MACHIAVELLI

(1469-1527)

(Książę, s. 66-68)

Metoda badawcza - szukanie prawdy przedmiotu

Pozostaje teraz zbadać, jakimi zasadami książę powinien rządzić się wobec swych
poddanych i wobec przyjaciół. Wiedząc, że wielu już przede mną w tym przedmiocie
pisało, obawiam się, by nie być posądzonym o zarozumiałość, raz jeszcze przedmiotu tego
dotykając, zwłaszcza że różnię się w zdaniu od poprzedników. Ponieważ jednak zamiarem
jest moim napisać rzecz mającą przynieść pożytek temu, kto się na niej pozna, wydało mi
się, iż celowiej będzie iść za istotną prawdą przedmiotu niż za jego zmyśleniem, wielu
bowiem pisarzy wymyśliło sobie rzeczypospolite i monarchie, które w rzeczywistości ani
widziane były, ani znane.

Odrzucenie idealizmu i akceptacja czynów niemoralnych

w imię realizmu

Między tym, co dzieje się na świecie, a tym, co się dziać powinno, zachodzi tak wielka
różnica, iż ten, kto by rzeczywistości zaniedbywał w imię ideału rzeczywistości, raczej
zgubę własną by spowodował niż poprawę losu, człowiek bowiem, który by na każdym
kroku rządził się tylko zasadami dobra, przepaść musiałby w środowisku ludzi rządzących
się innymi zasadami. Stąd wynika konieczność stosowania w życiu nie tylko zasad
dobrych, lecz używania i dobrych i złych, a to wedle okoliczności.

Relatywizm sytuacyjny cnoty i wady

wg kryterium użyteczności

Pomijając tedy to wszystko, co zostało o książętach zmyślone, i zatrzymując się jedynie
na rzeczach prawdziwych, powiem, że wszyscy ludzie, o których kiedykolwiek się
wspomina, zwłaszcza zaś książęta, o tyle wyżej stojący ponad innymi, słyną z pewnych
cech, które przynoszą im niesławę bądź pochwałę: jeden słynie ze szczodrobliwości drugi
ze sknerstwa, jeden z ofiarności, drugi z zaborczości, jeden z okrucieństwa, drugi z
łagodności, jeden z wiarołomstwa, drugi z wierności, jeden słynie jako tchórz i
zniewieściały, drugi jako odważny i srogi, jeden jako przystępny, drugi jako dumny, ten
jako rozpustnik, tamten jako niewinny, ten jako szczery, tamten jako obłudnik, ten jako
surowy, tamten jako pobłażliwy, ten jako poważny, tamten jako lekkoduch, jeden jako
religijny, drugi jako niewierzący itd. Wiem, że każdy mi przyzna, iż byłoby rzeczą
najchwalebniejszą, aby z wyżej wymienionych rysów książęta posiadali same tylko cnoty:
ponieważ jednak właściwość natury ludzkiej nie pozwala tej nadziei żywić, przeto staje się
dla księcia rzeczą konieczną o tyle kierować się rozsądkiem, aby uniknąć złej sławy tych
zdrożności, które przyprawić go mogą o utratę państwa, co zaś do zdrożności, które nie
sprowadzają zgubnych następstw, to powinien ich się wystrzegać, o ile tylko może, o ile zaś
pokonać ich w sobie nie zdoła, wolno mu być dla niech pobłażliwym. Poza tym nie
powinien książę lękać się ściągnięcia na siebie przygany za takie wady, bez których nie
da się pomyśleć ratowanie państwa, albowiem biorąc rzeczy dokładnie widzimy, że
bywają cnoty pozorne, które wiodą do zguby, i, z drugiej strony, bywają pozorne wady,
które w istocie wiodą do bezpieczeństwa i dobrobytu.

(Książę, s. 51-53)

Fundamenty silnej władzy książęcej

Ustaliśmy powyżej, że władza książęca opierać się musi na mocnych fundamentach, jeśli
nie ma ulec niechybnej zagładzie. Zasadnicze fundamenty wszelkich państw (...) polegają
na dobrych ustawach i na dobrym wojsku i ponieważ dobre ustawy nie mogą istnieć bez
należytej siły zbrojnej, należyta zaś siła zbrojna każe przypuszczać istnienie dobrych ustaw,
pomijam sprawę ustawodawstwa, a zwrócę się do sprawy wojska.

Krytyka wojska najemnego (zawodowego)

Siła zbrojna służąca księciu do obrony kraju składa się albo z wojska własnego, albo z
wojska najemnego, albo z wojska posiłkowego, albo wreszcie z wojsk mieszanych. Wojska
posiłkowe i najemne są bezpożyteczne i niebezpieczne. Jeśli ktoś chce państwo swe oprzeć
na żołnierzu najemnym, nie osiągnie siły, ani bezpieczeństwa, gdyż żołnierz ten nie posiada
ducha jedności i karności, jest przy tym ambitny i wiarołomny, zuchwały wobec swoich,
tchórzem podszyty wobec wroga, nie ma ani Boga w sercu, ani wiary w ludzi. Póty cię
ż

ołnierz taki broni, póki ci nic nie grozi, jesteś przezeń grabiony podczas pokoju, by

podczas wojny być ograbionym przez wroga. Wynika to stąd, że żołnierz najemny poza
ż

ołdem nie zna innych pobudek trwania na stanowisku; otóż pobudka taka nie wystarcza

tam, gdzie chodzi o poświęcenie życia. Wojsko najemne chce być twoim wojskiem, póki
nie rozpoczniesz wojny, gdy wojna wybuchnie idzie w rozsypkę lub ucieczkę. Rzecz ta nie
wymaga długich dowodzeń, gdyż jeśli Włochy teraźniejsze są w upadku, to nie z innych
przyczyn to wynika, tylko stąd, że przez długi przeciąg lat, opierały swój byt na wojskach
najemnych, które niekiedy wykazywały pewne korzyści i zdawały się mężne walcząc
między sobą, ale kiedy wtargnął cudzoziemiec, okazały wówczas, ile były warte.

(Książę, s. 41-42)

Monarchia z łaski ludu bądź arystokracji

Przechodzę do (…) wypadku polegającego na tym, że księciem zostaje jeden z obywateli
nie w drodze gwałtu i zbrodni dokonanych nad resztą rodaków, lecz za ich przyzwoleniem;
władza w ten sposób osiągnięta może być nazwana władzą o pochodzeniu obywatelskim,
nie zawdzięcza się jej ani działalności własnej, ani szczęściu, lecz raczej pewnej
pomyślnej zręczności. Dochodzi się do niej albo dzięki łasce ludu, albo dzięki łasce
możnowładców.

Antagonizm ludu i możnowładztwa jako źródło form ustrojowych

W każdym bowiem mieście istnieją dwa różne prądy pochodzące stąd, iż lud nie chce
znosić panowania i ucisku możnowładztwa, możnowładztwo zaś dąży do opanowania i
ucisku ludu. Ze starcia dwu tych dążeń przeciwnych powstaje w skutku jeden z trzech
następujących wyników: albo monarchia, albo wolność, albo bezrząd.

Monarchia z łaski ludu bądź arystokracji (c.d.)

Monarchia powstaje albo z łona ludu, albo z łona możnowładztwa w zależności od tego,
czy jedna, czy druga strona znajduje ku temu sposobność. Jeśli bowiem możnowładcy

MACHIAVELLI

(C.D.)

widzą, że naporowi ludu nie będą mogli sprostować, wówczas starają się jednemu spośród
siebie stworzyć wielkie imię i czynią go księciem, ażeby pod cieniem jego tronu zadowolić
swe apetyty. Podobnież czyni lud, skoro widzi, że panom nie podoła, otacza chwałą
jakiegoś jednego męża i robi go księciem, aby mieć w nim tarczę swej obrony.

Zalety władzy otrzymanej z rąk ludu

Kto do władzy dochodzi z pomocą możnowładztwa, trudniej utrzymuje się przy niej
od tego, kto osiąga władzę z rąk ludu, wstępując bowiem na tron, widzi się otoczonym
przez dawnych towarzyszy, którzy poczuwają się z nim do równości i którymi ani się
posługiwać, ani rządzić dowolnie nie może, ten zaś, kto wstępuje na tron z łaski ludu,
pozostaje na tronie samotny i wokół siebie, z małymi wyjątkami, ma tylko ludzi nawykłych
do posłuchu. Prócz tego niepodobna zaspokoić życzeń możnowładztwa nie obrażając
jednocześnie szerokiej warstwy innych obywateli, można natomiast bez cudzej obrazy
zaspokoić życzenia ludu. Gdyż te ostatnie są o wiele słuszniejsze niźli żądania
magnatów. Magnaci chcą uciskać lud, lud chce tylko tego, by nie być uciskanym. Trzeba
jeszcze dodać, że przeciwko nieprzychylnemu ludowi zabezpieczyć się księciu nie
podobna, gdyż lud jest zbyt mnogi, od magnatów natomiast może się zabezpieczyć, gdyż
tych bywa niewielu. Co ze strony ludu może go spotkać najgorszego, to być przezeń
opuszczonym, natomiast ze strony nieprzychylnej arystokracji spotkać go może rzecz
groźniejsza: nie tylko opuszczenie, ale i przeciwdziałanie, arystokracja bowiem więcej
posiadając przezorności i przebiegłości zawczasu myśli o zabezpieczeniu sobie tyłów i z
góry szuka porozumienia z tym, w kim przewiduje zwycięzcę.

Sposoby postępowania z magnatami

(Magnaci) …albo podporządkowują swą sprawę całkowicie sprawie księcia, albo nie. Ci,
którzy podporządkowują się interesowi księcia i nie mają popędów grabieżczych,
powinni być u tronu we czci i łasce, ci, którzy nie solidaryzują się z księciem, rozważani
być powinni przezeń z dwojakiego stanowiska: albo czynią to z tchórzostwa i
przyrodzonego braku odwagi, wówczas książę powinien posługiwać się nimi, zwłaszcza
gdy są obdarzeni rozumem, gdyż w czasach jego pomyślności będą go szanować, a w
czasach niepowodzeń nie bywają groźni, lecz jeśli nie solidaryzują się rozmyślnie z
powodu ambicji, jest to znak, że bardziej dbają o siebie niż o księcia; tych książę powinien
się strzec i postępować z nimi tak, jakby byli jawnymi wrogami, gdyż zawsze w
nieszczęściu gotowi będą rękę przyłożyć do jego zguby.

Konieczność sojuszu z ludem

Kto tedy władzę osiągnął przez lud, musi utrzymać przyjaźń z ludem, co nie jest rzeczą
trudną, ile że lud pragnie tylko, by nie cierpiał ucisku, wszelako ten, kto poza ludem osiąga
władzę przez możnowładztwo, powinien za wszelką cenę dążyć, aby sobie lud zjednać
przez roztoczenie nad nim pieczy. Środki, którymi książę może sobie lud zjednać, bywają
rozmaite, zmieniając się zależnie od okoliczności, nie można ich ująć w jakąś regułę,
dlatego zatrzymywać się na nich nie będę. Poprzestanę na ogólnym wniosku, że panujący
musi mieć lud po swojej stronie, w przeciwnym razie w nieszczęściu będzie bezradny.

(Książę, s. 72-73)

Strach i groźba kary jako recepta na skuteczne rządzenie

Co jest dla księcią lepsze? Czy to, byt go kochano, czy też to, by go się lękano? Odpowiedź
brzmi: że i jedno, i drugie jest pożądane. Ponieważ jednak trudno sprawić, ażeby miłość
szła w parze ze strachem, to bywa o wiele bezpieczniej być przedmiotem strachu niż
miłości, skoro jedno z dwu tych uczuć ma niedopisać. O ludziach bowiem da się to w
ogólności powiedzieć, że bywają niewdzięczni, zmienni, obłudni, tchórzliwi w
niebezpieczeństwie, chciwi zysku, póki im świadczysz dobrodziejstwa, są tobie całkowicie
oddani, gotowi poświęcić krew, mienie, życie swoje i swoich dzieci (jak to już wyżej
nadmieniono), dopóki niebezpieczeństwo stoi daleko, ale niech no tylko się zbliży, już
masz ich wszystkich przeciwko sobie. Książę, który by na ich zapewnieniach polegał i
ż

adnych innych nie przedsiębrał środków, skazałby sam siebie na zagładę, przyjaźń

bowiem kupowaną za cenę jakichkolwiek dobrodziejstw, nie zaś zdobywaną godnością i
wielkością ducha, można sobie zaskarbić, ile się chce, ale w godzinie próby oprzeć się na
niej nie można. Ludzie mniej chętnie narażają się temu, kto budzi postrach, niż temu, kto
budzi sympatię, gdyż sympatia opiera się na pewnym węźle wdzięczności, który wskutek
złych skłonności człowieka kruszy się łatwo w pierwszym starciu z okazją osobistego
zysku, strach natomiast utrzymuje w napięciu groźba kary nie słabnąca nigdy.

(Książę, s. 75-76)

Skuteczność polityczna a prawość

Każdy rozumie, jak chwalebną bywa w księciu cnota dotrzymywania słowa i przestrzegania
zasad prawości, unikania zaś podstępów. Niemniej wszelako doświadczenie naszych
czasów uczy, że ci książęta, którzy nie liczyli się z danym przez siebie słowem, i umieli
podstępami mózgi ludzkie uwodzić, osiągnęli wielkie zadania i wzięli w końcu górę nad
tymi, którzy rządzili się prawością.

Sposoby walki z wrogami

Trzeba tedy wiedzieć, że istnieją dwa rodzaje walki: walka na prawa i walka na siły.
Pierwszy rodzaj jest właściwy ludziom, drugi właściwy zwierzętom, ponieważ jednak
często pierwszy rodzaj nie wystarcza, trzeba się uciekać do drugiego. Dlatego też książę
musi doskonale umieć używać zarówno natury zwierzęcej, jak i ludzkiej.

Ponieważ więc książę obowiązany jest umieć używać bestii, powinien sobie

wybrać lisa i lwa, lew bowiem nie poradzi przeciw sieciom, lis nie poradzi przeciw wilkom.
Należy więc być lisem, aby się poznać na sieciach, i lwem, aby odstraszać wilków. Ci,
którzy poprzestają w prostocie na naturze lwa, nie sprostają zadaniom. Książę tedy
rozumny ani może, ani powinien dotrzymywać danego przez się słowa wówczas, gdy
dotrzymanie to zwróciłoby się przeciwko niemu, przyczyny zaś, które go były skłoniły
do związania się słowem, wygasły. Gdyby wszyscy ludzie rządzili się prawością, to reguła
powyższa nie byłaby dobra, ponieważ jednak złe skłonności w ludziach górują i przysięgi
ludzkie składane tobie nieraz zawodzą, więc i ty nie masz konieczności ich dotrzymywania.
Nigdy zresztą nie zabraknie pod ręką księciu uprawnionych powodów do ubarwienia
wiarołomstwa.