1

Ceramiczne izolatory, dielektryki,....

Co to jest dielektryk?

„

Materiał o zerowej lub prawie zerowej przewodności
elektrycznej; materiał, w którym elektrony są związane z
atomami lub molekułami;

„

Materiał o szerokiej przerwie energetycznej.

2

Dielektryk w kondensatorze:

„

Zwiększa jego pojemność

„

Zwiększa energię, która może być zmagazynowana w

kondensatorze:

„

Zwiększa maksymalne napięcie, które można przyłożyć do

kondensatora:

…

Powietrze: 3 kV/mm, Pyrex: 14 kV/mm.

0

C

C

ε

=

0

W

W

ε

=

Skąd wynikają właściwości dielektryków:

3

Co dzieje się w dielektryku w polu
elektrycznym?

„

Na dodatnie i ujemne ładunki w polu elektrycznym działa
siła. Zatem:

Atom bez pola

Atom w polu
elektrycznym

Polaryzacja elektronowa

Co dzieje się w dielektryku w polu
elektrycznym?

Jony bez pola

Jony w polu
elektrycznym

Polaryzacja jonowa

4

Co dzieje się w dielektryku w polu
elektrycznym?

Dipole bez pola

Dipole w polu
elektrycznym

Polaryzacja orientacyjna

Wszystkie mechanizmy oddziaływania
dielektryka z polem elektrycznym:

5

Przenikalności dielektryczne różnych
materiałów

Materiał Min. Max.

Materiał Min. Max.

Powietrze 1 1 Krzem

3.2 4.7

Bursztyn 2.6

2.7

Papier

1.5

3

Tytanian
baru

100 1250 Tlenek

tytanu 100

Szkło 3.8

14.5 Pleksi

2.6

3.5

Pyrax 4.6

5

Destylowana
woda

34 78

Kwarc 5

5

Polietylen 2.5

2.5

Kevlar 3.5

4.5

Poliamid 3.4

3.5

Mika 4

9

Polistyren 2.4

3

Celluloid 4 4

Porcelana 5

6.5

Parafina 2 3 Drewno

suche

1.4

2.9

KONDENSATORY

ELEKTROSTATYCZNE

CERAMICZNE

WARSTWOWE

ALUMINUM

TANTALUM

ELEKTROLITYCZNE

AC lub DC

Stosunkowo mała pojemność

•DC
• Duże pojemności

Rodzaje kondensatorów

¾

najpowszechniejsze

¾

najtańsze

6

TANTALUM

ALUMINUM

FILM

FILM

CERAMIC

CERAMIC

1.0pF

10uF

1000uF

Wartości pojemności

µF

=

micro-Farad

= 1 x 10

-6

F = 1 millionth of a Farad

nF

=

Nano-Farad

= 1 x 10

-9

F = 1 billionth of a Farad

pF

=

Pico-Farad

= 1 x 10

-12

F = 1 trillionth of a Farad

ALUMINUM

TANTALUM

CERAMIC

FILM

0.10uF

Packaged on tape for auto insertion

Radial Leaded Ceramic Disc

Radial Leaded “Mono”

Axial Leaded “Mono”

Monolithic Multi-layer Ceramic (MLC)

Kondensatory ceramiczne

7

Jednowarstwowe, okrągłe kondensatory

Y5F

102

K

1KV

Ceramiczny dysk

Srebrne elektrody po
obu stronach

Kontakty
elektryczne

Warstwa ochronna

1
2
3
4
5

Warstwy są prasowane i spiekane razem

Pięć warstw

-

W rezultacie, pojemność jest pięć

razy większa niż przy jednej warstwie.

Wielowarstwowe kondensatory

8

Proces kserograficzny

„

Sercem kserografu jest płyta metalowa pokryta
półprzewodnikiem, a właściwie fotoczułym izolatorem (As,
Se i Te).

„

Papier też jest izolatorem, dlatego ładunek elektryczny
wprowadzony w dowolny sposób na papier przez jakiś czas
pozostaje na nim (nie przemieszczając się).

Proces kserograficzny

„

Krok 1: warstwa izolatora równomiernie ładuje się dodatnio;

„

Krok 2: kopiowany dokument oświetlony jest intensywnym
światłem:

…

Światło odbija się od białej powierzchni, od reszty – nie;

…

Odbite światło pada na warstwę izolatora;

…

Generuje w nim elektrony swobodne, które neutralizują
w tym miejscu ładunek dodatni (płyta jest w niektórych
miejscach naładowana dodatnio, a w innych – nie);

9

Proces kserograficzny

„

Krok 3: płytę pokrywa się tonerem (węgiel, SiO

2

i

termoutwardzalny polimer);

…

Toner spada z części obojętnych, przyczepie się do
części naładowanych;

„

Krok 4: toner jest przyciskany do papieru;

„

Krok 5: papier oświetla się światłem IR – polimer utwardza
się zamykając wewnątrz węgiel i krzemionkę.

Dielektryki to nie tylko duża
przenikalność
dielektryczna.

To również są inne, ciekawe zjawiska:
ferro-, ferri-, piro-, piezoelektryczność.

10

Ferroelektryki

Wstęp.

„

Pierwszy materiał ferroelektryczny: Sól Rochella

„

Wielki postęp w dziedzinie badań oraz zastosowań nastąpił
w latach 1950,

„

Obecnie najszerzej stosowany ferroelektryk to BaTiO

3

.

11

Ferroelektryczność.

„

Ferroelektryk jest to materiał, który wykazuje spontaniczną
polaryzację elektryczną (nawet bez pola elektrycznego).

„

Nazwa zjawiska została zapożyczona od ferromagnetyzmu
(jest to mylące, gdyż ferroelektryki raczej nie zawierają
atomów Fe).

Ferroelektryczność.

„

Ferroelektryki mają zazwyczaj bardzo duże przenikalności
dielektryczne.

„

Każdy ferroelektryk jest piezoelektrykiem (ale nie
odwrotnie).

12

Zagadnienia:

„

Materiały ferroelektryczne;

„

Temperatura Curie i przemiany fazowe;

„

Spontaniczna polaryzacja i efekt piroelektryczny;

„

Domeny ferroelektryczne;

„

Histereza dielektryczna;

„

Zastosowania ferroelektryków.

Przykłady ferroelektryków

„

KH

2

PO

4

(123K)

„

KD

2

PO

4

(213K)

„

RbH

2

PO

4

(147K)

„

GeTe (670K)

„

Siarczan triglicyny
(NH

2

CH

2

COOH)

3

.H

2

SO

4

(322

K)

„

Selenian triglicyny (295K)

„

BaTiO

3

(408K)

„

KNbO

3

(708K)

„

PbTiO

3

(765K)

„

LiTaO

3

(938K)

„

LiNbO

3

(1480K)

„

PZT

Perowskity

13

Temperatura Curie i przemiany fazowe:

„

Spontaniczna polaryzacja pojawia się zazwyczaj poniżej
pewnej temperatury. Temperatura krytyczna nosi nazwę
temperatury Curie.

„

W ceramikach ferroelektrycznych spontaniczna polaryzacja
wiąże się ze strukturalnymi przemianami fazowymi ( w
innych materiałach ferroelektrycznych może to być też
przemiana typu porządek-nieporządek).

Możliwe przemiany
fazowe:

T<T

c

T>T

c

T=T

c

14

Możliwe własności
w polu
elektrycznym:

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Ferroelektryk

Piroelektryk

Antyferroelektryk

+

+

E

E=0

T<T

c

Kilka uwag:

„

Będziemy zajmować się tylko ferroelektrykami.

„

Piroelektryk to jest właściwie to samo, co ferroelektryk, ale:

…

Ma bardzo wysoką temperaturę Curie, wobec czego nie
obserwuje się go w stanie paraelektrycznym;

…

Potrzebne jest bardzo silne pole elektryczne aby
zmienić jego polaryzację;

…

Odrębna nazwa wynika z jego zachowania (polaryzacja
ujawnia się w ogniu).

15

Ferroelektryk nie może mieć środka symetrii.

6, 6mm

_ _

6, 6, 622, 6mm, 6m2

6/m, (6/m)mm

Heksagonalna

3, 3m

3, 32, 3m

_ _

3, 3m

Trygonalna

4, 4mm

_ _

4, 4, 422, 4mm, 42m

4/m, (4/m)mm

Tetragonalna

mm2,

222, mm2

mmm

Rombowa

2, m

2, m

2/m

Jednoskośna

1

1

_
1

Trójskośna

Ferro-

Piezo-

Bez środka symetrii

centrosymetryczne

Struktura

Klasyczny przypadek ferroelektryka:
BaTiO

3

W temperaturze 120 ºC zachodzi przemiana
fazowa, w której Ti przemieszcza się ze
środka sześcianu w stronę jednego z tlenów.

→ Struktura tetragonalna

Struktura regularna (powyżej 120 ºC).
Wiązania Ti-O są naprężone, > 2.0 Å.

16

Z taką przemianą wiążą się:

„

Spontaniczna polaryzacja kryształu, czyli powstanie
wypadkowego momentu dipolowego (pojawienie się
właściwości ferroelektrycznych). Uwaga: polaryzacja jako
wielkość, którą się oblicza (a nie zjawisko fizyczne) jest to
moment dipolowy przypadający na jednostkę objętości.

„

Duża zmiana przenikalności dielektrycznej.

Spontaniczna polaryzacja kryształu

17

„

Można łatwo obliczyć moment dipolowy każdej
tetragonalnej komórki elementarnej.

Spontaniczna polaryzacja kryształu

0.006 nm

0.009 nm

Ba

+2

Ti

+4

O

-2

Moment dipolowy:

l

q

p

r

r =

Gdzie q jest ładunkiem,
natomiast l jest wektorem
łączącym ładunki

„

Jony baru nic nie wnoszą.

„

W rezultacie, moment dipolowy komórki elementarnej
wynosi:

Spontaniczna polaryzacja kryształu

Cm

10

06

.

1

p

29

−

⋅

=

r

Polaryzacja:

2

3

9

29

m

/

C

16

.

0

)

m

10

410

.

0

(

Cm

10

06

.

1

P

≈

⋅

⋅

=

−

−

18

Duża zmiana przenikalności dielektrycznej:

W rzeczywistości BaTiO

3

przechodzi trzy

przemiany fazowe:

19

W rzeczywistości BaTiO

3

przechodzi trzy

przemiany fazowe:

jednoskośny

romboedryczny

tetragonalny

Domeny ferroelektryczne.

„

Kryształy
ferroelektryczne
składają się z tzw.
domen
ferroelektrycznych.

20

„

Ferroelektryczna domena –

obszar, w którym kryształy są
spolaryzowane w tym samym
kierunku.

„

Sąsiednie domeny są

spolaryzowane w różnych
kierunkach. Kąty: 180

o

, 90

o

,

71

o

/109

o

.

Jaffe, 1971

Domeny ferroelektryczne.

Domeny ferroelektryczne.

21

Pętla histerezy

E

c

(Pole koercji)

Po wyłączeniu pola
polaryzacje nie maleje
do zera

P

r

(Polaryzacja

resztkowa)

Pole elektryczne

Po

la

ryza

cj

a

Umieszczamy materiał w
polu elektrycznym: domeny
spolaryzowane zgodnie z
polem rosną

„

Istnienie domen

ferroelektrycznych jest
przyczyną histerezy
ferroelektrycznej

„

Wielkość pętli histerezy zależy od pracy potrzebnej do
przesunięcia ścian domenowych.

Pętla histerezy

-4 0

-3 0

-2 0

-1 0

0

1 0

2 0

3 0

4 0

-0 .3

-0 .2

-0 .1

0 .0

0 .1

0 .2

0 .3

P Z T -P S M
P Z T -P S M -C e
P Z T -P S M -E u
P Z T -P S M -Y b

P

ol

a

riz

ati

on

(

C

/m

2

)

E le c tric F ie ld (k V /cm )

22

Zastosowania ferroelektryków:

…

Najpowszechniej stosowane ferroelektryki;

…

Jako materiały dielektryczne w kondensatorach;

…

Detektory;

…

Tranzystor;

…

Pamięci ferroelektryczne.

Niektóre stosowane materiały:

Materiał

Wzór

Tc(K)

Ps (10

-2

Cm

-2

)a

Barium titanate

BaTiO

3

183,278,393

~20

Boracite

Mg

3

B

7

O

13

Cl

538

0.05

Lead titanate

PbTiO

3

763

~75

Lead zirconate PbZrO

3

503

0b

Lithium niobate LiNbO

3

1473

71

(KDP)

KH

2

PO

4

123

5e

Rochelle salt NaKC

4

H

4

0

6

255,297

0.25f

Sodium niobate NaNbO

3

627

0b

a) Values of Ps are for single crystals at room temperature unless specified otherwise
b) Antiferroelectric at room temperature
c) Melts below Tc
d) Decomposes at about 273 K
e) At 100 K
f) At 280 K

23

Najsłynniejszy ferroelektryk: PZT

„

PZT jest to roztwór stały dwóch perowskitów:

…

tetragonalnego (PbTiO

3

): 6 kierunków polaryzacji

…

romboedrycznego (PbZrO

3

): 8 kierunków polaryzacji

O

2-

Pb

2+

Zr

4+

/Ti

4+

a

Ps

Ps

Rhombohedral

Tetragonal

Cubic

Perovskite

PbZrO

3

PbTiO

3

MPB

350

o

C

a

c

a

a

a

α

a

Ferroelektryki jako materiały dielektryczne
w kondensatorach

Y5

F

10

2K

1K

V

24

Kondensatory:

Aby dielektryk mógł być stosowany w kondensatorach

powinien mieć dużą przenikalność elektryczną

ε′. Bardzo

dobry jest na przykład BaTiO

3

:

Detektory

„

Detektory piroelektryczne

…

Monokryształy siarczanu triglicyny (TGS), LiTaO

3

, and

(Sr,Ba)Nb

2

O

6

są powszechnie używane jako detektory

ciepła.

25

Ferroelektryczny RAM (FRAM)

FRAM wykorzystuje istnienie trwałej

polaryzacji ferroelektryka oraz
możliwość jej zmiany wskutek
przyłożenia pola elektrycznego.

W zerowym polu elektrycznym

polaryzacja może być skierowana

albo „w górę”, albo „w dół”

(+P

r

lub

–P

r

)

‘0’ ‘1’

.

Energy

-Z

+Z

Pole

elektryc

zne

: Pb

2+

: Ti

4+

: O

2-

FRAM

Ferroelektryk nie
może samo-rzutnie
zmienić polaryzacji:
w tym celu potrzebna
jest energia.

26

Kryształy piezoelektryczne

Na czym polega piezoelektryczność?

„

Efekt piezoelektryczny (prosty): zdolność niektórych

kryształów do wytwarzania pola elektrycznego wskutek

działania siły zewnętrznej.

„

Kryształy piezoelektryczne wskutek umieszczenia ich w

polu elektrycznym deformują się (odwrotny efekt

piezoelektryczny).

27

Na czym polega piezoelektryczność?

P

siła

P+

∆P

Na czym polega piezoelektryczność?

-

+

+

-

+

-

-

+

+

-

+

-

-

+

-

+

Polaryzacja zależy od działającej siły

28

„

Istnieje zatem sprzężenie pomiędzy: naprężeniem a
polaryzacją.

„

Własności piezoelektryka opisuje się za pomocą kilku
wielkości fizycznych:

…

Stała sprzężenia piezoelektrycznego (d);

…

Czynnik sprzężenia elektromechanicznego (k).

Na czym polega piezoelektryczność?

Stała sprzężenia piezoelektrycznego:

E

d

a

polaryzacj

0

)

1

(

ε

ε

σ

−

+

⋅

=

Jednostką d jest m/V

W ceramikach piezoelektrycznych (PZT)
stała sprzężenia jest rzędu 200-500 pm/V.

W piezopolimerach – 30 pm/V.

29

Najczęściej używane piezoelektryki:

…

Układ tytanian ołowiu-cyrkonian ołowiu (PZT);

…

Tytanian ołowiu (PbTiO

2

);

…

Tytanian baru (BaTiO

3

);

…

Polimery (polifluorek winylidenu PVF

2

).

Wytwarzanie piezoceramik

Składniki są mieszane i mielone. W przypadku PZT, są to: PbO, tlenki

tytanu i cyrkonu, itd.

W pierwszym etapie spiekania powstaje struktura perowskitu.

Po tym etapie dodawana jest substancja łącząca (powoduje lepszą

spoistość)

Nadawany jest kształt, po czym następuje ostatnie spiekanie.

30

Gotowe elementy są wstępnie polaryzowane w silnym
polu elektrycznym.

Wytwarzanie piezoceramik

Polarization axis

nU

d

L

⋅

≈

∆

n – liczba warstw

U – napięcie

Wytwarzanie piezoceramik: niektóre
konfiguracje piezoelementów

Złożenie szeregu
elementów
piezoelektrycznych
powoduje zwiększenie
efektu.

31

Zastosowania kryształów piezoelektrycznych:

„

Konwersja energii mechanicznej na elektryczną:

…

Mikrofony;

…

Czujniki drgań, mierniki ciśnienia;

…

Różne urządzenia mierzące i kontrolujące położenie;

…

Zapalniki gazu;

…

Bezpieczniki.

„

Konwersja energii elektrycznej na mechaniczną:

…

Zawory;

…

Mikropompy;

…

Słuchawki i głośniki;

…

Płuczki ultradźwoiękowe, rozmaite urządzenia do

mieszania i robienia emulsji;

…

Wszelkie źródła ultradźwięków;

…

Tłumienie drgań.

Zastosowania kryształów piezoelektrycznych:

32

Przykłady: tłumienie drgań.

„

Piezoelektryk nie tylko może drgania wytwarzać. Może je również
tłumić.

…

Wykorzystuje się je w taki sposób w stołach do precyzyjnej
fotolitografii. W każdej nodze stołu są dwa zestawy
piezoelektryczne. Jeden służy do detekcji drgań, drugi do
wytwarzania siły tłumiącej te drgania (siła aż do 5000N);

…

Narty – piezoelektryk zaczyna drgać, a ponieważ jest podłączony
do obwodu o dużym oporze – energia elektryczna jest
zamieniana na ciepło.