PIOTR DUDZIEC

Niccolo Machiavelli - życie i twórczość na tle

włoskiego odrodzenia.

W mojej pracy zajmę się osobą Niccolo Machiavellego, którego życie

przypadło na okres radykalnych zmian, a być może tylko nowych trendów, jakie

pojawiły się w licznych państewkach włoskich u schyłku średniowiecza. Mam

tu na myśli renesans, czyli odrodzenie antycznych ideałów życia ludzkiego,

nazwanego w późniejszej historiografii humanizmem.

Powszechnie uważa się, że średniowiecze było epoką stagnacji w rozwoju

cywilizacji europejskiej. Jej kraje całkowicie związały swój byt z

chrześcijańskim ujęciem rzeczywistości, a odrzuciły świeckie spojrzenie na

świat. Stosunki feudalne, mające swe korzenie jeszcze w Cesarstwie Rzymskim,

były podstawą do hierarchicznego podziału świata, z Bogiem, jako stwórcą i

panem na szczycie, któremu należało bezwzględnie podporządkować i

poświęcić całe swe życie.

Kiedy w Europie trwał jeszcze okres rządów rycerstwa, jako jedynej

warstwy uprawnionej z woli Boga do sprawowania władzy, we Włoszech

nastąpiło „wymieszanie” szczebli drabiny feudalnej. Mieszczanie rozbili

szlachecki monopol na rozgrywki polityczne. Kołem zamachowym tej reakcji

był rozwój rolnictwa na terenie północnych Włoch, rozbitych na niewielkie

państwa - miasta. Nadwyżka płodów rolnych umożliwiła powrót do

międzynarodowego handlu obejmującego basen Morza Śródziemnego, którym

zajęli się włoscy mieszczanie. Trafnym wydaje się stwierdzenie: „kto ma

pieniądze, ten ma władzę”. Elity szczycące się herbowym rodowodem gardziły

takimi zajęciami jak handel, a to spowodowało ich pauperyzację na korzyść

patrycjatu miejskiego, nie mającego w tym względzie skrupułów. Patrycjusze

przejęli ster władzy w przeżywających boom gospodarczy republikach. Już sam

fakt, że miasta takie jak Wenecja, Florencja, Mediolan czy Genua określały swój

status mianem republiki, świadczy o załamaniu feudalnego systemu rządów.

Teraz mieszczanie stają się warstwą, która mogła korzystać z dóbr ówczesnej

cywilizacji, a takim dobrem niewątpliwie było i jest obcowanie ze sztuką.

Sztuce nieodłącznie towarzyszy zjawisko mecenatu. Do tej pory jedyną sztuką

zasługującą na rozwój, była sztuka sakralna. To Kościół był największym

mecenasem artystów poświęcających się twórczości wielbiącej imię Boga.

Sztuka świecka uaktywniła się po ponownym docenieniu wartości jakie

posiadały starożytne dzieła greckich i rzymskich artystów i filozofów. W XVw.

humaniści włoscy poznali pisma wybitnych antycznych myślicieli. Szczególnie

popularnym stał się Platon, nad wyraz umiłowany przez Florentyńczyków,

których miasto stało się centrum studiów nad jego dziełami. Bogaci kupcy i

bankierzy zajęli się propagowaniem nowych trendów artystycznych, tak

odmiennych od religijnej twórczości. Renesans świeckiej sztuki pociągnął też za

sobą powstanie nowej myśli filozoficznej, burzącej dotychczasowe stereotypy

ujęte w karby chrześcijańskiej scholastyki.

W XVIw. lawina tych zmian runęła z Włoch na całą Europę i nie były to

już tylko zmiany w sztuce czy też filozofii. Wykształcił się model świata, w

którym dominującą rolę zajął partykularyzm państw narodowych. Wyparł on

chrześcijański uniwersalizm, będący już tylko pustą ideą, gdyż Europejczycy

nigdy nie przestrzegali pokoju mającego panować między współwyznawcami.

Renesans pozostał pojęciem, którym operuje się w ramach historii kultury i

sztuki, jednak zyskał też szersze znaczenie, towarzysząc narodzinom

nowożytnej epoki w dziejach świata.

We Włoszech renesans stał się wyznacznikiem idei zjednoczeniowej, która

miała się ziścić dopiero za czterysta lat. Machiavelli był jednym z tych, którzy

najwyraźniej widzieli palącą potrzebę stworzenia narodowego państwa

Włochów, jednak jego życiorys pokazuje nam, że dopiero potomni docenili

wkład jaki wniósł w tą sprawę.

Niccolo Machiavelli urodził się 3 maja 1469 roku. Jego ojcem był Bernardo

Machiavelli, florencki urzędnik, dla którego praca w samorządzie miejskim była

podtrzymaniem rodzinnych tradycji tego szlacheckiego, lecz w zupełności

wchłoniętego przez mieszczaństwo rodu (herbem Machiavellich był błękitny

krzyż z gwoździami na złotym polu). Także Niccolo od najmłodszych lat

wdrażany był do rodzinnej profesji, pobierając nauki we florenckich szkołach.

Poznał tam łacinę i grekę dzięki czemu dogłębnie przestudiował starożytne

pisma klasyków. Była to jednak wiedza teoretyczna i dopiero kiedy sam został

politykiem mógł w praktyce zweryfikować mądrości antycznych filozofów.

Zanim jednak do tego doszło, Machiavelli jako młody student obserwował z

boku burzliwe dzieje rodu de Medici, który od wielu lat sprawował rządy we

Florencji. „Złotym wiekiem” miasta były rządy Wawrzyńca de Medici, zwanego

też Wspaniałym. Rozkwita kultura renesansu, w mieście powstają wspaniałe

budowle, staje się ono stolicą nowatorskiej myśli filozoficznej. Wszystko to

zostało zniweczone przez syna Wawrzyńca, Piotra Medyceusza, który objął

władzę po zmarłym w 1492 roku ojcu. Piotr nie potrafił poruszać się w

meandrach zagmatwanej polityki miast włoskich, w których nieustannie wrzało

jak w kotle. Nie dając sobie rady, sprowadził na swe ziemie Francuzów pod

wodzą Karola VIII. Arcychrześcijański król skorzystał oczywiście z okazji,

gdyż podporządkowanie Florencji było kolejnym atutem w walce z

Habsburgami i Państwem Kościelnym. Był to początek tak zwanych wojen

włoskich, czyli okresu niemal nieustannych walk na terenie Półwyspu

Apenińskiego, które zniszczyły świetność kupieckich republik.

28 listopada 1494 roku wojska francuskie opuściły Florencję (rzecz

oczywista nie omieszkały jej przedtem zrabować), a król Karol oddał władzę

nad miastem dominikaninowi Girolamo Savonaroli. Była to ważna postać w

życiu Machiavellego, która dała mu przykład w jaki sposób na pewno nie można

sprawować władzy. Savonarola był mnichem zakonu dominikańskiego, który

uważał się za proroka z racji nawiedzających go objawień. Ten charyzmatyczny

asceta i bojownik o Słowo Boże znalazł się we Florencji, aby uzdrowić jej lud z

„choroby renesansu”, odciągającej go od chrześcijańskiej wiary. Nie wiedział,

że jest narzędziem wielkiej polityki. Jego florencka misja z lat osiemdziesiątych

XV wieku kierowana była przez papieża, a jej prawdziwym celem podburzenie

Toskańczyków przeciw Medyceuszom. Savonarola dobrze wypełnił swe

zadanie, a ludność ogarnął mistyczny szał powrotu do głębokiej wiary i walki ze

zdobyczami humanizmu. Girolamo pragnął stworzyć we Florencji królestwo,

którego władcą miał być Jezus Chrystus. W swych dążeniach wykorzystał nawet

zarazę panującą w mieście w 1497 roku. Głosił, że jest to kara boska dla

zdemoralizowanego społeczeństwa, zatrutego jadem bezbożnego humanizmu.

Doszło do tego, że stworzył młodzieżowe bojówki zajmujące się

rekwirowaniem przedmiotów zbytku u bogatych mieszczan. Tak radykalne

działania przysporzyły mu wielu wrogów wśród świeckich i duchownych

możnych, a szczególnie u papieża Aleksandra VI. Savonarola uważał go za

szatana, który pod płaszczykiem wiary pragnie zniszczyć prawdziwy Kościół.

Wkrótce dominikanin został wyklęty i oskarżony o herezję. Odwrócił się od

niego także lud, któremu znudziła się surowa asceza narzucana mu siłą. 23 maja

1498 roku Savonarolę spalono na stosie, kończąc tym samym okres reakcji

średniowiecznej we Florencji. Nie znaczy to oczywiście, że cała ludność stała

się humanistami największego kalibru. Mentalność biednych warstw

społeczeństwa na razie nie zmieniła się w duchu renesansu, a zabobon i ślepa

wiara w samozwańczych proroków długo jeszcze będzie ich cechą

charakterystyczną.

Upadek rządów Savonaroli był momentem wkroczenia Machiavellego na

arenę polityczną. W mieście władzę przejęły republikańskie rządy pod

przywództwem Piotra Soderiniego, a Niccolo został mianowany na urząd

sekretarza drugiej kancelarii, zaś nieco później na zarządcę interesów Rady

Dziesięciu. Były to bardzo odpowiedzialne funkcje, w zakres których wchodziła

zagraniczna dyplomacja. Machiavelli w czasie swego urzędowania odwiedził

wiele obcych dworów, tak wybitnych władców jak Cezar Borgia, Ludwik XII

czy też cesarz Maksymilian I. Kontakty te pozwoliły mu stworzyć sobie obraz

idealnego władcy i ustroju politycznego potrzebnego do zjednoczenia Włoch.

Cezar Borgia pokazał mu jakimi sposobami, nie przebierając w środkach, dążyć

do budowy nowego państwa, zaś król Hiszpanii, Ferdynand Katolicki, posłużył

mu za ideał władcy absolutnego, potrafiącego panować nad silnym, narodowym

państwem.

W czternastoletnim okresie urzędowania Machiavelli napisał kilka rozpraw

mających charakter sprawozdań ze swych misji dyplomatycznych, czy też

dotyczących polityki wewnętrznej. Pisarstwo to nie było jednak szczytem jego

talentów. Dopiero gwałtowne zmiany jakie zaszły w jego życiu uwolniły w nim

talent prawdziwego teoretyka władzy, ujmującego swe poglądy w język

pisarski. W 1512 roku do Florencji powrócili Medyceusze, którzy wykorzystali

pomoc Hiszpanii przy rozbiciu wojsk republiki toskańskiej. 7 listopada

Machiavelli został usunięty z zajmowanych urzędów, a nowi władcy obawiając

się jego nieprzeciętnych talentów skazali go na wygnanie z miasta. W 1513 roku

został wmieszany w spisek przeciw Medyceuszom, w wyniku czego spędził rok

w więzieniu. Oczyszczono go z zarzutów, jednak nie osiedlił się ponownie w

mieście lecz w miejscowości oddalonej o trzydzieści kilometrów od Florencji.

Był to gorzki okres życia dla człowieka, którego żywiołem była polityka.

Machiavelli musiał bardzo to przeżywać i dlatego rozpoczął swą pracę pisarską,

aby błyszcząc trafnością swych sądów i spostrzeżeń powrócić do łask rodu de

Medici. Wtedy to powstaje “Książe”(dedykowany synowi Piotra de Medici) i

“Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza”.

Próby te nie odniosły większego skutku, jednak w 1516 roku Machiavellemu

złagodzono wyrok i od tej pory mógł swobodnie podróżować. Swoje

zamiłowania dyplomatyczne próbował realizował w negocjacjach handlowych

wynajmowany przez bogatych kupców. W końcu został doceniony przez

Medyceuszy, którzy zlecili mu opracowanie dziejów Florencji. W latach 1520-

1525 powstały “Historie florenckie” opiewające rzecz jasna świetność rodu de

Medici jako twórców potęgi toskańskiej republiki. W tym czasie powstała też

“Mandragora”, komedia będąca odzwierciedleniem renesansowych nurtów

literackich, które nie ominęły Machiavellego.

Tuż przed śmiercią Machiavelli stanął przed ponowną szansą powrotu do

działalności publicznej. W 1527 roku na Włochy najechał cesarz Rzeszy

Niemieckiej Karol V. Przez kraj ponownie przelała się fala zniszczenia, która

nie ominęła nawet Rzymu (sacco di Roma). Upadek władzy papieża Klemensa

VII (Giulio de Medici) przyniósł za sobą upadek Medyceuszy we Florencji. W

obliczu zagrożenia Niccolo stał się nagle potrzebny. Czynnie uczestniczył w

przygotowaniach obrony miasta przed habsburskimi wojskami, przewodząc

komisji zajmującej się umacnianiem fortyfikacji. Po klęsce miasto powróciło do

tradycji republikańskich, a Machiavelli przedstawił swoją kandydaturę na

stanowisko sekretarza drugiej kancelarii. Rozpatrzono ją negatywnie gdyż

mieszkańcy Florencji nie wybaczyli mu jego gorliwości w staraniach o powrót

do łask, znienawidzonego już wtedy rodu Medicich. 21 czerwca 1527 roku

pięćdziesięcioośmioletni Machiavelli zmarł rozgoryczony tak stanowczym

odsunięciem go od spraw miasta.

Tak w skrócie przedstawia się jego życiorys, który nie wydaje się

szczególnie ciekawy i wyjątkowy. Gdyby z jego dziejami zapoznano

przeciętnego człowieka, nie ujawniając jednak jego nazwiska, nie uznałby go za

jednostkę wybitną lecz przeciętnego polityka jakich wielu w historii.

Machiavelli był reprezentatywny dla tej grupy mieszkańców Florencji, która

miała wpływ na kierowanie losami republiki lecz jako element wielkiej machiny

politycznej nie miałby szans na zaistnienie w historii. Niccolo Machiavelli stał

się wielkim człowiekiem nie przez to co uczynił, lecz przez to co wymyślił i

przedstawił w utworach “Książe” i “Rozważania nad pierwszym

dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza”.

Pobieżna lektura tych utworów może sprawić ich nieprawidłowy odbiór.

“Książe” mógłby stać się cyniczną rozprawką zawierającą porady jak przejąć

ster władzy w państwie, ukrywając przed jego społeczeństwem okrutne i

bezwzględne metody osiągnięcia tego celu, "Rozważania" natomiast zbiorem

trzech ksiąg traktujących o historii Imperium Rzymskiego (ewolucja ustroju

państwowego i przyczyny sukcesu w podbojach innych państw) z dygresjami do

wydarzeń współczesnych autorowi. Nowoczesna historiografia odkryła głębię i

uniwersalność myśli zawartych w tych utworach, jednak historyczni myśliciele

renesansu i późniejszych epok uczynili z Machiavellego niemal potwora

wyzutego z wszelkich uczuć, dla którego ludzkie życie jest czymś podrzędnym

do państwowej racji stanu. Poza tym Makiawel naraził się na atak ze strony

chrześcijańskich myślicieli tak sławnych jak Erazm z Rotterdamu czy też

Tomasz More, którzy naprowadzili katolicką etykę na tory jak najmniej

kolidujące z humanizmem.

Machiavelli uważał religię chrześcijańską za wręcz szkodliwą dla

społeczeństwa gdyż jej nakazy, mówiące o ślepym posłuszeństwie, odrzuceniu

dóbr doczesnych na rzecz pośmiertnej nagrody czy też potępianiu poczynań

niejasnych moralnie, mogą być przeszkodą w tworzeniu nowoczesnego państwa.

Przeciwstawiał jej pogańskie wierzenia antycznego Rzymu, utwierdzające

swych wyznawców iż mają możliwość kształtowania swego losu. Jest to

możliwe dzięki energii przenikającej cały świat, którą Machiavelli określił

mianem "virtu". W czasach świetności Rzymu natężenie tej energii

gwarantowało jego mieszkańcom powodzenie w realizacji swych celów, a

upadek dobrych obyczajów w piętnastowiecznych Włoszech spowodował

zatracenie virtu i niemożność zjednoczenia się ich mieszkańców w jedno

państwo. Tak radykalne postulaty, które wynikają z treści obu dzieł,

spowodowały iż Machiavelli stał się jednym z największych wrogów Kościoła

chrześcijańskiego, który umieścił jego dzieła w "Indeksie ksiąg zakazanych".

Tematem większości rozważań Toskańczyka jest istota władzy, w których

dochodzi do wniosku iż jej sprawowanie opiera się głównie na umiejętności

zachowania pozorów przed rządzonym ludem. Gra polityczna polega na ciągłym

dylemacie: kierować się krótkowzrocznością ogółu społeczeństwa bez

pozytywnych rokowań na przyszłość, czy też wyrządzać mu pozorną krzywdę, a

w przyszłości zbierać plony długofalowej polityki ("lud często pragnie własnej

zguby, omamiony pozorną korzyścią"). Według niego władca (lub też władcy w

przypadku republiki) powinien się kierować zasadą "cel uświęca środki", a więc

nie zważać na moralność metod rządzenia kiedy ich końcowy wynik gwarantuje

sukces. W tym wypadku pozostaje problem zachowania pozorów uczciwości i

dobroci gdyż nie można wytłumaczyć wszystkim celu swoich posunięć. Władca

musi być więc dwulicowy i na przykład łamiąc zawartą umowę ubrać to w literę

prawa, a winą obarczyć drugą stronę. Władca absolutny nie zawsze jest kochany

przez poddanych jednak muszą oni czuć przed nim respekt. Czasami musi też

stosować wobec nich terror i okrucieństwo jednak tylko w miarę potrzeby i

jednorazowo, aby nie rozbudzać nienawiści. Dobrodziejstwa i łaski dla odmiany

powinny być wydzielane po trochu, aby lud mógł się nimi delektować.

Wszystko to sprawia wrażenie sympatii Makiawela dla absolutyzmu,

jednak w "Rozważaniach" zauważamy iż ustrój republikański jest mu równie

bliski. Na przykładzie walki plebejuszy z patrycjuszami w pierwszych latach

Republiki Rzymskiej odkrywa on potrzebę równowagi między klasą rządzącą a

ludem, jest więc to oczywiste zaprzeczenie absolutyzmu. Wtedy dopiero

dochodzimy do wniosku, że Machiavelli to wybitny teoretyk władzy potrafiący

znaleźć prawidła dla każdego ustroju politycznego. Osobiście popierał

republikański ustrój Florencji, jednak miał świadomość iż dla zjednoczenia Italii

potrzebny jest władca absolutny, który pokieruje jej ludnością nie zważając na

moralność stosowanych metod.

Wyżej przedstawione poglądy świadczą o nowatorstwie Makiawela w

myśli politycznej i kwalifikują go do grona humanistów tworzących nową

koncepcję świata. Nazywanie go humanistą jest w pełni zasadne gdyż polityka

to rzecz wyłącznie ludzka, a przecież humanizm to prąd zajmujący się

wyłącznie ludzkimi sprawami. Jego zimna kalkulacja odrzucająca pozory

istnienia ideałów w polityce w istocie obnażyła to co było stosowane od zawsze,

nawet w średniowiecznych państwach chrześcijańskich, których władcy ubierali

podstęp i okrucieństwo w szaty wyższej konieczności, usprawiedliwionej

dobrem wiary katolickiej. Machiavelli był człowiekiem, który nazwał rzeczy po

imieniu bez zbędnej otoczki ideałów.

"Książe", a przede wszystkim "Rozważania" to utwory, które

zapoczątkowały nowożytną epokę w badaniach nad teorią władzy. Czytając te

utwory uświadamiamy sobie, że ich autor miał świadomość istnienia procesu

dziejowego i odkrył niektóre prawidła nim rządzące. Zaobserwował to na

podstawie dogłębnej analizy dziejów Imperium Rzymskiego, którego kierunki

rozwoju powtarzały się we współczesnych mu państwach. Jego konkluzje

zostały prawidłowo odczytane dopiero wraz z rozwojem nowoczesnej

historiografii. Machiavelli wyprzedził więc swoją epokę i może to tłumaczyć

niechęć okazywaną mu przez szesnastowiecznych myślicieli. Niechęć ta

zakorzeniła się w świadomości ludzkiej, a makiawelizm bywa utożsamiany

wyłącznie z fałszywością i cynizmem.

KONIEC