J. Ławicka, Komunikacja, czyli jak rozmawiać kiedy nie mówię

S t r o n a

| 1

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

Joanna Ławicka

Komunikacja, czyli jak rozmawiać,

kiedy nie mówię…

Możliwość wspierania rozwoju dzieci z autyzmem

i zaburzeniami pokrewnymi.

S t r o n a

| 2

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

Wprowadzenie

Pragnieniem wszystkich oczekujących potomstwa rodziców jest, by było ono zdrowe. Jednym

z najtrudniejszych momentów w życiu rodziców jest chwila, gdy dowiadują się oni

o niepełnosprawności dziecka. Autyzm i pokrewne zaburzenia rozwoju są jednymi

z najbardziej obciążających zaburzeń. Wczesne wykrycie oraz intensywna, profesjonalna terapia

pozwalają w bardzo dużym stopniu minimalizować skutki autyzmu dla życia dziecka. Także

w późniejszym wieku - u młodzieży i dorosłych - prawidłowo skonstruowany program

terapeutyczny daje szansę na znaczną poprawę jakości życia zarówno samej osoby

niepełnosprawnej jak i jej rodziny.

ycie człowieka wypełnione jest aktami współdziałania i porozumienia z innymi ludźmi.

Niezależnie od perspektywy, którą przyjmiemy spoglądając na człowieka, wyraźnie dostrzegamy

w nim rolę komunikacji.

Najpopularniejszym sposobem porozumiewania się jest mowa. Mowa to czynność polegająca na

budowaniu i odbiorze (rozumieniu) komunikatów językowych - słownych. Na ogół mowie

towarzyszy szereg zachowań pozawerbalnych. Na przekazie słownym w znacznej mierze opiera się

edukacja, rozumiana zarówno jako proces celowy, jak i nieukierunkowane „uczenie się” w toku

rozwoju dziecka. Stąd rozumienie języka oraz komunikowanie się z drugą osobą są często uważane

za kluczowe umiejętności niezbędne do tego, aby możliwe było uczenie się.

Około 0,5% populacji są to osoby, które nie są w stanie osiągnąć takiego poziomu rozwoju mowy,

by stała się ona podstawowym narzędziem komunikacji, a mimo to przyjmuje się, że każdy

człowiek rodzi się z pewną organiczną gotowością do porozumiewania się. Powstaje pytanie, jak tę

gotowość przekształcić w możliwość? Jak potencjał skierować na drogę rozwoju ku poznaniu

i uspołecznieniu osób najbardziej dotkniętych – z zaburzeniami ze spektrum autyzmu

i niepełnosprawnością sprzężoną.

S t r o n a

| 3

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

W roku 2010 Fundacja Prodeste zrealizowała projekt terapeutyczny "Komunikacja drogą do

poznawania i rozwoju" w ramach którego działaniami objętych zostało 24. rodziców dzieci

niepełnosprawnych oraz 10. dzieci z autyzmem i niepełnosprawnościami sprzężonymi

z województwa opolskiego. Wszystkie posiadają głębokie zaburzenia rozwoju języka mówionego.

W grupie znalazły się dzieci z autyzmem dziecięcym, Zespołem Angelmana, całościowymi

zaburzeniami rozwoju i towarzyszącymi wadami genetycznymi. Uczestnicy zajęć w projekcie byli

w wieku od 3 do 9 lat. Równolegle, od roku 2005 prowadzimy intensywne działania mające na celu

propagowanie technik wspierania komunikacji u dzieci niemówiących. Nasi specjaliści występują

na konferencjach naukowych, publikują artykuły a przede wszystkim starają się pokazywać

rodzicom, że można skutecznie pomóc ich dzieciom. W roku bieżącym przeprowadziliśmy badania

ankietowe wśród rodzin, które miały na celu zweryfikowanie, na ile nasze wysiłki terapeutyczne

przekładają się na postrzeganie możliwości komunikacyjnych dzieci z autyzmem w środowisku

domowym. Rodzice dzieci niepełnosprawnych potrzebują wsparcia merytorycznego w zakresie

usprawniania ich dzieci poprzez wprowadzanie alternatywnych i wspomagających form

komunikacji pozawerbalnej. Jest to grupa rodziców szczególnie narażona na deprywację potrzeb

rodzicielskich i wypalenie sił, gdyż przeżywają codzienne frustracje związane z niemożnością

porozumienia sie ze swoimi dziećmi. Dzieci z autyzmem i sprzężonymi niepełnosprawnościami nie

posiadają naturalnych umiejętności związanych z kompensowaniem deficytu mowy na drodze

gestów i mimiki naturalnej, stad wymagają specjalistycznej pomocy. Jednocześnie bardzo często

ich rodzice obawiają się, że wprowadzając w/w techniki zamkną dzieciom drogę do komunikacji

werbalnej, tymczasem wyniki badan i doświadczenie terapeutyczne pokazuje, że niejednokrotnie

techniki niewerbalne pozwalają na uruchomienie podstawowych umiejętności w zakresie mowy,

których nie udało sie rozwinąć na drodze tradycyjnej terapii logopedycznej.

Przystępując do realizacji projektu zakładaliśmy, że podczas bezpośrednich zajęć z dziećmi

będziemy kontynuować dotyczasową pracę terapeutyczną ale także wytyczymy nowe kierunki

działań, które pozwolą dzieciom skuteczniej komunikować się w przyszłości. Wszystkie

uczestniczące w projekcie dzieci były wcześniej pod opieką poradni. Ich rodzice wyrazili

O niepełnosprawności sprzężonej mówimy, kiedy u tej samej osoby występuje kilka typów niepełnosprawności, np.

autyzm, niepełnosprawność intelektualna i niepełnosprawność ruchowa.

S t r o n a

| 4

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

zainteresowanie stosowaniem alternatywnych i wspomagających form komunikacji, co dawało

szanse na kontynuację działań po zakończeniu projektu. W doborze ilości godzin zajęć

kierowaliśmy się doświadczeniami z turnusów terapeutycznych, które pokazały, że dziesięć godzin

to optymalny czas, by ugruntować ważne umiejętności. Z uwagi na niewielką ilość zajęć zależało

nam na tym, by odbywały się one z jak największą częstotliwością. Wymagało to wielu wyrzeczeń

ze strony rodziców, którzy często musieli przeorganizować swoje życie tak, by ich dzieci mogły

być jak najczęściej na zajęciach. Jednocześnie nasi terapeuci musieli tak zreorganizować swój czas

pracy, by móc dostosować się do wymogów projektu. Był to istotny wysiłek dla obu stron dlatego

tym bardziej cieszymy się, że pojawiły się tego wymierne efekty. O tym, jak pracowały dzieci

będzie można przeczytać na kolejnych stronach a w tym miejscu chcemy jeszcze wspomnieć

o ważnym wydarzeniu jakim było szkolenie dla rodziców. Dzięki pomocy Centrum Szkoleń Habilis

w Opolu mieliśmy możliwość spotkać się w przyjaznej sali przy ulicy Reymonta 14 w Opolu.

Podczas szkolenia rodzice dowiedzieli się jak wspierać rozwój komunikacji swoich dzieci, poznali

rozmaite urządzenia i pomoce do komunikacji oraz mieli możliwość poćwiczyć w praktyce ich

wykorzystanie pod okiem doświadczonych specjalistów. Był także czas by omówić istotne

problemy i wątpliwości pojawiające się podczas codziennego życia każdej rodziny.

Niniejszy artykuł powstał na podstawie analizy zgromadzonej dokumentacji pacjentów będących

pod opieką Poradni dla osób z autyzmem i pokrewnymi zaburzeniami rozwoju Prodeste.

W dokumentacji dzieci znalazły się:

•

Karty wizyt terapeutycznych z okresu terapii ciągłej

•

Karty wizyt terapeutycznych z okresu realizacji projektu

•

Opracowania diagnostyczne – profile rozwojowe

Dane uzupełniono wynikami analizy przeprowadzonego wśród rodziców badania ankietowego.

S t r o n a

| 5

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

Oby zaczął mówić

„Oby zaczął mówić” - jest to najczęściej wypowiadane zdanie, które jako terapeuci słyszymy z ust

rodziców dzieci z autyzmem. Trudno dziwić się ogromnemu pragnieniu by z ust własnego dziecka

usłyszeć upragnione słowa „mamo”, „tato” czy wręcz „kocham cię”. Tymczasem, jeżeli zaczyna

ono mówić, nader często po początkowej euforii przychodzi przerażenie. Nagle w sposób

niezwykle brutalny, właśnie ta długo oczekiwana mowa okazuje się być demaskatorem autyzmu.

Dopóki dziecko nie mówiło, można było mieć nadzieję, że jego problemy ze stereotypowością,

zachowaniami trudnymi, brakiem zabawy społecznej czy wycofaniem z kontaktów rówieśniczych

to efekt frustracji wynikającej z niemożności przekazania własnych myśli poprzez język. Kiedy

zaczyna mówić – okazuje się, że autyzm to coś znacznie więcej. To sposób myślenia, który utrudnia

a czasem wręcz uniemożliwia skuteczną komunikację.

ycie człowieka wypełnione jest aktami współdziałania i porozumienia z innymi ludźmi.

Niezależnie od perspektywy, którą przyjmiemy spoglądając na człowieka, wyraźnie dostrzegamy

w nim rolę komunikacji. W ciągu ubiegłego wieku zauważalnym stał się wzrost zainteresowania

nauki i kultury formami porozumiewania się zarówno ludzi jak i innych ziemskich gatunków. Wiek

XX bywa wręcz nazywany stuleciem lingwocentrycznym, kiedy to na nowo, w różnych

dziedzinach nauk zastosowano i rozwijano wiedzę o porozumiewaniu się. Teoretycy

podkreślają dwie podstawowe funkcje języka – komunikatywna i poznawcza – pozwalają one

realizować potrzeby społeczne, badać rzeczywistość a także często tworzyć ją i rekonstruować.

W tradycyjnych koncepcjach lingwistycznych komunikacja jest zatem funkcją języka. Wydaje się

jednak, że istnieje także inna możliwość spojrzenia na relację komunikacja – język. Przyjmując, że

pierwotna w stosunku do języka była potrzeba komunikacji odwracamy tę zależność – oto język

staje się narzędziem komunikacji. Takie rozumienie języka pozwala rozszerzyć zakres

komunikowania się na narzędzia pozajęzykowe, którymi operuje komunikacja alternatywna

i wspomagająca stanowiące często podstawę porozumiewania się osób niepełnosprawnych.

Komunikacja międzyludzka jest zjawiskiem, które nie istnieje bez kontekstu życiowego i jako taka

posiada wyraźnie instrumentalny charakter. Amerykańskiego psycholog Paul Watzlawick uważa,

S t r o n a

| 6

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

e około jedna piąta część całej komunikacji międzyludzkiej służy dla wymiany informacji, podczas

gdy reszta dotyczy nie kończącego się procesu definiowania, potwierdzania, negowania

i redefiniowania istoty naszych relacji z innymi.

Z tak przedstawionego charakteru zjawiska wynika, że obok istotnej treści komunikatu, niezwykle

ważkim aspektem komunikacji jest relacja między partnerami interakcji. Uzmysławia nam, że

posiada ona określone cele i nie przebiega w oderwaniu od rzeczywistości. Na ogół komunikaty są

wielocelowe a konkretnym celom podporządkowane mogą być inne. Jedną z metod wyprowadzania

celów komunikacji może być odwołanie do środków językowych. Aby rozpatrywać tak rozumiane

cele, należy uprzednio zdefiniować te składowe komunikatów, które stanowić będą o ich budowie.

Podstawowym elementem komunikatu jest kod, czyli wszelki system znaków służący

komunikowaniu się. Kod jest pojęciem nadrzędnym dla języka, a może występować w postaci

naturalnej, lub sztucznej. Naturalnymi kodami posługują się rozmaite gatunki zwierzęce, sztuczne

natomiast są immanentną właściwością gatunku ludzkiego i służyć mogą zarówno do komunikacji

międzyludzkiej jak i komunikacji człowieka ze strukturami nieorganicznymi. Charakterystyczne

jest, że podczas gdy kody sztuczne możemy tworzyć, naturalne możemy jedynie zgłębiać

i odkrywać – nie podlegają one wpływowi człowieka.

Jednym z rodzajów kodów jest język (kod werbalny), czyli społeczny a zarazem naturalny system

znaków dźwiękowych (mownych) i reguł łączenia tych znaków, wyznaczających sposób

porozumiewania się nimi. Język naturalny istnieje na świecie pod postacią kilku tysięcy języków

etnicznych. Język jest naturalny w tym znaczeniu, że przynależy ludzkości tak jak kod naturalny

przynależy innym gatunkom. Nie znana jest żadna grupa ludzi, która nie posługiwałaby się

językiem. Istniejące odmiany języka podzielić można na:

•

język ogólny i nie ogólny np. żargony środowiskowe,

•

język mówiony i pisany (ten drugi nie jest już językiem naturalnym),

•

język ogólnonarodowy i regionalny,

•

języki specjalistyczne,

•

inne (np. język kobiet, lekarzy, informatyków itp.).

S t r o n a

| 7

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

W kontekście takiego znaczenia terminu „język” powstaje pytanie, czy tzw. alternatywne sposoby

porozumiewania się można uznać za spełniające wymogi definicji języka. Pośrednio odpowiedzi

na to pytanie dostarcza analiza właściwości języka migowego. Prowadzone przez profesor Elżbietę

Szeląg z Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie

badania doprowadziły do

sformułowania wniosków jednoznacznie pokazujących, że biologiczne podłoże języka

migowego i werbalnego jest tożsame a język migowy powinien być uznawany za

pełnowartościowy a nie jedynie kod językowy.

Jest to niezwykle interesujący wniosek. Pozwala bowiem formułować hipotezę, że komunikacja

językowa nie jest specyficznie związana z kanałem słuchowym, a zatem, że niezależnie od

modalności w jakiej następuje transfer informacji, nadal mamy do czynienia z komunikacją. Warto

też zwrócić uwagę na niezwykle ważne dla przebiegu komunikacji znaki pozajęzykowe –

pozawerbalne, do których zalicza się mimikę, pantomimikę, dotyk, wygląd, prozodię, dźwięki para

językowe, dystans komunikantów, ich zapach organizację sytuacji komunikacyjnej. W tym

kontekście niezwykle ważne jest określenie gotowości komunikacyjnej dziecka, rozumianej jako

zbiór umiejętności potrzebnych do nauki skutecznego porozumiewania się językami

pozawerbalnymi. Należy podkreślić wagę pierwszego okresu nawiązywania kontaktu z dzieckiem

obarczonym trudnościami w komunikacji językowej. Najczęściej są to osoby u których możliwości

wyrażania siebie są znacznie większe niż rozumienia przekazu płynącego od innych. Stąd, wbrew

pozorom, etap ten uważany jest za niezwykle ważny. Tak jak dziecko prawidłowo rozwijające się

musi osiągnąć etap pozwalający mu na nabywanie mowy, tak samo dziecko z trudnościami

rozwojowymi musi osiągnąć etap gotowości komunikacyjnej. Nie będzie mogło bowiem rozwinąć

ono umiejętności porozumiewania się za pomocą żadnego systemu znaków, jeżeli nie będzie

wykazywało gotowości do porozumiewania się, lub z różnych powodów nie będzie miało

motywacji do nawiązania kontaktu z innymi.

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych

opolskim” finansowana jest przez

Samorz

Klucz do pierwszej rozmowy

Większość ludzi porozumiewa się

dzieciom rozwijać mowę. Gdy jednak proces ten nadmiernie si

czas. Zamykają się „okna rozwojowe” i po kilku latach braku rozwoju j

się, że części deficytów nie sposób b

staramy się umożliwić komunikacj

W praktyce poradni przy Fundacji Prodeste wypracowali

rozwoju komunikacji w którym wszelkimi

spektrum autyzmu osiąganie porozumienia z otoczeniem.

Zadaliśmy sobie pytanie – po co komuniku

sposobów, by dziecko z autyzmem mogło osi

możliwości.

Pierwszym etapem pracy terapeutyczne

Zespół diagnostyczny ocenia zarówno poziom mo

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

j rozmowy

ludzi porozumiewa się językiem mówionym i naszym, terapeutów celem jest pomóc

. Gdy jednak proces ten nadmiernie się wydłuża

„okna rozwojowe” i po kilku latach braku rozwoju językowego mo

icytów nie sposób będzie odwrócić. Dlatego, mając na uwadze te wła

komunikację każdemu dziecku, na każdym etapie.

W praktyce poradni przy Fundacji Prodeste wypracowaliśmy kompleksowy model wspierania

órym wszelkimi środkami umożliwiamy dzieciom z zaburzeniami ze

ganie porozumienia z otoczeniem.

po co komunikuje się człowiek i postanowiliśmy poszuka

sposobów, by dziecko z autyzmem mogło osiągnąć każdy z poziomów, na miar

Pierwszym etapem pracy terapeutycznej jest zawsze ocena rozwoju kompetencji komunikacyjnych.

Zespół diagnostyczny ocenia zarówno poziom możliwości werbalnych, jak i niewerbalnych

Wyrażanie siebie

Wyrażanie wzajemnego wpływu

Osiąganie wzajemnego zrozumienia

Rozwiązywanie problemów

Zaspokajanie potrzeb

S t r o n a

| 8

zykiem mówionym i naszym, terapeutów celem jest pomóc

a – dziecko traci cenny

zykowego może okazać

c na uwadze te właściwości

my kompleksowy model wspierania

liwiamy dzieciom z zaburzeniami ze

my poszukać skutecznych

dy z poziomów, na miarę własnych

j jest zawsze ocena rozwoju kompetencji komunikacyjnych.

ci werbalnych, jak i niewerbalnych

S t r o n a

| 9

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

dziecka. Szczególnej obserwacji podlegają najwcześniejsze umiejętności związane z okresem

przedwerbalnym, które wyjątkowo często stanowią podstawowy, rozwojowy hamulec u dzieci ze

spektrum autyzmu. Na podstawie wyników badania ustalany jest program terapeutyczny

obejmujący wszelkie aspekty komunikacji.

W pierwszym, wprowadzającym etapie terapii koncentrujemy się na podstawowych kompetencjach

komunikacyjnych. W specjalnie dobranym programie ćwiczeń relacyjnych uczymy dziecko

ledzenia wzroku drugiej osoby, reagowania na wskazywanie, działań naprzemiennych

i interpretowania sygnałów niewerbalnych. Rozwijanie kompetencji imperatywnych pozwala

wypracować u dziecka umiejętności zgłaszania potrzeb, odmawiania oraz proszenia o pomoc.

Uczymy, jak zadawać podstawowe pytania – dzieci ze spektrum autyzmu bardzo często nie

wykazują komunikacyjnej inicjatywy w zdobywaniu informacji. Także na tym etapie budujemy

podstawowy słownik. Większość dzieci z autyzmem rozumie podstawowe rzeczowniki

i czasowniki, lecz przejawia znaczne deficyty w zakresie mowy przymiotnikowej, rozumienia

zaimków i pojęć przestrzennych, które są szczególnie istotne dla rozwoju poznawczego.

Zamknięciem tego etapu jest moment nauki posługiwania się prostymi konstrukcjami zdaniowymi.

ćwiczenia

relacyjne

rozwijanie

kompetencji

imperatywnych

zadawanie

pytań

rozwijanie

słownika

budowanie

konstrukcji

zdaniowych

S t r o n a

| 10

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

Drugi etap terapii obejmuje kształtowanie wyższych kompetencji. Rozwijamy mowę narracyjną

i dialogową, uczymy zadawania pytań już nie o obiekty lecz związki przyczynowo-skutkowe. Na

poziomie

słownikowym

dziecko

nabywa

umiejętności

związanych

pojęciami

czasoprzestrzennymi oraz abstrakcyjnymi. Najważniejszym momentem jest jednak wspieranie

komunikacji afektywnej – deklaratywnej. Dziecko uczy się wyrażać własne emocje, nazywać je

oraz odnosić do doświadczeń – swoich i cudzych. To na tym etapie rodzic może doświadczyć

chwili, gdy dziecko powie mu, że go kocha.

Czego używamy?

Na tym etapie powraca pytanie – jak osiągnąć wspomniane powyżej cele u dziecka niemówiącego.

W naszej praktyce terapeutycznej korzystamy z szerokiej palety środków, takich jak:

•

Piktogramy szwedzkie

•

Obrazki PCS

•

Gesty Makaton

•

Etykiety

•

Zdjęcia

•

Konkrety

•

Klucz Fitzgerald

narracja

dialogowanie

zadawanie

pytań

rozwijanie

słownika

komunikacja

afektywna

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych

opolskim” finansowana jest przez

Samorz

•

Kartka i ołówek ☺

•

Komunikatory

•

Plansze komunikacyjne

•

Albumy komunikacyjne

•

Programy komputerowe

•

Wskaźniki optyczne i in.

Praktyka terapeutyczna Poradni Prodeste

nieocenione dla rozwoju. W wypadku dzieci niemówi

werbalnej lub zapewniają skuteczn

Pozwalają skutecznie zapobiega

ogromne zagrożenie rozwojowe. W wypadku dzieci mówi

zdecydowanie ograniczają wystę

ważnym aspektem jest także ciągłe stymulowanie dzieci do my

– stają się aktywnymi uczestnikami a nie biernymi odbiorcami.

Efekty…

W zrealizowanym projekcie „Komunikacja drog

materiał poglądowy, pokazujący,

rozwoju można uzyskać znaczny sukces i istotnie poprawi

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

Praktyka terapeutyczna Poradni Prodeste pokazuje, że korzyści z użycia powy

nieocenione dla rozwoju. W wypadku dzieci niemówiących przyspieszają pojawienie si

skuteczną kompensację w nielicznych wypadkach braku rozwoju mowy.

pobiegać wtórnej niepełnosprawności intelektualnej, która stanowi

enie rozwojowe. W wypadku dzieci mówiących techniki wspieraj

występowanie echolalii oraz schematów językowych. Szczególnie

e ciągłe stymulowanie dzieci do myślenia podczas procesu komunikacji

aktywnymi uczestnikami a nie biernymi odbiorcami.

jekcie „Komunikacja drogą do poznania i rozwoju” uzyskali

cy, że nawet w wypadku osób z najcięższymi postaciami zaburze

znaczny sukces i istotnie poprawić jakość życia dzieci. Prezentujemy

S t r o n a

| 11

ycia powyższych pomocy są

cych przyspieszają pojawienie się mowy

w nielicznych wypadkach braku rozwoju mowy.

ci intelektualnej, która stanowi

cych techniki wspierające, wizualizujące

zykowych. Szczególnie

lenia podczas procesu komunikacji

do poznania i rozwoju” uzyskaliśmy bogaty

szymi postaciami zaburzeń

ycia dzieci. Prezentujemy

S t r o n a

| 12

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

wybrane studia przypadku w szerszym kontekście czasowym – od czasu realizacji projektu po

chwilę obecną.

PIOTR

Piotr objęty był terapią komunikacji od kilku lat, niemniej z uwagi na bardzo poważne zaburzenia

rozwoju mowy oraz towarzyszące deficyty słuchu centralnego w momencie rozpoczęcia projektu

wciąż wymagał systematycznego wsparcia. Podczas zajęć w projekcie zaproponowano chłopcu

korzystanie z szerokiego wachlarza pomocy wizualnych - piktogramów, programu BoardMaker

oraz gestów Makaton. Przed rozpoczęciem cyklu zajęć Piotrek bardzo rzadko budował proste

zdania, głównie jako komunikaty żądające. Mowa werbalna chłopca była ograniczona do

pojedynczych wyrazów i konstrukcji dwuwyrazowych z bardzo silnie zaburzoną artykulacją.

Chłopiec miał ogromne trudności ze słuchowym identyfikowaniem słów. Podczas trwania zajęć

w projekcie zaczął rozumieć pojęcia czasowe takie jak “wcześniej”, “później”, “teraz”, co istotnie

wsparło także rozwój poznawczy - pojawiło się myślenie przyczynowo-skutkowe i rozumienie

następstw zdarzeń. Dzięki zastosowaniu pomocy wizualnych Piotrek zaczął prawidłowo realizować

polecenia wykorzystujące pojęcia przestrzenne. W dalszym ciągu preferował używanie

komunikatów jednoelementowych, jednak próbował także budować proste zdania, czasem

korzystając w sposób mieszany z gestów, słów i piktogramów. Piotr bardzo zainteresował się

programem BoardMaker, który chętnie obsługiwał i układał w nim proste zdania dotyczące

własnych preferencji i sympatii dotyczących różnych sytuacji życiowych. Chętnie opisywał w nim

także proponowane mu zdjęcia używając zdań złożonych z podmiotu, orzeczenia i dopełniacza.

W okresie od zakończenia projektu chłopiec uczestniczył w regularnej terapii w Poradni Prodeste.

W chwili obecnej posługuje się albumami piktogramów z kilkudziesięcioma znakami, obsługuje

swobodnie komunikator. Prowadzi proste dialogi, używa pojęć związanych z życiem

emocjonalnym. W obszarze mowy werbalnej obserwuje się stały przyrost komunikatywnych

wypowiedzi o różnej złożoności. Jest uczniem klasy drugiej szkoły podstawowej. Mimo rozległych

trudności rozwojowych uczy się czytać (korzystając z języka migowego dla określania głosek).

S t r o n a

| 13

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

KACPER

U Kacpra obserwowano bardzo niską gotowość komunikacyjną. Chłopiec przed rozpoczęciem

projektu posługiwał się pojedynczymi wyrazami i prostymi zdaniami ale wyłącznie w formie

echolalii, która nie służyła porozumiewaniu się z otoczeniem. Unikał aktywnie kontaktu

wzrokowego, nie wchodził w kontakt emocjonalny. Podczas zajęć i aktywności swobodnej

skoncentrowany był głównie na aktywności autostymulacyjnej. W programie główny nacisk

położono na rozwijanie relacji i zwiększanie gotowości komunikacyjnej. Wykorzystano ćwiczenia

budujące relację, wprowadzono piktogramy i komunikatory do ćwiczeń dokonywania wyborów.

Kacper trenował także używanie gestów Makaton dla sygnalizowania preferencji. W toku zajęć

udało się zmotywować chłopca do dokonywania prostych wyborów na piktogramach

i komunikatorze, uruchomiono procesy budowania wspólnego pola uwagi. Zdecydowanie poprawił

się kontakt wzrokowy, także nawiązywany przez dziecko spontanicznie. Kacper zaczął także

spontanicznie używać gestów “koniec” “jeszcze”. Widoczną poprawę obserwowano w zakresie

koncentracji uwagi oraz zminimalizowaniu aktywności autostymulacyjnej. Dzięki zastosowaniu

piktogramów i komunikatorów Italk oraz PartnerPlus Kacper zaczął udzielać nieecholalicznych

odpowiedzi na pytania dotyczące czynności, preferencji i właściwości przedmiotów. Poprawie

uległo rozumienie mowy, szczególnie widocznej w sytuacji wspierania wypowiedzi gestami

Makaton.

W okresie od zakończenia projektu chłopiec uczestniczył w regularnej terapii a w jego rozwoju

dokonał się widoczny przełom. Obecnie aktywnie wchodzi w kontakt, jest uważny w stosunku do

innych osób, śledzi spojrzenie – rozumie, że druga osoba to więcej niż narzędzie do osiągania

własnych celów. Znacząco rozwinął słownik a jego mowa werbalna, chociaż nadal stosunkowo

uboga, stała się komunikatywna. Nie obserwuje się echolalii ani wcześniej dominujących „kalek

słownych”. Chodzi od przedszkola masowego, zaczął nawiązywać relacje ze zdrowymi

rówieśnikami.

S t r o n a

| 14

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

KUBA

Kuba jest chłopcem niemówiącym z poważną, złożoną niepełnosprawnością. W terapii

poprzedzającej projekt rozwinął umiejętność komunikowania się za pomocą piktogramów i gestów

Makaton w celu osiągania własnych potrzeb, ograniczał się jednak do pojedynczych wyrazów.

Sporadycznie, spontanicznie tworzył proste zdania, jednak przejawiał bardzo niską motywację do

budowania złożonych wypowiedzi. Aktywnie unikał odczytywania komunikatów płynących

z mimiki i naturalnej gestykulacji innych osób. Podczas zajęć główny nacisk położono na

rozwijanie motywacji do komunikowania się. Kubie od początku wprowadzono komunikatory,

z uwagi na duże kompetencje w zakresie rozumienia mowy oraz zainteresowanie bodźcami

słuchowymi. Pod koniec trwania projektu Kuba spontanicznie układał zdania korzystając

z piktogramów i komunikatorów. Potrafił opisać ilustrację, zdarzenia czy własne potrzeby w sposób

złożony, chociaż często sprawdzał, czy miałby możliwość powrotu do dawnych, prostych form

komunikacji. W końcowym okresie zajęć zaczął zwracać większą uwagę na mimikę i pantomimikę

innych osób i prawidłowo odgadywać znaczenia demonstrowanych mu zagadek. Od czasu projektu

nawiązuje aktywnie kontakt, potrafi odpowiadać na pytania dotyczące osób, zdarzeń ale także

emocji i potrzeb własnych oraz cudzych. Stale rozwija mowę deklaratywną, zaczyna dzielić się

własnymi spostrzeżeniami i odczuciami. Kuba bardzo szybko zapamiętuje znaczenia piktogramów,

potrafi je błyskawicznie odnaleźć na tablicach zebranych w album do komunikacji oraz na

komunikatorze. Korzystając z piktogramów i gestów potrafi “śpiewać” piosenki dziecięce wraz

z inną osobą lub wtórując nagraniom. Obecnie bardzo szybko uczy się tekstów piosenek

i sprawnie odszukuje właściwe symbole, które pokazuje w rytm muzyki i w miarę upływu

utworu. Jest uczniem pierwszej klasy szkoły podstawowej specjalnej.

KUBUŚ

Kubuś był najmłodszym dzieckiem objętym programem. Przed rozpoczęciem zajęć posługiwał się

w ograniczonym stopniu mową werbalną, często echolalizował. Nie używał zaimków, nie budował

zdań. Komunikacja ograniczona była do określania własnych potrzeb. Czasami dzielił pole uwagi

podczas swobodnych aktywności; sporadycznie budował pole uwagi, często jednak nie upewniając

S t r o n a

| 15

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

się, czy druga osoba zwraca na to uwagę. Podczas zajęć Kuba uczył się budować zdania i zadawać

pytania, rozwijał umiejętność budowania pola uwagi oraz wzbogacał repertuar umiejętności

w zakresie niewerbalnej komunikacji towarzyszącej mowie. Po zakończeniu zajęć u Kuby

zaobserwowano bardzo szybki przyrost funkcjonalnej mowy werbalnej. Chłopiec zaczął

prawidłowo używać zaimków osobowych, zdecydowanemu ograniczeniu uległa echolalia.

Za pomocą komunikatora i gestów informował o chęci zakończenia bądź kontynuowania czynności.

Spontanicznie wypowiada się werbalnie używając poprawnych gramatycznie zdań w zakresie

udzielania odpowiedzi, zadawania prostych pytań ale także spontanicznego komentowania

otaczającej go rzeczywistości. Dzięki zastosowaniu pomocy wizualnej bardzo dużej poprawie

uległo rozumienie mowy werbalnej w odniesieniu do pojęć abstrakcyjnych (zaimki, pojęć

przestrzennych itp..).

Obecnie Kuba inicjuje kontakt z osobami w otoczeniu, poprawił się kontakt wzrokowy z chłopcem

a także umiejętności dialogowania i opowiadania. Nie obserwuje się echolalii, chłopiec jest

refleksyjny w rozmowie, zastanawia się nad sytuacją innych osób. Aktywnie używa komunikatów

emocjonalnych. Rozumienie mowy posiada na poziomie adekwatnym do wieku. Chodzi do

przedszkola masowego, jego rozwój poznawczy jest wyższy niż przeciętny w odniesieniu do wieku

biologicznego.

DAWID

Dawid jest dzieckiem, które z racji miejsca zamieszkania poza województwem opolskim nie mogło

brać udziału w realizowanym projekcie. Chłopiec objęty jest jednak terapią w naszym ośrodku

w systemie konsultacyjnym – rodzice realizują program w domu. Dawid trafił do terapii w wieku

15 miesięcy z rozpoznaniem autyzmu. Ówczesny poziom zaburzeń był u chłopca rozległy

w każdym aspekcie rozwojowym. Z uwagi na głębokość objawów zaproponowano bardzo

intensywny trening z wykorzystaniem technik komunikacji alternatywnej – w początkowym okresie

gestów Makaton, późniejszym – piktogramów szwedzkich. Mowa werbalna pojawiła się u Dawida

w wieku 2,5 roku.

S t r o n a

| 16

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

Obecnie, pół roku o tamtego momentu nasilenie objawów autyzmu jest niewielkie, chłopiec

mówi pełnymi zdaniami, używa bogatego słownika. Rozumienie mowy rozwinął na poziomie

adekwatnym do wieku a rozwój poznaczy wykracza poza normę wiekową. Aktywnie nawiązuje

kontakt, chętnie uczestniczy w relacji. W terapii nadal wykorzystywane są piktogramy, dzięki

czemu chłopiec wciąż intensywnie rozwija zarówno mowę, jak i inne funkcje. Wkrótce rozpocznie

naukę w przedszkolu masowym.

Podsumowanie

W bieżącym roku na terenie Poradni Prodeste przeprowadziliśmy badanie ankietowe wśród

rodziców naszych podopiecznych, koncentrując się na grupie, która uczestniczy w terapii od roku

do trzech lat i więcej. Celem badania była ocena przekładania się wyników terapii na warunki życia

domowego, rodzinnego. W badanej grupie 55% rodziców oceniło przyrost umiejętności

komunikacyjnych dzieci jako duży i bardzo duży. Kolejnych 43% rodziców uznało, że możliwości

porozumiewania się ich dzieci wzrosły „przeciętnie”. Tylko w wypadku jednego dziecka rodzice

nie byli usatysfakcjonowani wzrostem kompetencji komunikacyjnych. Biorąc pod uwagę fakt

bezpośredniego wpływu rozwoju językowego na funkcjonowanie intelektualne dzieci z autyzmem

znaczące wydają się być także opinie rodziców w tym zakresie. Znów – 55% rodziców uważa, że

w wyniku terapii rozwój intelektualny ich dzieci poprawił się bardzo mocno lub mocno a 45% -

przeciętnie. W badanej grupie żaden rodzic nie uznał, że rozwój poznawczy jego dziecka nie uległ

wyraźnej poprawie.

Filozofia naszej praktyki terapeutycznej wywodzi się z głębokiego przekonania, że autyzm to

zaburzenie kształtowania się relacji człowieka z otoczeniem. Jako terapeuci osób z autystycznego

spektrum naszą rolę postrzegamy jasno: musimy zrobić wszystko, by człowiek z całościowymi

zaburzeniami rozwoju, mały czy duży, mógł żyć wśród ludzi wykorzystując maksimum swoich

możliwości. To można osiągnąć!

S t r o n a

| 17

Kampania na rzecz integracji osób

niepełnosprawnych w województwie

opolskim” finansowana jest przez

Samorząd Województwa Opolskiego ze

środków PFRON

Bibliografia:

Argyle M. (1992) Korpersprache und kommunikation. Paderborn

Cole M. (1995) Sfera najbliższego rozwoju: tam gdzie kultura i poznanie współtworzą się wzajemnie.
W: Brzezińska A., Lutomski G., Smykowski B. (red.) Dziecko wśród rówieśników i dorosłych.
Poznań

Gajda S. (2003) Logopedia. Pytania i odpowiedzi, podręcznik akademicki T.1 Interdyscyplinarne
podstawy logopedii (red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska) Opole.

Grabias S. (1997)Typologie zaburzeń słuchu, głosu i komunikacji językowej. W: Audiofonologia

Kurcz I. (1992) Pamięć, Uczenie się, Język. W: Psychologia ogólna (red.) T. Tomaszewski
Warszawa PWN

Nęcki Z. (1996) Komunikacja międzyludzka. Kraków

Olechnowicz H. (1997) Multimodalne komunikowanie się z małym dzieckiem W: Rewalidacja
1997/1

Piaget J. Inhelder B. (1993) Psychologia dziecka. Wrocław

Schaffer H.R (1994) Epizody wspólnego zaangażowania jako kontekst rozwoju poznawczego.
W:

Brzezińska A. Lutomski G.(1994) Dziecko w świeci ludzi i przedmiotów. Poznań

10.

Smyczek A. Szwiec J.(2001) Wspomagające sposoby porozumiewania się – nauka i rozwijanie
umiejętności. W: M. Piszczek (red.) Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w
stopniu znacznym i umiarkowanym. Warszawa

11.

Szeląg  E.  Neuropsychologiczne  podłoże  różnych  zaburzeń  językowego  porozumiewania  się
u  dorosłych  i  dzieci.  W:  T.  Gałkowski,  G.  Jastrzębowska  (red.)Logopedia.  Pytania  i  odpowiedzi,
podręcznik akademicki T.1 Interdyscyplinarne podstawy logopedii

12.

Tarkowski Z. (1993) Ocena rozwoju mowy dziecka W: T. Gałkowski, Z. Tarkowski, T. Zalewski
(red) Diagnoza i terapia zaburzeń mowy. Lublin

13.

Tarkowski Z., Pielecki A. (1989) - Zaburzenia mowy a komunikacja u osób lekko upośledzonych
umysłowo. W: S. Kowalik, J. Kwiek, B. Szychowiak (red.) Optymalizacja interakcji w procesie
usprawnienia osób z dysfunkcjami fizycznymi i psychicznymi. Poznań UAM

14.

Twardowski A.(2002) Kształtowanie kompetencji komunikacyjnej u uczniów niepełnosprawnych
intelektualnie. Kalisz – Poznań UAM

15.

Von Tetzchner S., Martinsen H.(2002) Wprowadzenie do wspomagających i alternatywnych
sposobów porozumiewania się. Warszawa

16.

Wygotski L. S. (1971b) Myślenie i mowa. W: Wybrane prace psychologiczne Warszawa PWN