"Faraon" Bolesława Prusa









Język polski:
"Faraon" Bolesława Prusa

 







Powieść, ukończona, jak głosi data na jej rękopisie, 2 maja 1895 r. o godz. 3 po południu, była drukowana w "Tygodniku Ilustrowanym" od dnia 5 października 1895 r. do końca roku następnego. Wydanie książkowe ukazało się w roku 1897. Powieść zaskoczyła zarówno czytelników jak i krytyków. Znano bowiem Prusa jako zdeklarowanego przeciwnika powieści o tematyce historycznej, namiętnego natomiast obserwatora współczesności, dążącego do jej poznania, zrozumienia i znalezienia dróg naprawy.

Szybko jednak przekonano się, że co prawda inspiracją do napisania utworu były zainteresowania pisarza Egiptem, ojczyzną najstarszej cywilizacji świata, ale w rzeczywistości jest on nie powieścią historyczna, lecz traktatem o państwie i władzy.


Czas i miejsce akcji

Wydarzenia toczą się w XI w. p. n.e., w okresie panowania dwudziestej dynastii faraonów i okresie zwycięstwa nad nimi kasty kapłańskiej.

Miejscem akcji jest Egipt, egzotyczna kraina rozciągająca się wzdłuż Nilu, w której panuje politeizm, kult zwierząt (wół Apis, krokodyle, skarabeusze), a kapłani są monoteistami. Powszechne przekonanie, że zniszczenie ciała uniemożliwia unieśmiertelnienie się duszy stało przyczyną powstania tradycji i obrzędowości (m. in. balsamowanie, piramidy). Faraon uznawany jest za "syna Słońca", a zatem istotę równą bogom.

Ramzes XII i jego syn to postacie wykreowane przez pisarza (rzeczywistości Herhor objął władzę po Ramzesie XI). W powieści Ramzes XIII jest młodszym, czwartym synem, jego starsze rodzeństwo nie wykazało potrzebnych władcy przymiotów umysłowych i fizycznych, jedynie im, wnuk arcykapłana, jest silny i mądry.


Fabuła utworu

Głównym problemem powieści jest walka faraona z kastą kapłańską o władzę w państwie:

Manewry wojskowe młodego księcia stanowiące dla niego egzamin na odpowiedzialnego wodza;

Spotkanie z Żydówka, Sarą;

Narada w pałacu i odroczenie terminu mianowania księcia dowódcą korpusu;

Napad na folwark Sary;

Podróże księcia po kraju i jego obserwacje;

Sprawa żydowskiego syna księcia i zamordowanie dziecka;

Wojna z Libią. Młody książę faraonem Ramzesem XIII;

Uroczystości pogrzebowe starego faraona;

Lykon w roli obłąkanego;

Ramzes w otwartej walce z kapłanami. Prowokacja Herhora;

Klęska i śmierć Ramzesa.

Państwo egipskie

Prus ukazuje państwo u schyłku jego świetności. Przyczyna upadku są:

wyniszczające kraj wojny (brak rąk do pracy, jałowienie ziemi, zniszczenie rzemiosła powszechne zubożenie),

zubożenie skarbca,

niewystarczająca liczba wojsk,

brak jedności etnicznej (Fenicjanie, Żydzi, Grecy),

rosnące zadłużenie u cudzoziemskich lichwiarzy, pociągające za sobą zależność polityczną,

wzrost potęgi ekonomicznej Felicjan,

nadmierny rozrost biurokracji,

walka kapłanów z faraonami o władzę,

rozrzutny tryb życia możnych,

Społeczeństwo egipskie jest wyraźnie podzielone:

arystokracja religijna i świecka;

szlachta,

kapłani,

lud (chłopi, niewolnicy).

Chłopi (Prus nie odróżnia wyraźnie chłopów od niewolników):
są ciemni, wyzyskiwani, krzywdzeni, bici, gnębieni przez poborców podatkowych;
cierpią nędzę, głód, niedolę; muszą dźwigać całkowity ciężar faraona, jego dworu, arystokracji i kapłanów;
pracą swoją tworzą fundament materialny dla rozwoju kultury, ale cierpią największe upokorzenia:

epizod ukazujący chłopa, który przez 10 lat kopał kanał, by zdobyć wolność osobistą. Obity popełnił samobójstwo,

po napadzie na willę Sary na więzienie skazano kilkuset niewinnych chłopów, bez udowodnienia im winy,

obrazy katowania chłopów w posiadłości wydzierżawionej przez księcia Dagonowi w zamian za pożyczkę finansową,

opis piramidy Cheopsa jako krwawego owocu pracy i niedoli setek tysięcy ludzi,

Arystokracja:

opanowała najwyższe stanowiska w administracji państwowej i wywiera wpływ na całe społeczeństwo;

dzięki autorytetowi religii ma doskonale zorganizowany aparat szpiegostwa i zdrady;

żyje w przepychu, myśli tylko o używaniu i własnych korzyściach.

Kapłani

dzięki religii utrzymują w posłuszeństwie klasy panujące i uciskane;

elitarny charakter nauki sprawia, że mogą wykorzystywać ją dla spotęgowania swojej władzy (znajomość astronomii pozwala im wytyczać kierunek podróży okrętów, budowę kanałów, wykorzystywać zaćmienie słońca dla potrzeb politycznych; znajomość prawa pozwala Mentezefisowi bezkarnie zabijać jeńców pod nieobecność faraona, aby wzbudzić tym nienawiść Libijczyków do władcy; znajomość mediumizmu pozwala wykorzystać do swych celów Lykona);

skupili olbrzymi majątek (od wieków gromadzony w Labiryncie), którym mogą dysponować według woli;

są egoistyczni, samolubni; mają ogromne doświadczenie w zarządzeniu sprawami państwowymi.

Herhor: ambitny, wykwintny i opanowany polityk, nie kryje żądzy władzy; w jego przekonaniu interes państwa łączy się z interesem kapłaństwa; umie precyzyjnie i przebiegle obmyślać i realizować swe plany.

Mefres: jeden z najbliższych współpracowników Herhora; uparty, okrutny i mściwy starzec; nie przebiera w środkach, by zniszczyć znienawidzonego Ramzesa XIII (on nakazuje Lykonowi zabić faraona).

Mentezufis: drugi współpracownik wielkiego kapłana; zręczny polityk.

Pentuer: jedna z najszlachetniejszych postaci kasty kapłańskiej; syn chłopski; bezinteresowny obrońca ludu; sympatyzuje z młodym faraonem i służy mu rada.

Ramzes XIII

Młody następca tronu jest reformatorem: pragnie bronić ludu, którego los i krzywda żywo go porusza; chce przywrócić Egiptowi dawną potęgę mają do wyboru pogodzić się z kastą kapłanów i podporządkować ich woli lub rozpocząć z nimi walkę, wybiera drogę konfrontacji; uniezależnić się od oligarchii kapłańskiej i znaleźć oparcie u szlachty i niższych urzędników i kapłanów; planuje sięgnięcie do skarbów Labiryntu, by spożytkować je dla dobra kraju;

Popada w otwarty konflikt z kapłanami ( czyni Herhorowi uwagi odnośnie ureusza zdobiącego jego głowę, Pentuer odmawia mu swego współudziału w walce z kapłanami, kapłani odmawiają mu pożyczki, wykorzystują sobowtóra jako narzędzia skompromitowania Ramzesa).

Decydujaca rozgrywka ma nastąpić dnia 23 Paofi (wydobycie skarbów z Labiryntu i zbrojne wystąpienie wiernego wojsk, ludu i niższych kapłanów; Ramzes liczy też na przyjaźń Penteura i Tutmozisa).

Wystąpienie kończy się klęską: zaćmienie słońca, śmierć Ramzesa XIII.

Młody faraon przegrał ponieważ:

nie docenił roli nauki, a wierzył tylko w siłę oręża (lekceważy doniesienie uczonego Menesa),

jest bezmyślny, porywczy, niecierpliwy, zmysłowy, lekkomyślny i gwałtowny; kierował się emocjami zamiast rozwagą i trzeźwym przewidywaniem taktyki.

W historii zapisał się jako nieodpowiedzialny młodzieniec i "łowca kobiet". Pozostanie niedoceniony i bezimienny, ale jego idea pozostanie - reformy, o które walczył, zostana przeprowadzone przez Herhora.


Wątki miłosne

Sara, Żydówka, postać bardzo szlachetna. Miłość do Ramzesa stała się treścią jej życia; nie pamięta mu upokorzenia i odepchnięcia, dla ratowania ukochanego przyjmuje na siebie domniemaną zbrodnię i umiera obłąkana.

Kama, kapłanka fenicka, to zawistna, próżna i ambitna kobieta, która chce upokorzyć rywalkę.

Hebron, córka króla Teb jest lekkomyślną i próżną dziewczyną, dbającą tylko o własnych korzyściach.