l&ku i podziwu, któr!

odnajdowali we wspania%ych pejza#ach. Wyobra>nia przez du#e W i natura

przez du#e N by%y >ród%em nieograniczonej inwencji twórczej.

PrzeglZd gOównych nurtów
w historii sztuki

Wraz z pojawieniem si& nurtów w sztuce przestano wydziela$ w jej historii

okresy. Pocz!wszy od XIX wieku, kierunek rozwoju sztuki nie jest wyznaczany

przez ko'ció% czy pa?stwo, ale przez samych artystów.

Rozdzia7 3: G7ówne okresy i nurty w historii sztuki

53

Realizm (lata 40. XIX wieku
– lata 80. XIX wieku)

Przedstawiciele tego nurtu umocnili integralno'$ 'wiata fizycznego, odrzucaj!c

romantyczne marzycielstwo i nieostro'$. Ukazywali 'wiat, kieruj!c si&

bezwzgl&dn! uczciwo'ci! — a przynajmniej tak twierdzili.

Prerafaelici (1848 – lata 90. XIX wieku)
i Arts and Crafts Movement
(lata 50. XIX wieku – lata 30. XX wieku)

W po%owie XIX wieku prerafaelici tworzyli w Anglii sztuk&, która mia%a

zrównowa#y$ negatywne skutki rewolucji przemys%owej, czyli zanieczyszczenie

miast, bied& i tym podobne. Odrzucali materializm spo%ecze?stwa przemys%owego

i wycofywali si& w mistycyzm wieków 'rednich, przedstawiaj!c histori& króla

Artura i inne 'redniowieczne legendy w formie obrazów lub witra#y. Arts and
Crafts Movement

— nurt zapocz!tkowany przez Williama Morrisa, jednego

z prerafaelitów, popiera% rzemios%o r&czne, przeciwstawiaj!c si& jednocze'nie

kapitalistycznym zak%adom wykorzystuj!cym si%& robocz!. Przedstawiciele

tego nurtu preferowali r&cznie wykonywane meble i sztuk& zdobnicz!, która

rozwija%a si& w ma%ych warsztatach lub osadach artystycznych.

Impresjonizm
(1869 – póene lata 80. XIX wieku)

Impresjoni'ci przedstawiali fragmenty codziennego #ycia w naturalnym 'wietle:

ludzie na pikniku, spacer po parku, letni taniec na 'wie#ym powietrzu. Ale sztuka

impresjonistów nie zamra#a #ycia, jak dzieje si& to w przypadku malarstwa

klasycystycznego. Zamiast tego, oddaj!c subtelne zmiany nastroju i o'wietlenia,

impresjoni'ci przekazuj! to, co ulotne w #yciu.

Postimpresjonizm (1886 – 1892)

Postimpresjonizm nie jest nurtem sensu stricto, ale raczej kategori! obejmuj!c!

bardzo zró#nicowanych artystów, takich jak Vincent van Gogh czy Henri de

Toulouse-Lautrec, którzy tworzyli u schy%ku impresjonizmu.

54

Cz0'V I: Historia ludzko'ci w zwierciadle — wst0p do historii sztuki

Fowizm i ekspresjonizm

Obydwa te XX-wieczne nurty pchn&%y sztuk& w kierunku abstrakcji, upraszczaj!c

lub zniekszta%caj!c form& i stosuj!c ekspresyjn! raczej ni# realistyczn! kolorystyk&.

Fowizm (1905 – 1908)

Fowizm by% bardzo krótkotrwa%ym nurtem, którego g%ównymi przedstawicielami

byli Henri Matisse i André Derain. Arty'ci tego nurtu upraszczali form&,

stylizuj!c j!. Sp%aszczyli równie# perspektyw&, co doprowadzi%o do tego,

#e ich obrazy nie sprawia%y ju# wra#enia „okna na 'wiat”, ale raczej tapety.

Wiod!cy przedstawiciel fowizmu Henri Matisse twierdzi%, #e sztuka powinna

inspirowa$, zdobi$ i bawi$. Sztuka fowistów rzeczywi'cie ma w sobie co'

z tapety. Obrazami artystów tego nurtu mo#na by wy%o#y$ dzieci&cy pokój

— pod warunkiem #e nasze dziecko nie za#!da podobizny Wielkiego Ptaka

czy Ciasteczkowego Potwora.

Ekspresjonizm (1905 – 1933)

Ekspresjonizm tworzy%y dwa niemieckie stowarzyszenia: Die Brücke („Most”)

i Der Blaue Reiter („B%&kitny je>dziec”). Ka#de z nich mia%o nieco inne cele, ale

arty'ci obu u#ywali podobnej techniki i po'wi&cali swoje prace tej samej tematyce.

Ekspresjoni'ci zniekszta%cali zewn&trzny wygl!d ludzi i miejsc po to, aby

ukaza$ ich wn&trze. Na p%ótnach ekspresjonistów krzyk wyra#ony jest nie

tylko grymasem twarzy, ale ca%ym cia%em. Podobnie wewn&trzne szale?stwo

zak%adu dla ob%!kanych odciska swe pi&tno na budynku, sprawiaj!c, #e on

równie# wygl!da jak „szalony”.

Kubizm i futuryzm

Zarówno kubi'ci, jak i futury'ci rozbijali rzeczywisto'$ na drobne kawa%ki,

ale robili to z dwóch ró#nych powodów.

Kubizm (1908 – lata 20. XX wieku)

Kubizm móg%by zosta$ nazwany reprezentacj! teorii wzgl&dno'ci Einsteina

w sztuce. Wszystko jest wzgl&dne; to, co widzimy, zale#y od naszego punktu

widzenia. Georges Braque i Pablo Picasso stworzyli kubizm, aby ludzie mogli

obserwowa$ cz%owieka lub jaki' przedmiot z ka#dej strony w tym samym czasie.

Futuryzm (1909 – lata 40. XX wieku)

W przeciwie?stwie do przedstawicieli innych nurtów, którzy odwracali si&

od tzw. Machine Age (era maszyn), futurystów interesowa%a technologia,

pr&dko'$ oraz, niestety, przemoc i faszyzm. Wierzyli oni, #e faszyzm to jedyny

Czytaj dalej...

Rozdzia7 3: G7ówne okresy i nurty w historii sztuki

55

rodzaj rz!dów, który umo#liwi kulturalne oczyszczenie potrzebne spo%ecze?stwu.

Nurt futurystyczny rozwija% si& g%ównie we W%oszech i w przedrewolucyjnej

Rosji.

Dadaizm i surrealizm

I wojna 'wiatowa by%a przyczyn! niespotykanych wcze'niej zniszcze? i nieszcz&'$

w Europie. Reakcj! rozczarowanych artystów by%o odrzucenie tradycyjnych

warto'ci i form artystycznych b&d!cych cz&'ci! kultury, która, w ich mniemaniu,

doprowadzi%a do wojny.

Dadaizm (1916 – 1920)

Szale?stwo I wojny 'wiatowej sprowokowa%o nowy nurt zwany dadaizmem,

który powsta% w neutralnej Szwajcarii i szybko rozprzestrzeni% si& po ca%ej Europie.

Dadai'ci chcieli wy'mia$ istniej!c! kultur&, %!cznie z popkultur!, za pomoc!

demonstracji, „akcji” i sztuki prze'miewczej. Za%o#yli oni, #e racjonalne

rozumowanie doprowadzi%o do wojny, wi&c antidotum na ca%e z%o musi by$

my'lenie irracjonalne.

Surrealizm (1924 – lata 40. XX wieku)

Surrealizm by% zainspirowany dadaizmem i freudowskimi teoriami

pod'wiadomo'ci. Podobnie jak dadai'ci, surreali'ci (z których wielu by%o

dadaistami) chcieli uratowa$ ludzko'$, odpychaj!c 'wiat racjonalny.

Ale zamiast wy'miewa$ wcze'niejsz! sztuk&, jak robili to dadai'ci, przedstawiciele

surrealizmu poszukiwali sposobów nawi!zania kontaktu z g%&bsz!, instynktown!

rzeczywisto'ci!, jak! jest nasza pod'wiadomo'$. Malowali swoje sny, kierowali

si& zasad! wolnych skojarze? i wywracali do góry nogami racjonalny porz!dek

'wiata, zestawiaj!c w swojej sztuce elementy, które normalnie nigdy ze sob!

nie wyst&puj!: odkurzacz pod%!czony do drzewa, lokomotywa wyje#d#aj!ca

z ogniska, topniej!cy zegar zwisaj!cy z ga%&zi martwego drzewa.

Suprematyzm, konstruktywizm i De Stijl
— abstrakcjonizm

Fowizm, kubizm, dadaizm i surrealizm pozwoli%y artystom zg%&bia$

rzeczywisto'$ w nietypowy sposób. Suprematyzm, konstruktywizm i De Stijl

ca%kowicie odrzuca%y sztuk& figuratywn!, pod!#aj!c raczej w stron& czystego

abstrakcjonizmu.