PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH

W życiu codziennym spotykamy się z takimi czynami, które zakłócają ład spo-

łeczny i z takimi zachowaniami, które są szczególnie użyteczne i pożądane. Czynom takim
towarzyszy zazwyczaj rzecz ważna – reakcja otoczenia: pochwalenie albo potępianie określo-
nego postępowania, czasami obojętność.

Przestępczość nieletnich jest obecnie poważnym problemem na całym świecie.

Stanowi ona przedmiot wielu badań naukowych prowadzonych również w Polsce. Walka z
niekorzystnymi zjawiskami społecznymi, do których zaliczamy przestępczość i demoralizację
nieletnich, wymaga określenia i poznania czynników je rodzących. Jeśli przyczyn nieprzysto-
sowania poszukuje się w sferze funkcjonowania osobowości, wówczas kładzie się nacisk na
składniki psychologiczne i biologiczne. W rozwoju psychicznym dziecka , o jego przystoso-
waniu, względnie nieprzystosowaniu decyduje wiele czynników wzajemnie ze sobą powiąza-
nych. Ich siła oddziaływania zależy od indywidualnych układów i od całokształtu sytuacji, w
której dziecko się znajduje, a także od jego właściwości psychicznych, jego otoczenia, sposo-
bu realizowania własnych zadań życiowych. Przyczyny wykolejenia społecznego nieletnich
są różne i złożone, tak jak objawy, postawy formy zachowania oraz motywacja postępowania
niezgodnego z zasadami moralnymi czy obyczajami.

Działalność człowieka w dużej mierze związana jest z pełnieniem przez niego

wielu ról społecznych. Pełnienie tych ról polega na wykonywaniu przypisanych im czynności,
zgodnych z oczekiwaniami społecznymi. Z kolei proces nabywania umiejętności pełnienia ro-
li, określa się mianem socjalizacji. Socjalizacja przebiega w kontekście społecznym oraz w
warunkach kontroli społecznej. Każdy człowiek jest tym bardziej przystosowany społecznie,
im bardziej jest zdolny i skłonny postępować z oczekiwaniami społecznymi.

Niedostosowanymi społecznie są zatem jednostki, które nie są zdolne pełnić

ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami, jak również te, które nie są skłonne ich pełnić
wskutek negatywnego ustosunkowania się wobec oczekiwań społecznych. W drugim przy-
padku mamy do czynienia z wykolejeniem społecznym.

Formułując pojęcie wykolejenia społecznego można zauważyć, że jest to nie-

wątpliwie zachowanie naruszające normy prawne, moralne i obyczajowe obowiązujące w
społeczeństwie, jak również negatywny stosunek do tych norm, które kształtują się u jednost-
ki wskutek negatywnego środowiska oraz zaburzeń osobowościowych uwarunkowanych
czynnikami biopsychologicznymi.

Przyczyny przestępczości nieletnich

Przestępczość nieletnich jest wypadkową wielu czynników, takich jak:

•

kryzysu w rodzinie (rozluźnienie więzi rodzinnych, niewydolność wychowawcza, nie-
korzystne wzorce osobowe – alkoholizm, narkomania)

•

niepowodzeń szkolnych (brak zainteresowań i miejsc do ich rozwijania, zagospoda-
rowania wolnego czasu)

•

zagrożeń wynikających z alkoholizmu, narkomanii, przynależności do nieformalnych
grup młodzieżowych

Od wielu lat odnotowuje się stały wzrost przestępczości wśród nieletnich. Zwiększa się za-
równo ilość sprawców, jak i liczba popełnionych przez nich czynów karalnych. Niepokoją-
cym zjawiskiem jest tendencja wzrostowa nieletnich sprawców, popełniających czyny o naj-
większym ciężarze gatunkowym, niebezpieczne dla życia lub zdrowia ludzkiego, a mianowi-
cie:

uszkodzenie ciała

bójki i pobicia

zgwałcenia

kradzieże i wymuszenia rozbójnicze.

Wśród wielu elementów determinujących przestępczość nieletnich wymienić należy takie jak:



chęć zdobycia pieniędzy lub innych korzyści materialnych



zaimponowanie innym



namowa kolegów lub dorosłych osób



chęć przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych



powielanie wzorców i zachowań, mających swoje źródło w domu rodzinnym, bądź
lansowanych w środkach masowego przekazu, scen przemocy, okrucieństwa, agresji,
gwałtu



poczucie bezkarności za wcześniejsze czyny oraz poszukiwanie akceptacji, nie mogą-
cych znaleźć oparcia i poczucia bezpieczeństwa wśród rodziców lub opiekunów.

Analizując problemy związane z przestępczością nieletnich, należy zwrócić uwagę na działa-
nia przestępcze w zorganizowanych grupach, często z udziałem dorosłych. Jest to zjawisko
bardzo niepokojące, bowiem działalność przestępcza w grupach powoduje szybkie pogłębia-
nie się procesu demoralizacji, a w związku z tym zmniejszanie szans na resocjalizację. Z tym
też bardzo często wiąże się powrót do przestępstwa (recydywa).

Odrębnego zaakcentowania wymaga działalność przestępcza, której dopusz-

czają się coraz częściej dzieci przed ukończeniem 13 roku życia.

Obniżanie się granicy wieku nieletnich sprawców jest szczególnie niebez-

piecznym zjawiskiem społecznym. Wymaga podjęcia natychmiastowych przedsięwzięć w za-
kresie prawa, wychowania i resocjalizacji w celu ograniczenia bądź zahamowania negatyw-
nych zachowań dzieci. Należy podkreślić, że zjawisko to świadczy o braku odpowiedzialnej
opieki w stosunku do małoletnich, o zaniedbaniach wychowawczych w rodzinie i w szkole, a
także o nie podejmowaniu we właściwym czasie odpowiednich środków zaradczych wobec
małoletnich, przejawiających symptomy zdemoralizowania, bądź narażonych na demoraliza-
cję ze strony osób dorosłych.

Coraz większy niepokój budzi występowanie wśród dzieci i młodzieży zjawisk

patologicznych takich jak:



alkoholizm



narkomania



prostytucja



ucieczka z domów rodzicielskich oraz placówek wychowawczo – opiekuńczych pod-
ległych resortowi edukacji



zakładów resocjalizacyjnych podległych resortowi sprawiedliwości

Do najczęściej spotykanych przejawów nieprzystosowania społecznego, mających bezpo-
ś

redni wpływ na przestępczość nieletnich, zalicza się ucieczki z domów rodzicielskich oraz

placówek opiekuńczo – wychowawczych MEN i zakładów resocjalizacyjnych MS. Ucieczki
wyjątkowo sprzyjają dewiacyjnym zachowaniom dzieci i młodzieży. Wielu uciekinierów na-
wiązało kontakt ze światem przestępczym rówieśników, a także zdeprawowanych osób doro-
słych. Często pijąc alkohol uzależniało się od niego i innych środków chemicznych.

Zagrożeniem dla zdrowia oraz życia dzieci i młodzieży, a także przyczyną wie-

lu negatywnych zachowań jest zjawisko narkomanii i alkoholizmu, które w większości przy-
padków mają swoją genezę w patologii rodziny. Nie można tutaj pominąć znaczenia takich
czynników jak: ciekawość, naśladowanie dorosłych, zaburzenia natury osobowościowo –
emocjonalnej itp.

Z uwagi na kryminogenny charakter, w zainteresowaniu policji pozostaje zja-

wisko prostytucji, także wśród nieletnich. Większość dziewcząt, podejrzewanych o uprawia-
nie nierządu, stanowią uciekinierki z domów rodzicielskich, ośrodków szkolno – wychowaw-
czych. Głównym motywem uprawiania nierządu przez nieletnie dziewczęta jest chęć zdoby-

cia środków materialnych. Zatrudniane są one w różnego rodzaju agencjach towarzyskich i
salonach masażu erotycznego. Zjawiskiem, wymagającym szczególnego zainteresowania jest
trudnienie się dzieci prostytucją i sutenerstwem. Obserwuje się przypadki seksualnego wyko-
rzystywania dzieci przez przyjezdnych cudzoziemców, zwłaszcza pochodzenia niemieckiego.

Wieloletnie krzywdzenie dzieci, niepowodzenia szkolne i wejście w konflikt z

otoczeniem bardzo często kończy się samobójstwem nieletnich.

Popełnianie czynów karalnych przez nieletniego, mimo stosunkowo dużych

rozmiarów, znacznego stopnia dynamiki i wysokiego współczynnika, stanowi margines tego
społecznego zjawiska jakim jest przestępczość w ogóle. Jest to margines, którego istnienie nie
powinno być lekceważone ani też wyolbrzymiane. Obie tendencje występują w różnej posta-
ci, np. okresowego nasilenia publikacji prasowych, domagających się wobec nieletnich nad-
zwyczajnych środków represyjnych lub przeciwnie, wypowiadających się za zupełną liberali-
zacją. Jeżeli tendencje te są niewłaściwe, to może to stworzyć postawę do wysuwania błędne-
go wniosku, że w Polsce główne niebezpieczeństwo dla porządku prawnego stanowi młodzież
przestępcza, a nie przestępczość ludzi dorosłych.

Na podstawie analizy okoliczności popełniania czynów karalnych przez nielet-

niego, zauważyć można, że stopień ich społecznego niebezpieczeństwa jest dużo mniejszy w
porównaniu z przestępstwami popełnianymi przez dorosłych. Reasumując powyższe, stwier-
dzić należy, że przyczyną popełniania przez nieletnich czynów karalnych są cztery wyodręb-
nione zespoły takie jak:

•

zespoły czynników dziedzicznych i wrodzonych

•

zespół wpływów zewnętrznych i środowiskowych

•

zmiany charakterologiczne spowodowane chorobami układu nerwowego

•

wpływ działania jednostki w kształtowaniu postawy społeczno – moralnej.

Regulacje prawne wobec nieletnich

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich przewiduje pięć grup wiekowych nieletnich
sprawców czynów karalnych:

1.

Dzieci do lat 13 – w stosunku do tej grupy odpowiedzialność karna jest wyłączona
całkowicie. Rozumie się przez to że jeżeli dziecko, które nie ukończyło lat 13, dopuści
się czynu zabronionego zagrożonego karą to i tak w efekcie nie ma przestępstwa. Jest
to sytuacja, w której jedynie częściowo zostały wyczerpane znamiona przestępstwa
takie jak:

•

społeczne niebezpieczeństwo

•

bezprawność

Brak winy w takim przypadku oznacza, że nie ma przestępstwa. Sąd może jedynie zasto-
sować wobec tych osób środki wychowawcze.
2.

Nieletni w wieku 13 – 17 lat – w tym przedziale wiekowym sprawcy podlegają od-
powiedzialności warunkowej, a warunkiem takim jest świadomość. Należy przez to
rozumieć, że jeżeli nieletni sprawca, znajdujący się w tej grupie wiekowej, popełni
czyn zabroniony w sposób nieświadomy, to działanie sądu w stosunku do niego może
być takie same jak w przypadku I grupy.

3.

Nieletni którzy ukończyli lat 15 – treść art. 10 § 2 KK dokładnie precyzuje okolicz-
ności i warunki jakie muszą być spełnione, aby 15-letniego sprawcę postawić w stan
oskarżenia

4.

Nieletni, którzy ukończyli lat 17, a nie ukończyli lat 18 – z treści art. 10 § 4 KK
wynika kolejny przypadek odpowiedzialności warunkowej, z tym, że w tej sytuacji
podmiotem zainteresowania jest sprawca młodociany, który w momencie popełnienia
czynu miał już ukończone 17 lat, a nie osiągnął jeszcze 18 lat

5.

Nieletni, którzy ukończyli lat 17, a nie osiągnęli lat 21 – z treści art. 115 § 10 KK
wynika, iż młodocianym sprawcą jest osoba, która w chwili popełnienia czynu zabro-
nionego nie ukończyła lat 21 i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. Tę gru-

pę nieletnich wyszczególnia art. 1 § 1 pkt 3 Ustawy o postępowaniu w sprawach nie-
letnich, zezwalający na wykonywanie środków wychowawczych, leczniczych lub po-
prawczych w stosunku do osób, względem których te środki zostały orzeczone, nie
dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 24.

Kodeks karny, który wszedł w życie 1 września 1998 roku również wprowadza pewne nowe
przepisy regulujące odpowiedzialność karną nieletnich sprawców przestępstw. W art. 10 § 2
przewidziana została wyjątkowa możliwość obniżenia wieku odpowiedzialności karnej
sprawcy do lat 15.Chodzi tutaj przede wszystkim o takie przestępstwa jak:

•

Zamach na życie Prezydenta RP art. 134 KK

•

Zabójstwo i morderstwo art. 148 § 1, 2 lub 3 KK

•

Umyślne ciężkie uszkodzenie ciała art. 156 § 1 lub 3 KK

•

Umyślne sprowadzenie katastrofy godzącej w bezpieczeństwo powszechne art. 163 §
1 lub 3 KK

•

Przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym przez sprawcę stosującego
podstęp, gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu art. 166
KK

•

Umyślne sprowadzenie katastrofy w komunikacji art. 173 § 1 lub 3 KK

•

Zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą art. 197 § 3 KK

•

Wzięcie lub przetrzymywanie zakładnika art. 252 § 1 lub 2 KK

•

Rozbój art. 280 KK

Warunkiem pociągnięcia nieletniego sprawcy do odpowiedzialności karnej jest stwierdzenie
faktu, że okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste
przemawiają za tym, a poprzednio zastosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały
się bezskuteczne.

Należy dodać, że art. 54 § 1 wskazuje na fakt, iż sąd wymierzając karę nielet-

niemu kieruje się tym, aby miała ona charakter wychowawczy. Natomiast § 2 tego artykułu
określa, iż kary dożywotniego pozbawienia wolności nie orzeka się w stosunku do sprawcy,
który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat.

Ś

rodki wychowawcze

Ś

rodki te można podzielić na trzy grupy.

Pierwsza to środki odpowiadające dodatkowym warunkom nakładanym na

skazanego w wypadku zawieszenia kary w kodeksie karnym. Można do niej zaliczyć zobo-
wiązanie do określonego zachowania oraz nadzór osoby lub organizacji poręczającej. Na
szczególną uwagę zasługuje zobowiązanie nieletniego lub jego rodziców do naprawienia
szkody wyrządzonej przez nieletniego.

Druga grupa środków wychowawczych odpowiada niektórym karom dodatko-

wym przewidzianym w kodeksie karnym, takim jak:

•

Przepadek rzeczy uzyskanej w związku z popełnieniem czynu karalne-
go

•

Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych

Trzecią grupę stanowią środki o charakterze wychowawczo – resocjalizacyj-

nym, a mianowicie:

•

Skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą

•

Umieszczenie w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania
zawodowego lub rodzinie zastępczej

Ś

rodek poprawczy

W ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich wobec nieletniego, który

dopuścił się czynu karalnego zamieszczono przepis o tym, że sąd rodzinny może orzec o
umieszczeniu go w zakładzie poprawczym, jeśli przemawiają za tym taki okoliczności jak:

•

charakter czynu

•

gdy inne środki wychowawcze nie rokują resocjalizacji nieletniego

•

gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne

Biorąc pod uwagę środki łagodzące orzeczenie o umieszczeniu nieletniego w zakładzie po-
prawczym sąd może:



warunkowo zawiesić pobyt nieletniego w zakładzie poprawczym. Dotyczy to
nieletnich, których właściwości osobiste i warunki środowiskowe, a także oko-
liczności i charakter czynu, uzasadniają przypuszczenie, że pomimo nie wyko-
nania środka poprawczego, cele wychowawcze zostaną osiągnięte



po upływie 6 miesięcy od umieszczenia w zakładzie warunkowo zwolnić nie-
letniego z zakładu, jeżeli postępy w jego wychowaniu pozwalają przypuszczać,
ż

e po zwolnieniu będzie przestrzegał porządku prawnego i zasad współżycia

społecznego



warunkowo odstąpić od wykonania orzeczenia, jeżeli po wydaniu orzeczenia, a
przed umieszczeniem nieletniego w zakładzie albo po upływie okresu odro-
czenia lub przerwy wykonania umieszczenia w zakładzie poprawczym, w za-
chowaniu nieletniego nastąpiła istotna poprawa



dyrektor zakładu poprawczego może umieścić nieletniego poza zakładem, je-
ż

eli wymagają tego względy szkoleniowe, lecznicze lub względy wychowaw-

cze. Wychowanek może być umieszczony w instytucji państwowej lub u osób,
które gwarantują właściwe oddziaływanie wychowawcze albo skierowany do
uspołecznionego zakładu pracy w celu wykonywania pracy

Środki lecznicze

Sąd Rodzinny może zastosować środki lecznicze wobec nieletniego, który do-

puścił się czynu karalnego, w razie stwierdzenia u niego:

•

choroby psychicznej

•

niedorozwoju umysłowego

•

innego zakłócenia czynności psychicznych

•

nałogowego spożywania alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w
stan odurzenia

Ustawa przewiduje w tych przypadkach umieszczenie nieletniego:



w szpitalu psychiatrycznym



w innym odpowiednim zakładzie leczniczym



w zakładzie pomocy społecznej



w innej odpowiedniej placówce opiekuńczo – wychowawczej

Dwa pierwsze środki mają charakter ściśle leczniczy. Celem pozostałych jest nie tylko
doprowadzenie do poprawy stanu zdrowia nieletniego, lecz przede wszystkim przysto-
sowanie go do w miarę samodzielnego życia w społeczeństwie

Zapobieganie przestępczości nieletnich

Przestępstwo jest zjawiskiem społecznym, wkraczającym masowo do współ-

czesnego życia. Narusza ono wiele sfer i interesów społecznych ale i indywidualnych. Dlate-
go przeciwdziałanie temu zjawisku nie może stanowić domeny wyłącznie organów ścigania.
Brunon Hołyst uważa, że zapobieganie przestępczości jest sprawą całego społeczeństwa,
wszystkich instytucji państwowych i wszystkich obywateli, chociaż zasadnicze czynności
muszą spoczywać w rękach organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.

Popełnianie czynów karalnych przez nieletnich stanowi wielki problem spo-

łeczny i zajmuje ważne miejsce we współczesnej kryminologii. Bezspornym jest twierdzenie,
ż

e przeciwdziałanie przestępczości nieletnich należy do istotnych zadań polityki społecznej

państwa, systemu oświaty i wychowania, instytucji i organizacji społecznych, wymiaru spra-
wiedliwości oraz samych rodzin, częstokroć bezradnych wobec problemów, jakie stwarza im
wychowanie dzieci. Powszechnie też uważa się, że profilaktyka jest znacznie skuteczniejszym
ś

rodkiem eliminowania tych zjawisk niż działalność resocjalizacyjna, kiedy nieprzystosowa-

nie społeczne jest już bardzo zaawansowane. Związek pomiędzy profilaktyką a resocjalizacją
jest podobny do związku pomiędzy zapobieganiu chorobom, a uczeniem medycyny.

Przesunięcia akcentu działań resocjalizacyjnych na profilaktyczne następuje

poprzez wzmożenie działalności opiekuńczo – wychowawczej, niesienie pomocy socjalnej i
zdrowotnej dzieciom i ich rodzicom oraz odchodzenie w postępowaniu z młodzieżą wykole-
joną od działań represyjnych na rzecz oddziaływań wychowawczych i terapeutycznych.

Zapobieganie nieprzystosowaniu społecznemu przez organy ścigania realizuje

się przez trzy podstawowe funkcje:

-

rozpoznanie

-

zapobieganie

-

ś

ciganie przestępczości

Funkcjonariusze policji, którzy zajmują się problematyką nieletnich, preferują

rozpoznanie moralnego zagrożenia młodzieży i zapobiegania jego skutkom. Policja podejmu-
je różnego typu działania wychowawcze, a także czynności polegające na aktywnym współ-
działaniu z Sądami Rodzinnymi.

Zapobieganie w popełnianiu czynów karalnych przez nieletnich przejawia się

bezpośrednio w interwencji policjanta lub na podejmowaniu czynności przez specjalistę do
spraw nieletnich. Dotyczy to sytuacji gdy, nieletni zachowuje się w sposób antyspołeczny lub
zagrożony jest wykolejeniem.

W bezpośrednich oddziaływaniach policji najważniejszą rolę odgrywają od-

powiednio ukierunkowane przedsięwzięcia pionu prewencji. To oni powinni mieć dobre roz-
poznanie w rejonie swojego działania o miejscach gromadzenia się młodzieży zagrożonej. Po-
licjanci niejednokrotnie jako pierwsi docierają do źródeł społecznego wykolejenia dzieci i
młodzieży, stąd też mają duże możliwości zapobiegania temu zjawisku. Wykonanie działań
profilaktycznych przez policjantów powinno następować we współdziałaniu z różnymi insty-
tucjami państwowymi i organizacjami społecznymi. Należy zwrócić tutaj uwagę na potrzebę
organizowania okresowych spotkań policjantów z gronem pedagogicznym szkół. Celem tych
spotkań powinna być wymiana informacji na temat stanu bezpieczeństwa w rejonie szkoły i
ustalenie przyczyn nagannego zachowania się uczniów.

Dość liczną grupą pozostającą w zainteresowaniu policji w ramach tzw. Roz-

poznania terenowo – osobowego, jest ta młodzież, która nie uczy się i nie pracuje, a ze
względu na dotychczasowy tryb życia, warunki rodzinne i utrzymywane kontakty jest moral-
nie zagrożona. Wypada tutaj stwierdzić, że ta kategoria nieletnich jest bardzo mało podatna na
ś

rodki oddziaływania społecznego i w przypadku dewiacji, trudna do resocjalizacji.

Instytucje profilaktyczno – resocjalizacyjne

Wiodącą rolę wśród instytucji spełnia szkoła i odpowiednie terenowe organy

oświaty oraz organy wymiaru sprawiedliwości – Sąd Rodzinny i Nieletnich.

W systemie resocjalizacyjno – profilaktycznym poszczególne instytucje pełnią

następujące zadania, które stanowią jednocześnie kolejne etapy postępowania z nieletnimi,
społecznie nieprzystosowanymi, a mianowicie:

•

wykrywanie zagrożeń i objawów nieprzystosowania społecznego (policja, szkoły)

•

diagnozowanie i poradnictwo (szkoły, pogotowia opiekuńcze, schroniska dla nielet-
nich)

•

orzekanie o charakterze stosowanych norm i środków oddziaływań (Sądy rodzinne)

•

oddziaływanie opiekuńczo – wychowawcze, psychoterapeutyczne, resocjalizacyjne
(organizacje młodzieżowe, kuratorzy, psychiatrzy, psycholodzy)

Obok instytucji państwowych w resocjalizacji biorą udział także organizacje

społeczne, młodzieżowe i zawodowe. Jest to działalność systematyczna lub doraźna, realizo-
wana w ramach profilaktyki ogólnej i szczegółowej.

Profilaktyka ogólna polega na stworzeniu warunków zmniejszających rozmiary

niedostosowania społecznego i demoralizacji nieletnich. Przygotowuje się tu nieletniego do
właściwego wypełniania obowiązków wobec rodziny i społeczeństwa. Wskazuje się nieletnim
wzory godne naśladowania, potępiając jednocześnie czyny szkodliwe społecznie.

W skład profilaktyki szczegółowej wchodzi najwcześniejsze wykrywanie mło-

dzieży niedostosowanej społecznie i zagrożonej demoralizacją.

Organizacje społeczne zobowiązane są do udzielania pomocy rodzinie w wy-

chowaniu nieletniego, a także do ograniczenia negatywnego wpływu rodziny na dziecko po-
przez skrócenie do minimum czasu ich pobytu w domu, aż do całkowitego odizolowania nie-
letniego od zdemoralizowanych rodziców.

Organizacji i instytucji społecznych jest wiele. Prezentują one specjalności

wynikające z ich zawodowych lub środowiskowych zainteresowań, prowadzą działalność,
która w sposób bezpośredni lub pośredni zapobiega demoralizacji i niedostosowaniu nielet-
nich.

Należałoby tu wymienić w pierwszej kolejności Związek Harcerstwa Polskie-

go, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Polski Komitet Pomocy Społecznej. Placówki te udziela-
ją wszechstronnej pomocy dzieciom zagrożonym, bądź wykolejonym społecznie. Pomoc ta
przybierać może formy organizowania obozów i kolonii, pomocy materialnej, patronatu nad
zakładami opiekuńczo – wychowawczymi lub poradnictwa wychowawczego.

Zaznaczyć należy, że jednym z istotnych wyznaczników funkcjonalności całe-

go systemu profilaktyczno – resocjalizacyjnego jest współdziałanie wszystkich instytucji do
tego powołanych. Stanowi to wtedy integralną całość systemu oświaty i wychowania, co za-
kłada stosowanie wobec podopiecznych oddziaływania opiekuńczo – wychowawczego, a nie
represyjnego.

Jednakże efektywność zapobiegania niedostosowaniu społecznemu oraz prze-

stępczości dzieci i młodzieży osłabia fakt, że kompetencje w tej dziedzinie pozostają w gestii
różnych resortów, instytucji i organizacji społecznych. Prowadzi to do znacznej różnorodno-
ś

ci instytucji uczestniczących w zapobieganiu niedostosowaniu dzieci i młodzieży. Poza tym

należy zauważyć brak jakiegokolwiek ogniwa, które koordynowałoby tą działalnością.

W systemie zapobiegania występuje również niedostatek placówek profilak-

tycznych, mieszczących się w systemie oświaty i wychowania oraz poza tym systemem, jak
np. pedagogów szkolnych, poradni rodzinnych, rodzinnych domów dziecka, rodzin zastęp-
czych itp.

Przestępczość nieletnich w latach dziewięćdziesiątych w świetle analiz i statystyk policyjnych

Jak już wspomniałem w latach dziewięćdziesiątych odnotowuje się stały

wzrost liczby sprawców i liczby dokonywanych przestępstw. Od 1990 roku wzrasta również
przestępczość nieletnich, aczkolwiek wskaźniki dynamiki przestępczości dzieci i młodzieży
są znacznie niższe, niż wskaźniki dynamiki przestępczości dorosłych. Szczególnie niepokoją-
ce są dwie tendencje występujące w przestępczości nieletnich - brutalizacja działań sprawców
oraz rosnąca liczba dzieci w wieku do lat 13 popełniających czyny karalne.

Poniżej prezentowane informacje i dane liczbowe charakteryzujące zjawisko

przestępczości nieletnich pochodzą tylko z jednego źródła - danych i analiz publikowanych
przez Komendę Główną Policji - i jako takie nie mogą być uznane za wystarczające. Niemniej
posiadają ten walor, iż gromadzone są systematycznie, według określonych i nie zmienianych
kryteriów, co pozwala na oszacowanie skali, opisanie ogólnych tendencji i dynamiki obser-
wowanego zjawiska. W statystykach prowadzonych przez policję rejestruje się m.in. liczbę
zgłoszonych przestępstw wg kwalifikacji zawartej w Kodeksie karnym i liczbę sprawców do-
konanych przestępstw. Od 1995 r. policja rejestruje również liczbę nieletnich ofiar prze-
stępstw wg wybranych kwalifikacji prawnych. Statystyki policyjne odnośnie do lat dziewięć-
dziesiątych wskazują na stały wzrost liczby rejestrowanych przestępstw i liczby sprawców
tych przestępstw oraz nasilenie niekorzystnych zjawisk w strukturze przestępczości. Za jedno
z tych niekorzystnych zjawisk uważa się przestępczość nieletnich.

W ogólnej prognozie przestępczości na najbliższe lata dokonanej przez Ko-

mendę Główną Policji przewiduje się, że drastycznie rozwijać się będzie przestępczość nie-
letnich; zwiększy się udział nieletnich sprawców w przestępczości rozbójniczej, narkotyko-
wej, związanej z kradzieżami mienia i uszkodzeniami ciała. Tymczasem analiza danych od-
nośnie do liczby zarejestrowanych przestępstw dokonanych przez nieletnich i liczby zareje-
strowanych nieletnich sprawców oraz porównanie tych liczb w latach osiemdziesiątych i
dziewięćdziesiątych wskazują raczej na umiarkowany wzrost przestępczości nieletnich, acz-
kolwiek nie można wykluczyć, iż w najbliższych latach nastąpi zmiana obserwowanej ten-
dencji. Warto przy tym zauważyć, iż zjawisko przestępczości nie dotyczy młodzieży w stop-
niu tak znacznym jak można by to przypuszczać na podstawie informacji przekazywanych
przez media. Dzieci i młodzież w wieku 13 - 17 lat popadające w konflikt z prawem stanowią
niewielki procent ogółu populacji osób w tym wieku; na przykład w 1997 r. - nieletni, którzy
popadli w konflikt z prawem stanowili 1,7% ogółu populacji osób w tym wieku, odpowiednio
dzieci w wieku 13 lat - 0,8% ogółu populacji dzieci w tym wieku.
Poniżej chciałbym przedstawić krótką charakterystykę i skalę przestępczości nieletnich w
ś

wietle analiz i danych statystycznych Komendy Głównej Policji

•

Nieletni sprawcy czynów karalnych to najczęściej uczniowie starszych klas szkół pod-
stawowych oraz uczniowie szkół zawodowych. Dominującą grupę stanowią chłopcy
w wieku 13 - 16 lat (powtarzający klasy, wagarowicze, uciekinierzy z domów rodzin-
nych i placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych).

•

Przestępczość i demoralizacja nieletnich uwarunkowana jest głównie sytuacją rodzin-
ną, na którą nakładają się niepowodzenia szkolne i wpływ rówieśników. Nieletni, któ-
rzy wchodzą w konflikt z prawem w większości pochodzą z rodzin rozbitych, niewy-
dolnych wychowawczo, z rodzin patologicznych (rodzice lub jedno z nich są prze-
stępcami, narkomanami, alkoholikami), a także rodzin ubogich, dotkniętych bezrobo-
ciem. Psychologowie upatrują źródeł zachowań agresywnych i destrukcyjnych mło-
dych ludzi, głównie w kondycji rodziny, a zwłaszcza w braku ojca. Ten brak ojca po-
lega nie tylko na fizycznej nieobecności ojca, ale na tym, iż coraz częściej ojciec w
rodzinie jest nieobecny emocjonalnie; wychowaniem dzieci zajmuje się głównie mat-
ka. Chłopcy nie mają zatem pozytywnych, męskich wzorów socjalizacyjnych. Uczest-
nictwo w grupie, często w grupie przestępczej to jeden ze sposobów poszukiwania
wzorów męskości, które mogliby naśladować, jeden ze sposobów kompensacji braku
ojca.

•

Przestępczość nieletnich, podobnie jak i dorosłych koncentruje się na terenach miej-
skich, szczególnie w dużych aglomeracjach. Miejsca dokonywanych przestępstw to:
ulice, rejony budynków mieszkalnych, obiektów handlowych, salonów gier, szkół oraz
okolice dworców, przystanków komunikacji miejskiej.

•

Według opinii Biura Prewencji Komendy Głównej Policji nieletni najczęściej popeł-
niają przestępstwa z następujących powodów:

Chęci zdobycia pieniędzy,

Zaimponowania innym,

chęci przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych,

powielania wzorów i zachowań mających swoje źródło w domu rodzinnym,
bądź upowszechnianych w środkach masowego przekazu (sceny przemocy,
okrucieństwa, agresji, gwałtu),

poczucia bezkarności za wcześniej popełnione przestępstwa,

poszukiwania akceptacji i poczucia bezpieczeństwa, których nie znajdują ze
strony rodziców i opiekunów.

•

Cechą charakterystyczną przestępczości nieletnich jest częstsze niż w przypadku doro-
słych współuczestnictwo w popełnianiu czynów kryminalnych z jedną lub z kilkoma
osobami, głównie dotyczy to kradzieży i rozboju. Nieletni coraz częściej działają w
zorganizowanych grupach z osobami dorosłymi. Liczba przestępstw nieletnich, któ-
rych dokonali w grupie w 1997 r. przedstawia się następująco:

•

W grupie 2 osobowej:

8921 – przestępstw z dorosłym
18 056 - przestępstw z rówieśnikiem

•

w grupie trzech lub więcej osób:

10 520 - przestępstw w grupie z dorosłymi, 11 552 - przestępstw w grupie rówieśników.

Działalność przestępcza w grupach często wiąże się z tzw. powrotnością do przestępstwa. Na
przykład w 1994 r. powtórnie popełniło przestępstwo 7 086 sprawców, w 1995 r. - 6 589
sprawców, w 1996 r. - 5 387 sprawców, w 1997 r. - 4 961 sprawców.
Najbardziej niepokojącym zjawiskiem jest obserwowana tendencja wzrostowa przestępstw
uznanych jako szczególnie niebezpieczne dla życia i zdrowia (zabójstw, uszkodzeń ciała, bó-
jek, pobić, zgwałceń, rozbojów i wymuszeń rozbójniczych). Według ustaleń policji nieletni
sprawcy, którzy dokonali przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu charakteryzowali się bez-
względnym, bardzo agresywnym i okrutnym sposobem działania. Wynika on zdaniem policji
z dwóch zasadniczych czynników sytuacyjnych: z faktu, iż najczęściej działali w grupie oraz
w stanie nietrzeźwości.

•

Równie niepokojące jest, że wzrasta liczba sprawców czynów karalnych, którzy nie ukoń-
czyli 13 lat życia. Świadczy to przede wszystkim o zaniedbaniach i braku właściwej opie-
ki nad dziećmi. W 1997 roku 5 453 dzieci popełniło 3 981 czynów karalnych, w tym: 4
zabójstw, 192 uszkodzeń ciała, 11 zgwałceń, 362 kradzieży rozbójniczych, rozbojów i
wymuszeń, 2 043 kradzieży z włamaniem i 1160 kradzieży mienia prywatnego.

W publikowanych analizach dotyczących przestępczości i demoralizacji nieletnich Komenda
Główna Policji informuje o nieletnich, którzy zostali zatrzymani z powodu ucieczki i upojenia
alkoholowego. Według oceny policji ucieczki dzieci i młodzieży z domów rodzicielskich, z
placówek opiekuńczych i resocjalizacyjnych wyjątkowo sprzyjają zachowaniom dewiacyj-
nym nieletnich (wielu nieletnich podczas ucieczki nawiązuje kontakty ze światem przestęp-
czym rówieśników i dorosłych lub staje się ofiarami przestępców).