Gazprom jako narzędzie polityki energetycznej Rosji w Europie wybrane aspekty

Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Wydział Nauk Historycznych
Instytut Stosunków Międzynarodowych
Damian Zalewski
nr albumu: 213976
Praca licencjacka
na kierunku stosunki międzynarodowe
Gazprom jako narzędzie polityki
energetycznej Rosji w Europie
wybrane aspekty
Opiekun pracy dyplomowej
dr Piotr Zariczny
Instytut Stosunków Międzynarodowych
Toruń 2009
Pracę przyjmuję i akceptuję Potwierdzam zło\enie pracy dyplomowej
............................................................ ............................................................
data i podpis opiekuna pracy data i podpis pracownika dziekanatu
Spis treści
Wstęp ......................................................................................................................................... 3
Rozdział 1. Znaczenie korporacji transnarodowych we współczesnym rynku ......................... 5
1.1. Globalizacja kluczowa rola korporacji transnarodowych ............................................ 6
1.2. Regionalizacja wspieranie przez korporacje transnarodowe regionalnej integracji
ekonomicznej ......................................................................................................................... 8
1.3. Aspekt teoretyczny działania KTN ............................................................................... 10
1.3.1. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie (ZIB) sposób ekspansji KTN.................. 12
1.4. Kwalifikacja Gazpromu jako KTN ............................................................................... 13
Rozdział 2. Polityka europejska konwersja z narodowego czempiona w lidera
globalnego rynku energetycznego............................................................................................ 16
2.1. Jesteśmy sobie potrzebni Aleksiej Miller. Oczami Gazpromu............................... 16
2.2. Ofensywa w Europie zarobić pięć razy więcej. ......................................................... 18
2.3. Nordstream gazowy bilateralizm kontra logika dywersyfikacji dostaw. ................... 21
2.4. South Stream gazociąg do Włoch. ............................................................................. 33
2.4.1. South Stream kontra Nabucco................................................................................ 39
Rozdział 3. Mo\liwe zagro\enia.............................................................................................. 42
3.1. Konflikt gruziński walka interesów Rosji i UE. Czy istnieje drugie energetyczne
dno konfliktu Moskwa-Tbilisi?............................................................................................ 42
3.2. Ukraiński kryzys gazowy dzwonek ostrzegawczy dla Zachodu? .............................. 45
3.3. Mo\liwe implikacje wynikłe z obu gazociągów ( kleszcze ) ...................................... 49
Zakończenie ............................................................................................................................ 52
Bibliografia ............................................................................................................................. 54
2
Wstęp
Bezpieczeństwo energetyczne stało się w XXI wieku jedną z najwa\niejszych
kwestii w polityce zagranicznej i polityce bezpieczeństwa Unii Europejskiej. Temat ten
zdominował te\ w ostatnich latach stosunki między Rosją, a jej europejskimi
partnerami. Jednym z elementów kreujących politykę bezpieczeństwa energetycznego
jest aktywna rola korporacji transnarodowych takich jak Gazprom w kształtowaniu
nie tylko rynkowych, ale w coraz większym stopniu tak\e i politycznych stosunków
między państwami.
Celem niniejszej pracy jest nakreślenie specyficznej roli, jaką odgrywają du\e,
transnarodowe korporacje, jako środek zwiększania wpływów państwa macierzystego.
W swojej pracy staram się przedstawić wspólnotę interesów rosyjskiego koncernu i
Federacji Rosyjskiej, których cele są zbie\ne, a środki działania uzupełniają się
wzajemnie.
Przedmiotem pracy są, najogólniej, działania i plany inwestycyjne rosyjskiego
państwa i korporacji na arenie europejskiej w ostatnich latach.
Chciałbym udowodnić, \e Gazprom jako korporacja transnarodowa, posiadająca
znaczne zasoby kapitałowe i inwestująca w Europie, poprzez działania typowo
rynkowe, realizuje w du\ym stopniu rosyjskie interesy narodowe, zdobywając za to
polityczne poparcie i konkretne działania rosyjskich władz, jako ambasadora dla swoich
kluczowych inwestycji. Ze względu bowiem na silną zale\ność rosyjskiej gospodarki od
sukcesu ekonomicznego Gazpromu, oraz na specyficzną dziedzinę jaką jest
bezpieczeństwo energetyczne, cię\ko jest oddzielić działania tej korporacji od działań
samego państwa rosyjskiego. Chciałbym jednak\e wykazać te\, \e to rynek będzie
kształtował ostatecznie politykę energetyczną, w której klientami są na razie wcią\
państwa (i posiadane przez nie korporacje), a nie klienci indywidualni.
W swojej pracy oparłem się głównie na ró\nego rodzaju publikacjach
prasowych, publikacjach ksią\kowych i opracowaniach dotyczących tematyki teorii
ekonomicznej, jak i tematyki energetycznej, oraz stosunków między Unią Europejską, a
Rosją. Posłu\yłem się te\ danymi publikowanymi przez międzynarodowe organizacje
oraz koncerny.
Niniejsza praca składa się z trzech rozdziałów.
3
Rozdział pierwszy Znaczenie korporacji transnarodowych we współczesnym
rynku , składa się z czterech podrozdziałów i opisuje dwa główne trendy w światowym
rynku wa\ne z punktu widzenia działania korporacji transnarodowych, a tak\e
przedstawia teoretyczny aspekt ich funkcjonowania. Na końcu zaś przedstawiłem
Gazprom w świetle teorii działania koncernów transnarodowych.
W rozdziale drugim Polityka europejska konwersja z narodowego
czempiona w lidera globalnego rynku energetycznego , przedstawiam politykę
zwielokrotniania zysków, jaką koncern kieruje się w UE, oraz dwa czołowe projekty
Gazpromu gazociągi Nord Stream i South Stream.
Rozdział trzeci Mo\liwe zagro\enia , zawiera z kolei mo\liwie zwarte
przedstawienie ostatnich wydarzeń na międzynarodowych z udziałem Rosji, takich jak
konflikt o Osetię Północną czy konflikt gazowy z Ukrainą ze stycznia 2009 roku, w
świetle polityki energetycznej kontynentu. Zawarłem w tym rozdziale tak\e próbę
wyjaśnienia, jakie następstwa i zagro\enia mo\e nieść dla Europy związanie siecią
rosyjskich gazociągów.
Pracę uzupełnia bibliografia.
W pracy tej zająłem się głównie najświe\szymi wydarzeniami, bowiem to one
mają największy wpływ na najbli\szą, mo\liwą do sprognozowania przyszłość.
4
Rozdział 1. Znaczenie korporacji transnarodowych we
współczesnym rynku
Termin korporacje transnarodowe (ang. transnational corporations) w skrócie
KTN został oficjalnie przyjęty przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 1974 roku
i od tamtej pory jest konsekwentnie u\ywany we wszystkich publikacjach tej
organizacji jak i przez większość amerykańskich autorów. Przyjęcie tej nazwy w
literaturze polskiej mo\liwe jest jednak z pewnym zastrze\eniem. Stosując termin
korporacje transnarodowe nie powinniśmy rozumieć przedsiębiorstw tak
rozbudowanych, \e działają prawie we wszystkich krajach oraz tak
umiędzynarodowionych, \e a\ bezpaństwowych, działających ponad granicami. Chodzi
tu o takie przedsiębiorstwa, które swoją działalnością przenikają granice nie zawsze
bardzo wielu państw, ale działalność ta jest organizowana i koordynowana przez
centralę w kraju macierzystym.1
Otoczenie zewnętrzne w znaczący sposób wpływa na korporacje. Zmienność
tego otoczenia wymusza dostosowywanie się korporacji poprzez dostosowanie modelu
biznesowego albo strategii. Jest to konieczne dla przetrwania, ale przy tym tak\e
mobilizujące do trwałego rozwoju. Powoduje to powstanie tak\e innej zale\ności
otoczenie zewnętrzne zmienia się zale\nie od przemian realizowanych przez KTN.
Zmianom podlega zarówno bliskie otoczenie w kraju macierzystym jak i otoczenie filii
korporacji w kraju ją goszczącym. W ten sposób KTN pośrednio wpływają na
gospodarkę światową w całości. Współzale\ność ta polega na trzech głównych
procesach o wielkim znaczeniu dla działalności KTN. Są to: globalizacja, regionalizacja
i rozwój gospodarki informatycznej opartej na wiedzy i informacji.2 Od tego, czy
KTN zdołają wprowadzić odpowiednie przemiany dla sprostania tym procesom zale\y
przyszłość wielu z nich.
1
A. Zorska, Korporacje Transnarodowe: przemiany, oddziaływania, wyzwania, Warszawa 2007, s. 11.
2
Globalization, Growth and Poverty. Building an Inclusive World Economy, The World Bank-Oxford
Iniversity Press, Washington 2002, s. 24.
5
1.1. Globalizacja kluczowa rola korporacji transnarodowych
W procesie długofalowym globalizacji wymienia się jej dwie fale . Pierwszą z
nich jest okres ostatniego 25-lecia XIX wieku. Aktywacja postępu w produkcji
przemysłowej i intensyfikacja przepływu towarowego i kapitału, oraz powstanie wielu
działających do dzisiaj KTN, trwała a\ do I wojny światowej. Po dwóch wojnach
światowych, odbudowie ze zniszczeń, dekolonizacji i liberalizacji wielu nowych
rynków, niecałe 100 lat pózniej rozpoczęła się druga współczesna fala globalizacji.
Ukoronowana transformacją ustrojową w byłych krajach socjalistycznych została
zintensyfikowana poprzez rozwój techniczny i dynamiczny rozwój KTN.3 Mimo to
trzeba pamiętać, \e współczesny proces globalizacji jest wyraznie ró\ny od
poprzedniego.
Zdaniem P. Dickena, globalizacja polega na długofalowym integrowaniu się
działalności na ro\nych poziomach gospodarek, przemysłów/sektorów i przedsiębiorstw
ponad granicami państw, przez rozszerzanie, pogłębianie oraz intensyfikację powiązań
ró\nego rodzaju, np. handlowych, inwestycyjnych, informacyjnych. Prowadzi to z kolei
do tworzenia się współzale\nego systemu ekonomicznego na świecie globalnej
gospodarki.4 Definicja ta wskazuje tak\e na rozszerzający się geograficzny zakres tego
procesu.
Współcześnie w globalizacji uczestniczą cztery główne podmioty. Państwa
narodowe uczestniczące pośrednio (rozwój potęgi ekonomicznej osłabia pozycję państw
w procesie globalizacji), międzynarodowe organizacje gospodarcze (np. Bank
Światowy, OECD, organy ONZ), WTO (World Trade Organization) jako oddzielny
zasadniczy filar administrujący porozumieniami handlowymi miedzy jej członkami
oraz rozstrzyganiem sporów, oraz czwarty podmiot czyli korporacje transnarodowe. Ich
działalność jest główną siłą napędową globalizacji. Najwa\niejszymi powodami tego
stanu rzeczy są:5
- du\y wpływ na inne podmioty globalizacji oraz na czynniki i mechanizmy tego
procesu,
- dominujący udział w ogólnoświatowym przepływie kapitału i innych czynników
produkcji,
3
Ibid., s. 27.
4
P. Dicken, Global Shift. The Internationalization of Economy Activity, Londyn 2003, s.1.
5
Biznes międzynarodowy. Od internacjonalizacji do globalizacji, pod. red. M. Nowakowskiego,
Warszawa 2005, s. 195-198.
6
- aktywna globalizacja czyli ekspansja integrująca przedsiębiorstwa i gałęzie
gospodarek w ramach działalności ponadgranicznej,
- dominujący udział w fuzjach i przejęciach przedsiębiorstw na świecie
(stymuluje to globalizację sektorową),
- stosowanie ponadgranicznej strategii i przechodzenie KTN do strategii
globalnych,
- wpływ na wyrównywanie się i ujednolicanie warunków międzynarodowego
biznesu przez standardy technologiczne, językowe (angielski),
infrastrukturalne itd.,
- tworzy wizerunek firm społecznie odpowiedzialnych, reagujących na problemy
społeczne, uczestniczących w rozwiązywaniu tych problemów ( globalizacja z
ludzką twarzą ).
Zagadnienie współzale\ności przemian w przedsiębiorstwach i ich zewnętrznym
otoczeniu wydaje się być dziś bardzo podkreślane w literaturze. Obszarami tej
współzale\ności wydają się być: postęp naukowo-techniczny, wiedza i informacje;
ekspansja; strategie i struktury KTN, relacje ze społeczeństwem i ekonomiczne.
Wraz z postępującym otwarciem rynków na zagraniczne towary i kapitały,
postępująca konkurencja międzynarodowa zmienia się na rzecz najsilniejszych
konkurentów, najczęściej KTN. Atutami w tej konkurencji jest dla nich to, \e potrafią
rywalizować na wielu rynkach, wpływać na cały układ sił w sektorach gospodarek, a
ponadto KTN są często du\o silniejsze ni\ inne podmioty konkurencji. Cię\ko ocenić
na postawie udokumentowanych danych dokładny wpływ KTN na konkurencję
międzynarodową, ale mo\na posilić się kilkoma danymi. Otó\ jak zauwa\a prof. Anna
Zorska, 5,1% badanej liczby przedsiębiorstw skupiało w 2000 r. 66,8% wartości
sprzeda\y produktów na świecie. W tym samym roku na 100 największych firm (0,5%
badanych) przypadło 21,7% globalnych przychodów ze sprzeda\y.6
Mo\na zauwa\yć, jak du\e pieniądze płyną za KTN, która zechce ulokować je w
jakimś państwie. We współczesnej polityce ekonomicznej państwa jako nadal wa\nego
czynnika globalizacji, zauwa\a się trend ku zachodzącym zmianom następuje
przesuniecie cię\aru tej polityki do podnoszenia konkurencyjności międzynarodowej
gospodarki i przedsiębiorstw. Działalność KTN mo\e znacząco wspierać
konkurencyjność goszczącej gospodarki, ponadto działalność ta mo\e zostać włączona
6
Dane: UNCAD (cyt. za: A. Zorska, Korporacje..., op. cit.).
7
do realizacji narodowych interesów gospodarczych kraju7 cię\ko jednak oczekiwać,
by było to głównym celem zaanga\owania się korporacji. Jest to (nowe podejście)
korzystne dla KTN i zachęca do ekspansji. Nie oznacza ono jednak, \e znika ryzyko
polityczne co do ponadgranicznej działalności KTN. Mogą wystąpić do dziś pewne
problemy, np. zagra\ające realizowaniu operacji za granicą czy transferu pieniędzy
(głównie zysków). Państwo jest dziś du\o bardziej ograniczone przez rynek ni\ 20 lat
temu, tote\ pojawia się problem podziału korzyści ekonomicznych między kraj
goszczący a KTN, jeśli korporacja anga\uje się w sposób bezpośredni w kraju czyli
inwestuje w nim poprzez ZIB (Zagraniczne Inwestycje Bezpośrednie).8
1.2. Regionalizacja wspieranie przez korporacje
transnarodowe regionalnej integracji ekonomicznej
W długofalowym procesie umiędzynarodowienia gospodarki rozwinął się jako
naturalny rozwój regionalnych powiązań ekonomicznych pobliskich krajów,
inwestorów i przedsiębiorstw. Regionalizacja jednak związana jest tak naprawdę z
rozwojem instytucji warunkujących przepływy towarów i czynników produkcji między
państwami regionu. Zawierają one stosowne umowy, w literaturze nazywane traktatami.
Powstają du\e ugrupowania integracyjne o du\ej mocy inwestycyjnej i du\ym
znaczeniu dla gospodarki światowej. Powoduje to w KTN silny bodziec dla ekspansji i
bardziej bezpośredniego (czytaj: poprzez zagraniczne inwestycje bezpośrednie ZIB)
zaanga\owania na rynku ugrupowania regionalnego w celu zdobycia du\ych korzyści z
integrującego się regionu. Pod względem stopnia zaawansowania integracji regionalnej
pierwsze miejsce zajmuje oczywiście Unia Europejska, zaś innymi wa\nymi
ugrupowaniami są te\: APEC, FTAA, NAFTA, MERCOSUR i ASEAN9.
Zmiany polityczne państw integrującego się regionu nie dotyczą zazwyczaj
wymagań wobec ZIB, dotyczą głownie towarów, a restrykcje jeśli nawet występowały,
to były łagodzone. Działo się tak dlatego, \eby zdobyć większy rynek zbytu dla
korporacji z wewnątrz ugrupowania, poniewa\ ró\nice między krajami regionu
7
A. Zorska, Korporacje..., op. cit., s. 30.
8
S.M. Shaffaedin, Who is the Master? Who is the Servant? Market or Government? An Alternative
Approatch: Towards a Coordination System, UNCTAD Discussion Papers 2004, przedmowa.
9
APEC - Wspólnota Gospodarcza Azji i Pacyfiku,
FTAA - Strefa Wolnego Handlu Obu Ameryk,
NAFTA - Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu,
MERCOSUR - Wspólny Rynek Południa,
ASEAN - Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej.
8
powodują intensyfikację handlu wewnatrzgałęziowego. Działają te\ efekty przesunięcia
handlu (trade diversion effect) powstający w wyniku zwiększenia zakupów wewnątrz
regionu, a zmniejszenia poza nim, oraz kreacji handlu (trade creation effect) jako
rezultat zwiększenia obrotów handlowych tańszymi wyrobami z innych krajów
ugrupowania (efekt zniesienia ceł wewnątrz regionu).10 Jak pózniej ustalono, korzyści
płynące z tamtych efektów są wzmacniane przez podobne efekty spowodowane
przepływem ZIB w regionie, oraz tak\e przypływem ZIB spoza regionu.
Z punktu widzenia ugrupowania integracyjnego dzieli się przedsiębiorstwa na
dwie grupy. Te z siedzibą w regionie (tzw. insiders) oraz spoza regionu (tzw. outsiders).
Polityka integracyjna wpływa na KTN ró\nie, zale\nie od tego czy miały one filie na
terenie regionu czy te\ korporacja obsługiwała region eksportem. W pierwszym
przypadku same filie (nie całość KTN) stają się insiders , co powoduje, \e macierzysta
korporacja chce zwiększyć skalę ich działalności. Rozszerza się działalność filii przez
zwiększenie skali ich działalności co z kolei dzieje się poprzez rozszerzenie ZIB. W
przypadku nie posiadania filii, KTN staje w niekorzystnej sytuacji, i często musi
zastąpić import do regionu produkcją na jego terenie, co powoduje inwestycje:
tworzenie filii lub częściej spółek mieszanych dzięki ulokowaniu ZIB.11 Aatwo
udowodnić związek między regionalizacją a napływem ZIB. Gdy pod koniec lat 80. XX
wieku utworzono we Wspólnotach Europejskich Jednolity Rynek Wewnętrzny (JRW),
wywołało to silną falę napływu ZIB do UE. Dla UE-15 strumień napływu ZIB wzrósł z
27,4 mld USD w roku 1985 do 104,4 mld USD w roku 1990. To wzrost prawie
czterokrotny. Wprowadzenie w \ycie Unii Gospodarczej i Walutowej, a tak\e waluty
euro spowodowało kolejny silny napływ ZIB strumień napływu wyniósł 370,1 mld
USD na koniec 2000 r.12
Liberalizacja przepływu towarów i ZIB oraz regionalizacja skłaniają KTN do
przechodzenia do strategii międzynarodowych działania zorganizowanego w kilku
krajach ugrupowania powstają więc strategie regionalne. Sama zresztą zapowiedz
rozszerzenia ugrupowania powoduje mobilizację KTN do zwiększenia zaanga\owania
w przyszłym kraju członkowskim ugrupowania regionalnego. Było tak np. w przypadku
10
J. Barcz, E. Kawecka-Wyrzykowska, Integracja Europejska, Warszawa 2007, s. 142-144.
11
A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej,
Warszawa 1998, s. 101-109.
12
Światowy Raport Inwestycyjny 2004, UN-UNCTAD (www.unctad.org/wir - dostęp 12 luty 2009).
9
rozszerzenia UE na wschód. Napływ ZIB zwiększył się tu z 13 do 23 mld USD od 1997
do 2002 roku.13
1.3. Aspekt teoretyczny działania KTN
Szukając najtrafniejszej definicji KTN najlepiej spojrzeć na raporty UNCTAD14
(organ ONZ). Jest to definicja własnościowa, traktująca KTN jak przedsiębiorstwo,
które posiada i kontroluje aktywa z ró\nych jednostek w co najmniej 2 lub więcej
krajach. W myśl definicji UNCTAD z WIR 2007 pod pojęciem KTN rozumie się
firmy składające się z przedsiębiorstw macierzystych i ich zagranicznych filii
(affiliates) .
15
UNCTAD określa mianem firmy macierzystej przedsiębiorstwo, które kontroluje
aktywa innych jednostek w krajach innych ni\ kraj jego pochodzenia (home country)
zazwyczaj poprzez posiadanie własności pakietu kapitału zakładowego. Udział równy
10% lub więcej jest uznawany za próg niezbędny dla kontroli aktywów .16
Wg UNCTAD-u filie zagraniczne mogą działać w następujących formach
organizacji:
- spółka-córka lub firma zale\na (tzw. subsidiary) jest w pełni własnością
korporacji lub korporacja ma większość udziałów (tzw. wspólne przedsięwzięcie
- joint venture),
- spółka stowarzyszona macierzysta KTN ma w niej od 10% do 50% udziałów,
- oddział małe firmy stowarzyszone, lokalne przedstawicielstwo, biuro.
Jak widać definicja ta nie kłóci się z definicją dr Zorskiej zaprezentowaną na
pierwszej stronie tego rozdziału. Nie istnieje natomiast ścisła definicja OECD, które w
niektórych swoich publikacjach posuwa się nawet do stwierdzenia, \e taka precyzyjna
definicja KTN nie jest potrzebna.
Wyró\nia się cechy nadrzędne KTN, jako globalnych podmiotów
gospodarczych. Są to np. suwerenność. Suwerenność wymaga szerokiego podejścia:
wiadomo, \e KTN mają często siłę ekonomiczną większą ni\ wiele państw, podejmują
więc działania niezale\ne od interesów państw, będących terenem ich działalności,
13
Ibid.
14
UNCTAD - Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju. Raporty organu dostępne na
stronie podanej w poprzednich przypisach.
15
Światowy Raport Inwestycyjny 2007, UN-UNCTAD (www.unctad.org/wir - dostęp 21 luty 2009).
16
Ibid.
10
jednak suwerenność dotyczy głównie państw goszczących KTN, a nie państwa
macierzystego, gdzie relacje miedzy KTN, a państwem są z reguły ściślejsze. Interesy
firm się przeplatają, co mo\e prowadzić do chętniejszego rezygnowania z części ich
suwerenności na rzecz długofalowych korzyści ze współpracy. Prawo wspólnotowe
tak\e wyraznie ogranicza suwerenność działania KTN (np. w UE: ograniczenia
wykorzystywania pozycji rynkowej i zobowiązania socjalne).
W praktyce suwerenność KTN jest wprost proporcjonalna do ich pozycji
rynkowej i odwrotnie proporcjonalna do siły gospodarczej krajów przyjmujących i
krajów pochodzenia. Im potę\niejsza jest KTN, tym bardziej jest ona suwerenna i
samodzielna. Znów im silniejsze jest państwo, na terytorium którego KTN działa, tym
mniejsze szanse ma KTN na podejmowanie zupełnie suwerennych decyzji
biznesowych. Inna cechą KTN jest globalna efektywność, sprowadzająca się do
nadrzędności zysków w skali całej korporacji. Umo\liwia to dopuszczanie do
czasowego wykazywania strat przez filie korporacji, na rzecz optymalizacji zysków w
skali całej KTN.17
Istnieją te\ cechy szczegółowe korporacji transnarodowej. Są to:
- Zło\oność rosnąca liczba powiązanych ze sobą elementów im bardziej
zło\ona KTN tym bardziej jest ona dynamiczna i lepiej dopasowana do
zło\onego otoczenia. Realizuje ona więcej fuzji i przejęć, oraz rozwija się
technologicznie.
- Rozproszenie geograficzne dą\enie korporacji do rozrastania się, poprawienia
konkurencyjności poprzez ułatwienia w zakresie transportu czy tez komunikacji
(zwłaszcza internetu), co daje jej większą swobodę wyboru miejsca
inwestowania. Barierą dla rozproszenia geograficznego mo\e być brak
infrastruktury wymaganej do rozwoju.
- Sieciowość system powiązań wewnątrz korporacyjnych. W przypadku KTN
powiązane są ze sobą filie i firmy współpracujące z KTN. Sieciowość tworzą te\
przepływ towarów, informacji i czynników potrzebnych do produkcji.
- Zdolność do arbitra\u przejawiająca się w dobrym wykorzystywaniem ró\nic
istniejących na świecie (ekonomicznych, kulturowo-społecznych,
geograficznych itd.). Korporacje mogą w tym celu sterować cenami, kursami
walut, oprocentowaniem czy nawet strukturą dochodów ludności.18 19
17
A. Zorska, Korporacje..., op. cit., s. 126-127.
18
Ibid., s. 131-147.
11
Korporacje działają w pewien określony sposób, tzn. w ramach strategii
procesowych. Procesami tymi są specjalizacja czyli powierzanie określonych operacji
ekonomicznych swoim filiom, bądz zewnętrznym firmom; fragmentacja procesu
twórczego na więcej etapów poprawia jakość i wydajność pracy; integracja
przystosowanie się do lokalnych warunków. Dodatkową cechą korporacji jest
elastyczność działania właściwa reakcja na zmiany na rynkach swoim i zagranicznym,
dostosowanie do klientów.20
1.3.1. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie (ZIB) sposób
ekspansji KTN
Wyró\nić mo\na kilka podstawowych form ekspansji zagranicznej KTN:
- eksport produktów i usług,
- sprzeda\ licencji,
- wiązanie się dla celów strategicznych z innymi przedsiębiorstwami,
- spółki mieszane (joint ventures),
- tworzenie filii zagranicznych,
- zakładanie sieci międzyorganizacyjnej.21
Ostatnie trzy wią\ą się z ZIB. Definicje ZIB są dość rozległe i ró\norodne, warta
uwagi mo\e być definicja NBP wypracowana na podstawie definicji wzorcowego ZIB
wg OECD: Inwestycją bezpośrednią za granicą określana jest inwestycja dokonana
przez rezydenta jednej gospodarki (inwestora bezpośredniego) w celu osiągnięcia
długotrwałej korzyści z kapitału zaanga\owanego w przedsiębiorstwo - rezydenta innej
gospodarki (przedsiębiorstwo bezpośredniego inwestowania . Następnie NBP
precyzuje, \e inwestor musi posiadać min. 10% udziałów. Próg ten poruszany we
wszystkich definicjach oddzielać ma portfelowe inwestycje zagraniczne od ZIB.22
Wskaznik ten ma być podniesiony w przyszłości do 20%.
ZIB mo\na podzielić na kilka grup. Występują ZIB poszukujące zasobów
(czynników pracy, bogactw naturalnych itp.), poszukujące rynków (inwestycje
nastawione na nowe rynki zbytu, rozszerzenie dostępnych), podnoszących efektywność
(np. korzyści skali produkcji), poszukujące zagranicznych aktywów (głównie fuzji i
19
Biznes międzynarodowy..., op. cit., s. 260-287.
20
A. Zorska, Korporacje..., op. cit., s. 130-131.
21
A. Zorska, Ku globalizacji..., op. cit., s. 130-141.
22
Strona NBP: Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2006 roku
(http://www.nbp.pl/publikacje/zib/zib2006p.pdf - dostęp 3 marca 2009).
12
przejęć istniejących przedsiębiorstw zagranicznych). 23 Podział ten w praktyce trudny
jest do zweryfikowania poniewa\ trudno jest rozró\nić np. ZIB szukające zasobów od
ZIB szukających aktywów.
Ponadto ZIB mogą być horyzontalnie rozło\one i działać w tej samej bran\y co
w kraju macierzystym, lub wertykalne, gdy korporacja umieszcza pewną część łańcucha
produkcyjnego w jakimś kraju. Mo\na więc zało\yć, \e istnieją ZIB powstające z
pionowej i poziomej działalności.
O tym jak wa\ny jest przepływ Zagranicznych inwestycji bezpośrednich dla
kraju, świadczą np. dane dotyczące Polski. W roku 2006 ZIB w Polsce wyniosły 15061
mln EUR, a polskie inwestycje za granicą 7134 mln EUR. Częścią wspólną jednych i
drugich jest kapitał w tranzycie wynoszący 3114 mln EUR nie wpływa on na polską
gospodarkę. Napływ kapitału do Polski był w latach naszego najszybszego rozwoju
gospodarczego czterokrotny! (dla lat 2002-2006 jest to wzrost z 4200 mln EUR do
15000 mln EUR). Powiększenie kapitału własnego w tym czasie nie przekroczyło 2000
mln EUR. ZIB wyniosły w Polsce pod koniec 2006 roku 94 472 mln EUR.24
1.4. Kwalifikacja Gazpromu jako KTN
Oczywistym wydaje się, \e Gazprom odpowiada podanej na pierwszej stronie
definicji terminu korporacja transnarodowa . Gazprom jest spółką akcyjną, z siedzibą
w Moskwie, jednak swoją działalnością wykracza daleko poza jej granice. Gazprom
jako korporacja uczestniczy aktywnie w procesie globalizacji: posiada du\y wpływ na
inne podmioty gospodarcze, a w czerwcu 2008 roku dzięki rekordowo wysokim cenom
nośników energii wartość rynkowa rosyjskiego koncernu wyniosła 342 mld dolarów.
Gazprom był więc trzecim pod względem wartości rynkowej koncernem na świecie, po
ExxonMobil i PetroChina.25 Koncern jest te\ wiodącym w Europie pod względem fuzji
i przejęć, posiada te\ kilkaset przedsiębiorstw zale\nych, a ich kompletnej listy nie
sposób wręcz przedstawić. Firmy te działają w ponad 29 krajach, wiele z nich w
Europie, niektóre w Azji, kilka spółek typu joint venture ma siedzibę w Szwajcarii.
Gazprom to imperium nie tylko gazowe koncern posiada firmy zajmujące wszystkim
od produkcji mebli, poprzez media (NTV, Echo Moskwy, Izwiestia ), a\ po sprzeda\
23
Definicja ZIB wg: Dunning J.H., Multinational Enterprises and the global economy, Wokingham 1993,
s. 206.
24
Strona NBP: Zagraniczne inwestycje..., op. cit.
25
Informacja agencji Itar-Tass zamieszczona w artykule pt. Gazprom w czołówce, Rzeczpospolita , 24
czerwca 2008, s. B5.
13
wędlin.26 Jego strategia jest strategią ponadgraniczną i koordynowaną przez centralę
Gazpromu mo\na więc śmiało powiedzieć w tym przypadku o strategii globalnej.27
Gazprom posiada ogromny wpływ na cały światowy sektor gazowy. Ta jedna
korporacja posiada 16 procent udokumentowanych rezerw światowego gazu. Gazprom
kieruje się te\ zasadą globalnej efektywności, czego przykładem jest chocia\by ostatni
konflikt Gazpromu z Ukrainą. Straty spowodowane konfliktem Gazprom oceniał na
ponad 800 milionów dolarów, ale konflikt miał zapewnić Gazpromowi poparcie UE w
budowie zdywersyfikowanych dróg przesyłowych takich jak Nord Stream czy South
Stream.28 Zło\oności i rozproszenie geograficzne to kolejne cechy, których tej
korporacji odmówić nie mo\na: kolejne fuzje i przejęcia oraz zakładanie nowych spółek
joint venture realizowane były przez cały 2008 i początek 2009 roku, zaś
geograficznie koncern rozrasta się na tyle, na ile umo\liwia mu to infrastruktura gdy
jej zaś brakuje, zostaje wybudowana (np. gazociąg Blue Stream, łączący Rosję z
Turcją).29 Gazprom działa te\ wg dobrze widocznej strategii procesowej. Budowę
nowych rurociągów powierza zazwyczaj powstałym spółkom joint venture , proces
wydobycia i sprzeda\y podzielony jest na wiele etapów, co pozwala na du\ą wydajność,
a mimo pewnego schematu zachowania (np. podobne sposoby działania i kontrakty
zawierane w krajach tranzytowych) korporacja przystosowuje się do lokalnych
warunków i wykazuje du\ą elastyczność jeśli warunki te się zmieniają warto
zaznaczyć, \e bardzo przydatna jest tutaj rola, jaką odgrywa Gazprom w polityce
gazowej Rosji. To często właśnie prezydent czy premier obok szefów koncernu
negocjują warunki umów z politykami innych państw co pozwala lepiej dostosować się
do poszczególnych państw-klientów i do panującej u nich sytuacji geopolitycznej.
Z przedstawionego w poprzednich podrozdziałach teoretycznego aspektu
działania korporacji transnarodowych mo\na więc wywnioskować pewną linię działania
korporacji transnarodowych. Pamiętać jednak trzeba, \e Gazprom jest w pewnym sensie
nietypową KTN. Działa on po pierwsze w bran\y energetycznej, która bardzo mocno
wią\e się z bezpieczeństwem energetycznym wielu państw goszczących filie/spółki-
córki Gazpromu. Po drugie jest korporacją le\ącą w bardzo silnym związku z państwem
26
A. Heinrich, Gazprom s Expansion Strategy in Europe and the Liberalization of EU Energy Markets,
Koszalin 2008, s. 11-14.
27
Strategię globalną Gazpromu przedstawia bli\ej rozdział 2. i 3. poni\szej pracy.
28
Polska Agencja Prasowa S.A., Putin: Gazprom stracił ju\ 800 mln dolarów na wstrzymaniu tranzytu
gazu, Gazeta.pl.
(http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,82554,6148843,Putin__Gazprom_stracil_juz_800_mln_dolaro
w_na_wstrzymaniu.html dostęp 10 kwietnia 2009) 11.01.2009.
29
Więcej o przejęciach i inwestycjach w infrastrukturę w rozdziale 2. poni\szej pracy.
14
rosyjskim kontroluje ono 50,01% akcji Gazpromu, a jego wyniki giełdowe w sposób
oczywisty bardzo odbijają się na stanie finansowym Federacji Rosyjskiej. Nie mo\na
te\ pominąć sprawy ekskluzywnego prawa eksportowego dotyczącego gazu ziemnego,
jakie to 20 lipca 2006 roku dostał Gazprom.30 No i po trzecie nie mo\na przy analizie
działań koncernu zapomnieć o specyfice socjoekonomicznych zmian jakie zaszły w
ciągu ostatnich 18 lat i wcią\ zachodzą w Rosji.
30
Duma approves Gazprom export bill, BBC News (http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/5150426.stm
dostęp 10 kwietnia 2009) 5.07.2006.
15
Rozdział 2. Polityka europejska konwersja z
narodowego czempiona w lidera globalnego rynku
energetycznego.
Na Zachodzie Kreml jest często oskar\any o wykorzystywanie Gazpromu jako
instrumentu polityki zagranicznej. W istocie problem Rosji polega na czym innym ani
Gazprom, ani inne przedsiębiorstwa o podobnym potencjale takimi instrumentami nie
są. Realizują cele korporacyjne i starają się dystansować od rozwiązywania problemów
o charakterze ogólnonarodowym (dotyczących polityki wewnętrznej czy zagranicznej).
W niektórych przypadkach interesy te są zbie\ne. Niekiedy państwu udaje się skłonić
korporacje do współpracy w zamian za lobbowanie na ich rzecz na rynkach
zagranicznych. Ale nie nale\y mylić poczucia obowiązku ze słu\bą, a przejmowania
kontroli ze współdziałaniem. Władza nie ma wystarczających argumentów za
podporządkowaniem sobie korporacji i przekształceniem ich w dobro wspólne. Biznes
ze swej natury dą\y do osiągania zysków i nie chce być niczyim instrumentem. Jest
cyniczny i pragmatyczny. Państwo przeciwnie powinno być moralne i idealistyczne.
Zdolność państwa do u\ycia korporacji dla realizacji własnych interesów jest oznaką
jego zdrowia i siły. Zadanie władz Rosji polega właśnie na tym, by znalezć mo\liwości
współdziałania państwa i biznesu w interesie całego społeczeństwa. 31
2.1. Jesteśmy sobie potrzebni 32 Aleksiej Miller. Oczami
Gazpromu.
Jako nowoczesna korporacja i jakby nie patrzeć europejski gigant, Gazprom
prowadzi w Europie politykę przekonywania do siebie, jako do optymalnego dostawcy
na europejski rynek. Jedną z najwa\niejszych wytycznych tej polityki jest budowanie
opinii, \e zarówno Europa potrzebuje Gazpromu oczywistego dostawcy, jak i
Gazprom potrzebuje Europy naturalnego (i z olbrzymim zapotrzebowaniem) rynku
31
F. Kazin, Globalna strategia Gazpromu a narodowe interesy Rosji, Polski Przegląd Dyplomatyczny ,
1/2006, s. 85-86, przedmowa.
32
Słowa wypowiedziane przez Aleksieja Millera prezesa zarządu Gazpromu, podczas rozmów z
komisarzem UE ds. polityki energetycznej Andrisem Piebalgsem w Brukseli, dnia 8 stycznia 2009:
What has become increasingly obvious over the past several years is that we need each other , [za:] K.
Geropoulos, The Energy Odd Couple: Gazprom and the EU, (http://www.neurope.eu/articles/91848.php
dostęp 27.01.2009) 12.01.2009, tłum. wł.
16
zbytu poza rodzimym krajem. Na ile takie stwierdzenie mijają się z prawdą jest dziś
trudno ocenić. Powodem trudności jest chocia\by rozbie\ność w rozumieniu pojęć
takich jak dywersyfikacja zródeł gazu w Europie. Oczywistym z europejskiego punktu
widzenia jest to, \e dostawców powinno po prostu być du\o, \eby pozostawić ten sektor
konkurencyjnym. Dla korporacji jest to tzw. dywersyfikacja dróg by zabezpieczyć
europejski rynek gazowy wystarczy rozwinąć środki eksportu gazu do Europy. Dziś
80% niebieskiego paliwa z Syberii płynie na europejski rynek przez Ukrainę.
Rurociągami docierają do granicy Włoch i Francji, a poprzez morze tak\e do wybrze\y
Wielkiej Brytanii. W planach są trzy główne nowe drogi przesyłu gazu: Blue Stream
nitka rurociągu mająca dostarczać gaz do Turcji przez Morze Czarne istniejąca ju\ w
postaci jednej nitki; Nord Stream fundamentalny dla polityki dywersyfikacji dróg
dostaw rurociąg o prawie dwukrotnie większej przepustowości ni\ obecny rurociąg
jamajski, mający le\eć na dnie morza bałtyckiego pominąć ma kraje tranzytowe
obni\yć koszty i zapobiec problemom wynikającym z ewentualnych kryzysów
politycznych; oraz South Stream przez Morze Czarne do Bułgarii, a stamtąd na
północny- lub południowy-zachód. Tak\e ten rurociąg ma na celu wzmocnić
europejskie bezpieczeństwo energetyczne .33
20 kwietnia 2006 roku odbyło się w Moskwie spotkanie kierownictwa
Gazpromu z ambasadorami 25 państw członkowskich UE. Podczas tego spotkania
prezes Gazpromu Aleksiej Miller podkreślił, \e próby ograniczania działań Gazpromu
na rynku europejskim i upolityczniania kwestii dostaw gazu, nie wyjdą nikomu na
dobre: Próby ograniczania działalności Gazpromu na rynku europejskim i
upolityczniania kwestii dostaw gazu - które to zagadnienia w rzeczywistości mają
charakter wyłącznie ekonomiczny nie przyniosą dobrych rezultatów(& ). Gazprom był
i pozostanie głównym dostawcą gazu ziemnego do Europy. Mamy świadomość cią\ącej
na nas odpowiedzialności i nadal będziemy gwarantem bezpieczeństwa energetycznego
europejskich odbiorców. Dodał te\, \e nie mo\na zapominać, \e aktywnie wchodzimy
na nowe rynki - takie jak Ameryka Północna i Chiny . Prezes Gazpromu dodał, \e
rywalizacja o surowce energetyczne szybko rośnie, podkreślając tym samym, \e Europa
nie jest jedynym zainteresowanym.34
33
Distribution / Europe, na stronie internetowej Gazpromu (http://www.gazprom.com/ - dostęp 12
kwietnia 2009)
34
Za stroną internetową Gazpromu (http://www.gazprom.com/ - dostęp 12 kwietnia 2009) tłum.
własne.
17
To swoiste ultimatum odbiło się swego czasu szerokim echem i mocno
wzburzyło i tak napiętą sytuację między rosyjskim koncernem a europejskimi
odbiorcami. Gra była jednak warta świeczki: do spotkania w Moskwie doszło bowiem
wkrótce po tym, gdy wyszło na jaw, \e rząd brytyjski dowiedziawszy się, i\ Gazprom
myśli o przejęciu Centriki, największego w Wielkiej Brytanii dystrybutora gazu,
próbował zablokować tę transakcję. Niedługo po oświadczeniach prezesa Millera rząd
brytyjski oficjalnie poinformował, ze nie będzie stał na przeszkodzie Gazpromowi w
interesach na Wyspach Brytyjskich.35 Tego typu sytuacje zdają się zaprzeczać polityce
wspólnej zale\ności od siebie Europy i Gazpromu. Nie dziwi to biorąc pod uwagę fakt,
\e ka\da ze stron szuka dla siebie alternatywy. Jak jednak poinformowała niedługo
pózniej moskiewska Gazieta przestawienie rosyjskiego monopolisty na alternatywne
rynki będzie z przyczyn czysto technicznych wymagało co najmniej 15 lat. (...) W tym
celu Gazprom ju\ dzisiaj musiałby zrewidować całą swoją politykę, czym Rosja nie jest
teraz zainteresowana . Wg analityków tego dziennika przy dostarczaniu do Europy
około 200 mld metrów sześciennych gazu rocznie, do Ameryki i Chin Gazprom planuje
eksportować odpowiednio 20 i 80 mld metrów sześciennych gazu.36 Jest więc mało
prawdopodobne, \eby Gazprom nawet przy mo\liwości zmiany kierunku ekspansji
zrezygnował z europejskiego rynku.
2.2. Ofensywa w Europie zarobić pięć razy więcej.
Eksport gazu do UE przynosi Gazpromowi du\e zyski, jednak uwolnienie rynku
gazowego w UE mo\e wykorzystać do znacznego ich zwiększenia poprzez sprzeda\
bezpośrednią. Przyjęta w końcu marca 2006 roku przez koncern nowa strategia
eksportowa przewidywała, oprócz zwiększenia z jednej czwartej do 30% pokrycia
zapotrzebowania na gaz w Europie, tak\e przedłu\anie i renegocjację istniejących
kontraktów długoterminowych na nowych warunkach. Ma to być przejmowanie
udziałów lub wymiana aktywów z zachodnimi firmami gazowymi oraz przedłu\anie
czasu obowiązywania kontraktów. Powodem jest du\a rozbie\ność w cenie gazu jaką
płacą lokalne firmy Gazpromowi, a ceną sprzeda\y bezpośredniej klientom. Do zysku z
35
Polska Agencja Prasowa S.A., Financial Times : Blair nie będzie się sprzeciwiał nabyciu firmy
Centrica przez Gazprom, Puls Biznesu 26.04.2006. s. 14.
36
Polska Agencja Prasowa S.A., Gazieta : szanta\ Gazpromu wobec Europy to blef, Puls Biznesu
21.04.2006.
18
bezpośredniej sprzeda\y Gazprom nie był dopuszczony. Za 1000 m sześc.
importowanego gazu Rosjanie dostawali około 200 dolarów. Klienci na Zachodzie
płacą trzy lub cztery razy dro\ej. 37
Strategia ta zaczęła przynosić bezpośrednie rezultaty niedługo pózniej, poniewa\
mimo znaczącego sprzeciwu polityków UE, firmy europejskie widzą w nowych
kontraktach mo\liwości. Nie podchodzą te\ z takimi obawami do rosyjskiego koncernu.
Portal Money.pl zamieścił w maju 2007 roku artykuł PAP cytującej zachodni dziennik
International Herald Tribune informując, \e trzy wiodące europejskie firmy gazowe:
Eni (Włochy), Gaz de France i E.ON Ruhrgas (Niemcy) apelują o wzmocnienie więzi
biznesowych i wyra\ają przekonanie, \e nie mo\na dopuścić, by rosnące napięcie
polityczne między Rosją a Unią Europejską zagroziło bezpieczeństwu
energetycznemu .38
Początkowe próby wejścia na rynek europejskiej sprzeda\y detalicznej
skończyły się fiaskiem. W 2005 roku o krok od sukcesu Gazprom był we Włoszech,
gdzie koncern Eni odstąpił mu cześć rynku za przedłu\enie umowy o dostawach
surowca, jednak Rosjanie musieli się wycofać z powodu skandalu, jaki wybuchł, gdy
okazało się, \e na handlu gazem będzie zarabiać tak\e firma partnera w interesach
ówczesnego premiera Włoch Silvio Berlusconiego, a sprawą zajął się urząd
antymonopolowy.39 Podobnie było we wspomnianym wcześniej przypadku Wielkiej
Brytanii i koncernu Centrica.
Pierwszym państwem jakie zgodziło się na bezpośrednią sprzeda\ gazu klientom
detalicznym przez Gazprom była Austria. Stało się tak za sprawą podpisania kontraktu
pomiędzy Gazpromem, a austriackim narodowym koncernem paliwowym OMV. OMV
zgodziło się na takie rozwiązanie, aby spełnić wymóg liberalizacji 20% detalicznego
rynku gazowego w Austrii.40 Gazprom dostarcza do Austrii 6,6 mld metrów
sześciennych surowca rocznie, co pokrywa około trzech czwartych tamtejszego rynku.41
Wg umowy Gazprom będzie mógł sprzedawać bezpośrednio swój produkt w rejonach
37
A. Kublik, Gazprom chce udziałów w europejskich firmach, Gazeta Wyborcza 29.03.2006. s. 13.
38
Polska Agencja Prasowa S.A., UE: Firmy energetyczne chcą współpracować z Gazpromem, portal
finansowy Money.pl (http://www.money.pl dostęp 12 kwietnia 2009) 24.05.2007.
39
więcej w artykule: Transakcja Gazpromu i przyjaciela Berlusconiego wywołała skandal we Włoszech,
Gazeta Wyborcza 20.10.2005.
40
A. Kublik, Gazprom przełamał opór Europy w Austrii, Gazeta Wyborcza 10.02.2006.
41
Dane na rok 2006: Gazprom Group s gas sales to European countries in 2006, strona internetowa
Gazpromu (http://www.gazprom.com - dostęp 12 kwietnia 2009).
19
Karyntii, Styrii i Salzburgu, co oznacza, \e Gazprom mo\e sprzedawać w Austrii
bezpośrednio mniej więcej 2 mld metrów sześciennych gazu.42
Licząc więc, \e zysk ze sprzeda\y detalicznej jest chocia\by 3 razy większy ni\
z samego eksportu, to Gazprom zarabia tutaj tyle, co normalnie z eksportu trzy razy
takiej ilości gazu. Trudno się dziwić, \e Gazprom szuka więc ka\dej mo\liwej furtki
wejścia na rynek sprzeda\y detalicznej, zwłaszcza przy liberalizującym się rynku
gazowym w EU.
Rosyjski koncern nie spoczął na laurach i rozpoczął podpisywanie/przedłu\anie
umów z kolejnymi europejskimi koncernami. Koncernowi udało się w końcu
zrealizować umowę o sojuszu strategicznym z włoskim koncernem Eni i od roku 2007
Rosjanie mogą sprzedawać gaz bezpośrednio do włoskich mieszkań. W 2010 r.
Rosjanie będą sprzedawać Włochom bezpośrednio 3 mld metrów sześciennych surowca
rocznie, zaspokajając ok. 4% ich potrzeb. Obecnie rosyjski gaz stanowi około jednej
trzeciej surowca zu\ywanego we Włoszech.43
Na podobnych zasadach Gazprom przedłu\ał kolejne kontrakty w Europie
Zachodniej. Kontrakt z niemieckim E.ON został wydłu\ony z 2020 do 2035 r. i
dodatkowo uzupełniony o 15-letni kontrakt na dostawy gazu przez Bałtyk. Nową
umowę koncern podpisał te\ na lata 2013-2027 z koncernem VNG, który działa we
wschodnich Niemczech.44 Podobne długoterminowe kontrakty z Gazpromem w 2007
roku podpisał te\ Gaz de France, zgadzając się równocześnie na dostęp rosyjskiego
koncernu do swej sieci dystrybucji Gazprom od roku 2007 rozpoczął w ten sposób
bezpośrednią sprzeda\ gazu do francuskich klientów przemysłowych.45
Warto podkreślić, \e kraje europejskie nie pozostają obojętne tym
długofalowym kontraktom, którym UE była przeciwna ograniczają one bowiem
mo\liwość zwiększenia konkurencyjności w najbli\szych latach i naciskają na
dywersyfikację dostawców. Dzieje się tak np. w Wielkiej Brytanii, gdzie w roku 2006
ruszył nowy rurociąg z Norwegii, który zaspokoi 1/3 potrzeb brytyjskich przed
ukończeniem rurociągu bałtyckiego. Tak\e dzień po podpisaniu umowy z Gazpromem
przez Włoski Eni, tamtejsze firmy (z Eni na czele) podpisały dodatkowe kontrakty na
42
Wyliczenie własne.
43
Dane na rok 2006: Gazprom Group s..., op. cit.
44
A. Kublik, Europa ulega Gazpromowi, Gazeta Wyborcza 16.11.2006.
45
Polska Agencja Prasowa S.A., UE: Firmy energetyczne chcą współpracować z Gazpromem, portal
finansowy Money.pl (http://www.money.pl dostęp 12 kwietnia 2009) 24.05.2007.
20
dostawy gazu z Algierii (nowym rurociągiem przez Sardynię).46 W planach jest te\ inny
podobny rurociąg.
2.3. Nordstream gazowy bilateralizm47 kontra logika
dywersyfikacji dostaw.
Unia Europejska jest w coraz większym stopniu uzale\niona od sprowadzanych
z zagranicy gazu i ropy naftowej. Zapotrzebowanie na te surowce wzrasta w UE o ok.
2,9% rocznie.48 Według Komisji Europejskiej do 2030 roku szacowany import
surowców energetycznych zwiększy się z obecnego poziomu 50% do 65%, uzale\nienie
od dostaw w przypadku gazu wzrośnie z 57% do 84%, a ropy z 82% do 93%. Prowadzi
to te\ do coraz większego uzale\nienia od samego importu oraz rosnącego
niebezpieczeństwa zaburzenia dostaw i braku gwarancji stabilnych cen. Tym bardziej,
\e według prognoz Międzynarodowej Agencji Energii (International Energy Agency -
IEA) globalne zapotrzebowanie na ropę naftowa zwiększy się o 45-58% do 2030
roku.49 Ropę UE sprowadza głównie z Rosji i państw OPEC (ok. 80%), gaz natomiast w
57% sprowadzany jest z Rosji, Norwegii i Algierii.50
Bliskie poło\enie, stosunkowo rozbudowany system przesyłowy z krajami UE
oraz posiadanie 1/3 światowych złó\ gazu powoduje, \e gaz ziemny z Rosji stanowi
100% importu tego surowca dla Estonii, Litwy, Aotwy, Słowacji, Słowenii, Finlandii,
ponad 90% - Polski, 85% - Grecji, 80% - Węgier, 75% - Czech, 70% - Austrii, 35% -
Włoch, ponad 30% - Niemiec i 25% - Francji. Du\e zaniepokojenie wywołało
powstanie 28 grudnia 2008 roku w Moskwie gazowego odpowiednika OPEC a
mianowicie Forum Państw Eksporterów Gazu (Forum of Gas Exporting Countries -
GECF). Do organizacji nale\ą: Algieria, Boliwia, Sułtanat Brunei, Egipt, Gwinea
46
A. Kublik, Europa..., op. cit.
47
Jak napisał M. Aukasiewicz w artykule Polityka zagraniczna Niemiec pod rządami Angeli Merkel: [...]
jednak paradoksalnie Niemcy nie wydają się chcieć zrezygnować z bilateralnych stosunków z tym krajem
[Rosją]. Koncepcja Realpolitik wydaje się w kontekście surowców energetycznych niezwykle w Niemczech
aktualna. . Strona Biura Bezpieczeństwa Narodowego (www.bbn.gov.pl/download.php?s=1&id=910
dostęp 22 maja 2009)
48
Eurostat. EU Energy in Figures 2007/2008 (EEA, maj 2008),
(http://ec.europa.eu/dgs/energy_transport/figures/pocketbook/doc/2007/2007_energy_en.pdf dostęp 13
kwietnia 2009).
49
World Energy Outlook (http://www.worldenergyoutlook.org/docs/weo2008/WEO2008_es_polish.pdf
dostęp 13 kwietnia 2009).
50
Energy Policy for Europe, Communication from the Commission to the European Council and the
European Parliament. 2007/1, 10 stycznia 2007.
21
Równikowa, Indonezja, Iran, Libia, Malezja, Nigeria, Katar, Rosja, Trynidad i Tobago,
Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz Wenezuela. Kazachstan i Norwegia mają status
obserwatorów51. Zinstytucjonalizowano nieformalną instytucję w organizację o
formalnej strukturze.52
Mimo powa\nych ró\nic w tak podstawowych kwestiach, jak dywersyfikacja
dostaw surowców energetycznych (dla państw Europy Środkowowschodniej i Państw
bałtyckich dywersyfikacja oznacza zmniejszenie uzale\nienia od importu z Rosji,
podczas gdy dla Niemiec, Francji, Włoch lub Hiszpanii jego zwiększenie) UE przyjęła
wiele dokumentów kierunkujących i ustalających standardy współpracy w dziedzinie
energii. Są to m. in.: Zielona Księga: W kierunku europejskiej strategii zabezpieczenia
dostaw energetycznych z 2000 r., Zielona Księga: Europejska strategia na rzecz
zrównowa\onej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii z 2006 r., Rezolucje Parlamentu
Europejskiego w sprawie wspólnej europejskiej polityki zagranicznej w dziedzinie
energetyki z 2007 r., tzw. pakiet energetyczno-klimatyczny z 2007 r. oraz Drugi
Strategiczny Przegląd Energetyczny: Unia Europejska bezpieczeństwo energetyczne i
solidarny plan działania z 2008 roku.
Gazprom stara się jednak wykorzystać ró\nice w sposobie postrzegania
bezpieczeństwa energetycznego w poszczególnych państwach UE (podobną politykę
rozmawiania z ka\dym osobno prowadzi w stosunku do UE tak\e USA). Choć to
ryzykowne stwierdzenie, to wydaje się, \e dla władz Federacji Rosyjskiej surowce
energetyczne mogą (na tle zwiększającego się zapotrzebowania na nie) stać się
sposobem odzyskania utraconego po upadku ZSRR znaczenia na arenie
międzynarodowej. Dowodem mo\e być pierwszy akapit przyjętej 8 sierpnia 2003 roku
Strategii Energetycznej Rosji do 2020 roku. Stanowi on, \e Rosja rozporządza
znacznymi zapasami zasobów surowcowych i potę\nym kompleksem paliwowym-
51
Dane za: (http://www.gecforum.org dostęp 13 kwietnia 2009). Niektórzy z największych światowych
producentów gazu ziemnego nie nale\ą do organizacji (np. Kanada, USA czy UE Rank Order - Natural
gas - production, CIA Factbook, 2007 (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/rankorder/2180rank.html dostęp 7 kwietnia 2009).
52
Spotkanie odbyło się na tydzień przed wyznaczonym Ukrainie przez Gazprom terminem spłaty
zadłu\enia za gaz. Gazprom zagroził swemu ukraińskiemu sąsiadowi, przerwanie dostaw gazu od 1
stycznia 2009 r., jeśli administracja Ukrainy nie zapłaci 2 mld USD nale\ności. GECF funkcjonowało od
2001 r. jako nieformalna płaszczyzna spotkań na szczycie, pomiędzy władzami państw, głównych
eksporterów gazu naturalnego. Na spotkaniu w Moskwie W. Putin podkreślił, i\ Epoka taniego gazu
dobiega końca& . Polska Agencja Prasowa S.A., Siedzibą forum eksporterów gazu będzie Dauha, Puls
Biznesu 23.12.2008.
22
energetycznym, które wydają się być podstawą rozwoju ekonomii oraz instrumentem
prowadzenia polityki wewnętrznej i zagranicznej .53
Jednym z podstawowych sposobów realizowania tej koncepcji jest budowa
gazociągu Nord Stream. Morski odcinek Nord Stream ma liczyć 1189 km, będzie
zaczynać się w rejonie Petersburga, a kończyć - w Greifswaldzie, w pobli\u granicy
niemiecko-polskiej. Gazociąg Północny zostanie podłączony do rosyjskiej sieci
przesyłowej za pośrednictwem lądowej magistrali Griazowiec-Wyborg o długości 917
km. Ogromne zaplecze surowcowe pozwoli na dostarczanie nim do Europy przez dwie
nitki o zdolności przesyłowej 25,5 miliarda metrów sześciennych gazu rocznie ka\da,
około 55 miliardów metrów sześciennych gazu (w międzynarodowym oznaczeniu bcm
billion cubic meter54). Jest to wg szacunków Gazpromu około 25% przyszłego
zapotrzebowania krajów UE (przy zało\eniu wzrostu zapotrzebowania do 200 bcm lub
wzrostu o ponad 50%). Dla porównania obecna moc przesyłowa rurociągu jamajskiego
to 30 bcm, co oznacza, \e Nord Stream stanie się główną linią przesyłową gazu do
Europy. Gazprom tłumaczy to brakiem państw tranzytowych dla gazociągu le\ącego na
dnie morza i tym samym ograniczeniem problemów wynikających z mo\liwych
kryzysów politycznych.
Zagłębiając się w wypływające wcią\ nowe informacje o rurociągu mo\na
zauwa\yć, \e chodzi o ominięcie państw między UE a Rosją. Świadczy o tym choćby
fakt, \e Gazprom zgodził się (pod naciskiem UE) usunąć z kontraktów z E.ON Ruhrgas
zakaz reeksportu gazu. Oznacza to, \e niemiecki koncern główny europejski odbiorca
rosyjskiego gazu, będzie mógł wysyłać gaz do krajów le\ących bli\ej Rosji (np. Polski
czy Słowacji). Będzie to jednak opłacalne z punktu widzenia zachodnich koncernów
tylko w przypadku wynegocjowania tańszej ceny gazu (pozycja E.ON zdaje się dawać i
taką mo\liwość) lub w przypadku zablokowania/zmniejszenia przesyłu w lądowych
połączeniach gazowych biegnących z Rosji do krajów Europy Środkowej (np. sytuacja
wspomnianych ju\ ewentualnych kryzysów politycznych z państwami tranzytowymi
sąsiadującymi z UE). Ju\ wcześniej na \ądanie Brukseli Gazprom usunął zapisy
blokujące mo\liwość reeksportu gazu z kontraktów z ENI i OMV (Włochy i Austria),
53
www.minprom.gov.ru/docs/strateg/1 dostęp 3 kwietnia 2009. Tłumaczenie własne [ >AA8O
@0A?>;0305B 7=0G8B5;L=K<8 70?0A0<8 M=5@35B8G5A:8E @5AC@A>2 8 <>I=K< B>?;82=>-
M=5@35B8G5A:8< :><, :>B>@K9 O2;O5BAO 107>9 @0728B8O M:>=><8:8, 8=AB@C<5=B><
?@>2545=8O 2=CB@5==59 8 2=5H=59 ?>;8B8:8 . >;L AB@0=K =0 <8@>2KE M=5@35B8G5A:8E @K=:0E 2>
<=>3>< >?@545;O5B 5Q 35>?>;8B8G5A:>5 2;8O=85 -=5@35B8G5A:0O AB@0B538O >AA88 =0 ?5@8>4 4>
2020 3>40]
54
Dla skrócenia formy skrót ten, powszechnie stosowany w publikacjach i artykułach, tak\e polskich,
będzie u\ywany w dalszej części pracy.
23
jednak zapisy takie nadal widnieją w kontraktach państw UE z Europy Środkowej (np.
kontrakt z PGNiG).55
Umowę o rozpoczęciu budowy zawartą przez rosyjski Gazprom oraz
niemieckie E.ON-Ruhrgas i BASF podpisano 8 września 2005 r. Operatorem Gazociągu
Północnego będzie stworzona przez ww. koncerny spółka North European Gas Pipeline
Company - NEGPC. Rosyjskiemu koncernowi przypadło w niej 51% udziałów, zaś jego
niemieckim partnerom po 24,5%. Gazprom zagwarantował sobie utrzymanie pakietu
kontrolnego akcji NEGPC uzgadniając z partnerami proporcjonalne zmniejszenie ich
udziałów w przypadku przyjęcia do spółki kolejnych partnerów. W efekcie po
przystąpieniu do budowy gazociągu Nord Stream holenderskiego Gasunie (rozmowy
prowadzone były tak\e z brytyjskim BP, francuskim Gaz de France i norweskim Norsk
Hydro), udział w spółce mają Gazprom w wysokości 51%, E. ON-Ruhrgas - 20%,
BASF - 20% i Gasunie - 9%. Finalizację budowy zakładano na rok 2010, ale
przesunięto na początek 2011 roku, a ostatnio na koniec 2011 roku.
Samo podpisanie umowy nie odbyło się bez kontrowersji. Gerhard Schroeder
jeszcze jako kanclerz w Niemczech, podpisał umowę z Rosją o budowie rurociągu
bałtyckiego w ostatnich tygodniach urzędowania, a wkrótce po opuszczeniu urzędu były
kanclerz objął stanowisko w radzie nadzorczej kontrolowanego przez Rosjan
konsorcjum Nord Stream budującego gazociąg.56 Reinhard Buetikofer z niemieckiego
FDP (zieloni i liberałowie) potępił przyjęcie stanowiska, jako rzucające podejrzenia, \e
były kanclerz nie mógł oddzielić spraw państwowych od prywatnych (wiadomym było,
\e Gerhard Schroeder i Władimir Putin to bliscy przyjaciele). Niemieckie partie
opozycyjne, jak równie\ rządy krajów omijanych przez gazociąg, wyraziły swoje
zaniepokojenie tym przedsięwzięciem. W podobnym tonie o sprawie wyra\ała się te\
nowa kanclerz Angela Merkel mimo, \e popierała od początku projekt, to
krytykowała bliskie relacje Schroedera z Putinem.57 Międzynarodowe implikacje
wynikłe z nowej posady byłego kanclerza były szeroko komentowane, a tak\e były
przedmiotem analiz w prasie światowej. Washington Post zauwa\ył, \e tego typu
zachowania mo\na by spodziewać się po amerykańskich kongresmanach, ale nie
przystoi to kanclerzowi Niemiec. Stawia te\ pod znakiem zapytania decyzję o zgodzie
55
A. Kublik, E.ON Ruhrgas mo\e reeksportować gaz z Rosji do Polski, Gazeta Wyborcza 5.04.2005.
56
A. Smith, Gerhard Schroder's Next Big Job, magazyn Time
(http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,901051226-1142152,00.html dostęp 8 kwietnia
2009) 17.12.2005.
57
Schroeder attacked over gas post, BBC News (http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4515914.stm dostęp 8
kwietnia 2009) 10.12.2005.
24
na ten projekt biorąc pod uwagę wszystkie implikacje (np. mo\liwość odcięcia gazu
krajom Europy Środkowej i nadbałtyckim lub u\ycia gazu jako środka nacisku)
wykazując, \e decyzja wygląda tak, jakby odchodzący kanclerz podpisał ją, \eby
utworzyć swoje przyszłe miejsce pracy.58
Kraje, przez których terytoria czy strefy ekonomicznych wpływów ma
przebiegać łącząca Rosję i Niemcy rura, na ka\dym kroku zarzucają konsorcjum
Gazpromu i niemieckim firmom E.ON Ruhrgas i BASF Winterschall, argumenty
takiej jak obawy przed katastrofą ekonomiczną oraz naruszeniem pogrzebanej broni
chemicznej z okresu II wojny światowej, czy zwiększenie się obecności rosyjskiej floty
w pobli\u swoich brzegów.
Zastrze\enia do projektu mają głównie państwa Europy Środkowowschodniej
oraz niektóre państwa skandynawskie. Litwa, Aotwa, Estonia i Polska obawiają się, \e
po zrealizowaniu tej inwestycji administracja rosyjska zdobędzie mo\liwość
wywierania na nie presji, gro\ąc czasowym zmniejszeniem albo odcięciem dostaw gazu
płynącego rurociągiem Jamał I, co obecnie - ze względu na konieczność zabezpieczenia
przesyłu gazu do państw starej Unii Europejskiej jest mało prawdopodobne.
Powy\sze państwa jak i państwa skandynawskie przedstawiają te\ jako czołowe,
argumenty ekologiczne: obawiają się ska\enia wód Morza Bałtyckiego. Na problem
zagro\enia dla środowiska, jakie spowodować mo\e budowa i eksploatacja gazociągu
zwróciło uwagę 30 tys. obywateli UE (głównie z Litwy, Aotwy i Estonii) w petycjach,
które wpłynęły do Parlamentu Europejskiego w 2007 r. Dodatkowo w państwach
Europy Środkowowschodniej postrzeganie Rosji jako wiarygodnego partnera
dostawcy gazu zostało nadwyrę\one z powodu niewywiązania się strony rosyjskiej z
umowy dotyczącej wybudowania gazociągu Jamał II prowadzącego przez państwa
bałtyckie i Polskę do Europy Zachodniej. Ostatnio odświe\ono kilkukrotnie ten pomysł,
jednak wygląda na to, \e jego realizacja przyniosłaby skreślenie jednej z
najwa\niejszych korzyści budowy Nord Stream, a mianowicie braku państw
tranzytowych.
W listopadzie 2007 roku Andreas Carlgren minister ochrony środowiska
Szwecji poinformował, \e rząd szwedzki domaga się przeprowadzenia dodatkowych
badań w celu sprawdzenia, czy gazociąg północny nie zagra\a środowisku
naturalnemu . Koszt takich badań miał wynieść 30 mln dolarów, było te\
58
Gerhard Schroeder's Sellout, The Washington Post, s. A26, 13 grudnia 2005.
25
prawdopodobne, \e wyka\ą jakąś szkodliwość, poniewa\ rurociąg przebiega przez
tereny objęte programem Natura 2000. Ówczesny premier Rosji Wiktor Zubkow
powiedział wtedy, \e w tej sytuacji warto zastanowić się nad powrotem do pomysłu
budowy wspomnianej drugiej nitki rurociągu jamajskiego, która według niezale\nych
wyliczeń byłaby tańsza od gazociągu północnego o 2 3 mld dolarów. Pomysł ten
jednak kategorycznie odrzucił rosyjski minister energii Wiktor Christienko. Jego
zdaniem taka inwestycja nie ma uzasadnienia ekonomicznego. Gazprom jako warunek
budowy nitki Jamał II stawia znaczący wzrost popytu na gaz na Białorusi i w Polsce.59
Najbardziej przychylnym budowie rurociągu państwem europejskim są Niemcy.
W pazdzierniku 2007 roku Angela Merkel obiecała, \e mimo trudności dokończy Nord
Stream. Uznała te\, \e ekologiczne \ądania są w większości kierowane politycznymi
ambicjami. Potępiła w ten sposób Polskę i kraje nadbałtyckie. Trudno jednak odmówić
tym słowom prawdy, najlepiej jest to widoczne w przypadku Estonii, która na badania
swojej strefy ekonomicznej w zatoce Fińskiej nie wyraziła nawet zgody. Zdaniem szefa
Ośrodka Studiów Niemieckich w Instytucie Europy Rosyjskiej Akademii Nauk naciski
Merkel nie mogą nakłonić do zmiany zdania tych państw. Wg niego kraje te nie
kierują się politycznymi pobudkami, lecz są zaniepokojone perspektywą ekonomicznych
strat, jeśli projekt ten zostanie zrealizowany .60
Gdy w 2007 roku do inwestycji przyłączył się Holenderski Gasunie, Gazprom
przejął udziały w magistrali Balgzand Bacton Line (BBL), łączącej wybrze\e Holandii
z Wielką Brytanią. Porozumienie to pozwoliło na przedłu\enie Gazociągu Północnego
do Holandii, a stamtąd do Wielkiej Brytanii, która jest najatrakcyjniejszym rynkiem
gazowym w Europie. Podbicie Wielkiej Brytanii to jak ju\ wspomniałem jeden ze
strategicznych celów rosyjskiego monopolisty.
Podczas, gdy plany Nord Stream rozrastały się, opinia o nim polskiego rządu
zostawała nieugięta. Pojawił się pomysł alternatywnego projektu gazociągu Amber, a
Donald Tusk miał spróbować przekonać do niego władze Rosji podczas wizyty w
Moskwie 8 lutego 2008 roku. W wywiadzie Donalda Tuska dla rosyjskich mediów
stwierdził on, \e Polska nie zaanga\uje się w kosztowny i nieracjonalny projekt budowy
Gazociągu Północnego. W odpowiedzi na to Konstantin Kosaczow, przewodniczący
59
D. Walewska, Szwecja zaogniła spór o trasę gazociągu północnego, Rzeczpospolita 7.11.2007.
60
Polska Agencja Prasowa S.A., Merkel chce dokończenia Gazociągu Północnego, portal finansowy
Money.pl
(http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/merkel;chce;dokonczenia;gazociagu;polnocnego,
46,0,273198.html dostęp 12 kwietnia 2009) 16.10.2007.
26
komitetu spraw zagranicznych rosyjskiej Dumy powiedział, \e budowa Gazociągu
Północnego będzie realizowana w pełnym zakresie niezale\nie od zgody lub odmowy
Polski udziału w tym projekcie . Stwierdził te\, \e alternatywny projekt gazociągu
Amber, zakładający tranzyt gazu nie tylko przez Polskę, lecz tak\e trzy państwa
bałtyckie, jest próbą upolitycznienia tej kwestii. Amber miałby być tańszy do
zbudowania o niemal połowę, ale nieodpartym argumentem pozostaje rzucony przez
Kosaczowa fakt, \e Nord Stream nie mo\e być dro\szy w eksploatacji ni\ gazociąg
Amber, gdy\ ma zerowe koszty tranzytowe.61 Polski pomysł został odrzucony jako
niewiarygodny i nieopłacalny z ekonomicznego punktu widzenia. Wg słów doradcy
prezydenta Rosji Siergieja Prychod'ko polski projekt zwiększa ilość państw
tranzytowych, dlatego dla Rosji jest to projekt niewygodny .62
Gdy koncern Gazprom pod koniec marca podał skorygowane koszty budowy
gazociągu północnego, wynoszące 7,4 mld euro (wcześniej miały one wynosić 4 mld
euro), zaczęto interesować się kwestią jego dofinansowania ze środków UE. Europejski
Bank Inwestycyjny zapowiedział jednak, \e udzieli kredytu dopiero wtedy, gdy
gazociąg uzyska poparcie wszystkich 27 krajów UE.
Wa\ny stał się w tym momencie głos UE jako całości. Za taki głos mo\na
uwa\ać słowa Szefa Komisji Europejskiej Jos� Manuela Barroso, który podkreślił po
spotkaniu Unia-Rosja w Chanty-Mansyjsku 2 czerwcu 2008 roku, \e Bruksela uwa\a, i\
ten projekt odpowiada europejskim potrzebom. Zastrzegł jednak, \e to nie jedyny
wariant i \e ka\da inicjatywa, która miałaby zwiększyć moc rurociągów łączących
Rosję z państwami UE zasługują na uwagę. Wywa\onych słów u\ył na tym spotkaniu
tak\e Dmitrij Miedwiediew znów przypominając, \e sprawy nie nale\y upolityczniać i
\e projekt nie jest skierowany przeciwko komukolwiek [...] jest [to] jednoczący,
niepolityczny, komercyjnie uzasadniony projekt. 63
Sytuacja na linii Rosja-UE była jednak napięta. 13 listopada 2008 Premier
Władimir Putin zagroził, \e wstrzyma budowę Gazociągu Północnego. Powodem miał
61
Polska Agencja Prasowa S.A., Rosja: Z Polską czy bez, gazociąg powstanie, portal finansowy
Money.pl (http://news.money.pl/artykul/rosja;z;polska;czy;bez;gazociag;powstanie,115,0,319091.html
dostęp 12 kwietnia 2009) 7.02.2007.
62
Informacyjna Agencja Radiowa, Rosja: Nie ma alternatywy dla Gazociągu Północnego, portal
finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/rosja;nie;ma;alternatywy;dla;gazociagu;polnocnego,26,0,319258.html
dostęp 12 kwietnia 2009) 7.02.2007.
63
Polska Agencja Prasowa S.A., Gazociąg Północny: Unia stawia warunki, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/gazociag;polnocny;unia;stawia;warunki,249,0,351737.html dostęp 12
kwietnia 2009) 27.06.2008.
27
być brak zdecydowania w kwestii wielkości zapotrzebowania na gaz w Europie. Jeśli
gaz nie jest potrzebny, oznacza to, \e nie będziemy budować tego gazociągu, a
zbudujemy nowe zakłady gazu płynnego na potrzeby światowego rynku [za agencją
ITAR-TASS: wypowiedz Putina na spotkaniu z premierem Finlandii Matti
Vanhanenem w Moskwie].64 Była to odpowiedz na lipcowe postanowienie Parlamentu
Europejskiego o przebadaniu wpływu nowej inwestycji na środowisko naturalne. Putin
powiedział tak\e, \e decyzja o budowie Nord Stream nie jest wymuszona, ani potrzebna
Rosji bardziej ni\ jej przyszłym odbiorcom. Jeśli nie rurą, to przetransportujemy
surowiec na światowe rynki tankowcami. Tylko \e on ju\ będzie dla was dro\szy. I to
wszystko. Tak więc porachujcie, to wszystko łatwo policzyć powiedział. Wspomnianą
alternatywą dla rurociągu miałyby być inwestycje w terminale do skraplania gazu
ziemnego. Nawet Niemcy były oburzone takim postawieniem sprawy. Termin jego
deklaracji nie był przypadkowy był to dzień rozpoczęcia szczytu Rosja-UE.
Dodatkowo wiadomo było, \e UE jest gotowa do powa\nych ustępstw w zamian za
pomoc Rosji w przeciwdziałaniu skutkom kryzysu gospodarczego.65 Wg Jonathana
Sterna, dyrektora Oksfordskiego Instytutu Studiów Energetycznych, gro\ąc
przerwaniem budowy Gazociągu Północnego, premier Rosji ostrzega jednocześnie
państwa europejskie przed tym, \e mo\e zostać zachowana droga tranzytu gazu na
Zachód przez Ukrainę i Białoruś (bez rozbudowy obecnych rurociągów) czyli państwa
mogące powodować ewentualne problemy z dostawami. Słowa Putina nie przeszły bez
krytyki. Przewodniczący frakcji CDU/CSU i koordynator niemieckiego MSZ ds.
współpracy z Rosją Andreas Schockenhoff skrytykował wypowiedz Putina, dając do
zrozumienia, \e nie ma \adnych powodów do zniecierpliwienia, a ka\de nowoczesne
państwo musi zbadać wszystkie kwestie prawne i środowiskowe podnoszone przez
rządy i parlamenty, co wymaga czasem więcej czasu ni\ zakładano. Wg Schockenhoffa
transport ciekłego gazu nie jest \adna alternatywą, bowiem samo wprowadzenie na
Morze Bałtyckie du\ej liczby tankowców jest nieodpowiedzialne z punktu widzenia
bezpieczeństwa morskiego. Dodał on, \e rurociąg ma poparcie CDU/CSU w
niemieckim Bundestagu, ale najwa\niejsza jest budowa zaufania, poniewa\ sposób, w
jaki projekt ten rozpoczął były kanclerz Gerhard Schroeder, nadwerę\ył zaufanie
krajów bałtyckich i Polski. "Zamiast grozić Rosja powinna przyczynić się do tego
64
A. Ciechanowicz, Putin grozi wstrzymaniem budowy gazociągu, Dziennik.pl
(http://www.dziennik.pl/gospodarka/article264471/Putin_grozi_wstrzymaniem_budowy_gazociagu.html
- dostęp 15 kwietnia 2009) 13.11.2008.
65
Ibid.
28
[odbudowy zaufania] i uregulować wreszcie problem ropociągu z Litwą" - ocenił
niemiecki polityk.66
Problem litewski miał zostać rozwiązany szybko i przez samo państwo
litewskie, kiedy Rzeczpospolita poinformowała, \e Litwa zgodzi się na rurę bałtycką, a
w zamian za wycofanie sprzeciwu chciałaby dostać od władz w Berlinie wsparcie w
walce o przedłu\enie działania elektrowni w Ignalinie ( ła się w traktacie akcesyjnym
UE, \e w 2009 roku zamknie drugi i ostatni blok elektrowni z reaktorem typu
czarnobylskiego). Z Rosjanami zaś Wilno mogłoby wynegocjować ni\sze ceny dostaw
gazu i mazutu, którymi napędzane są litewskie elektrownie konwencjonalne. Jednak
niecały tydzień pózniej 7 czerwca 2008 Premier Litwy Gediminas Kirkilas zaprzeczył,
jakoby Litwa targowała się z EU i Rosją o swój bojkot gazociągu. Obecnie wszystkie
nasze działania są skierowane na przedstawienie wyczerpującej informacji o sytuacji,
jaka powstanie po 2009 roku, gdy zostanie wyłączona ignalińska siłownia
powiedział Kirkilas agencji BNS. Wg premiera stanowisko Litwy będzie niezmienne ze
względu na negatywny wpływ na środowisko.67 Jednak wiadomym jest, \e Litwa
chętnie przedłu\yłaby prace reaktora w Ignalinie, poniewa\ nowa siłownia będzie
gotowa najszybciej w 2015 roku, co spowodowałoby, \e od 2009 roku Litwa będzie
całkowicie zale\na energetycznie od Rosji. Nie ma póki co mostu energetycznego
miedzy Polską a Litwą, a państwa nadbałtyckie podłączone są energetycznie tylko do
rosyjskiej sieci (w minimalnym stopniu tak\e do skandynawskiej).68
Gdy w sierpniu 2008 roku Rosyjskie wojska weszły na teren autonomii Osetii i
Gruzji, wywołało to w Europie falę ponownego zastanowienia się nad rosyjską polityką.
Działania w Gruzji na nowo obudziły obawy krajów le\ących nad Bałtykiem związane
z budową Gazociągu Północnego i energetycznym szanta\em ze strony Rosji. Atak na
Gruzję budzi nie tylko wątpliwości co do politycznej wiarygodności Rosji, ale stawia
bardzo wyrazne znaki zapytania wokół współpracy gospodarczej i energetycznej
pisało Frankfurter Allgemeine Zeitung . Komentator gazety zauwa\a, \e mimo
potę\nego wsparcia politycznego w Niemczech, konsorcjum budujące gazociąg nie
dostało jeszcze wszystkich pozwoleń. Przeszkody związane z ochroną środowiska
66
Polska Agencja Prasowa S.A., Putin zatrzyma Nordstream?, (http://www.wprost.pl/ar/144263/Putin-
zatrzyma-Nordstream/ dostęp 15 kwietnia 2009) Wprost 13.11.2008.
67
Aleksandra Akińczo, Litwa nadal bojkotuje Gazociąg Północny, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/litwa;nadal;bojkotuje;gazociag;polnocny,254,0,359934.html dostęp 15
kwietnia 2009) 7.08.2008.
68
Most energetyczny Polska-Litwa i budowa elektrowni atomowej w Ignalinie, Rzeczpospolita z dn.
10.01.2007 za Moja Energia (http://www.mojaenergia.pl/strony/1/i/505.php dostęp 15 kwietnia 2009).
29
mo\na jednak usunąć z drogi. Ale w przypadku obaw przed rosnącą zale\nością i
naciskiem ze strony Rosji jest to niemo\liwe dodał komentator FAZ.69 Niemieccy
politycy z CSU (chadecja) wyrazili tak\e du\e niezadowolenie ze słów byłego
kanclerza Niemiec Gerharda Schroedera obecnie szefa rady nadzorczej konsorcjum
Nord Stream. Wygłosił on podczas wrześniowej imprezy dobroczynnej, \e winę za
konflikt gruziński ponosi niewłaściwa polityka UE wobec Rosji, eskalacja napięcia na
linii Bruksela-Moskwa. Błędami zachodu wobec Rosji miały być m. in. Plany budowy
tarczy antyrakietowej, oraz zaanga\owanie się USA w konflikt gruziński. Politycy CSU
ocenili te wypowiedzi jako bezczelne , a ocenę tak daleka od europejskiej wyjaśnić
jedynie powiązaniami gospodarczymi byłego kanclerza . Słowa byłego kanclerza
negatywnie ocenił tak\e pełnomocnik rządu niemieckiego ds. stosunków z Rosją
Andreas Schockenhoff zarzucając Schroederowi zły styl .70
Tak\e we wrześniu tego roku ambasador USA w Sztokholmie Michael M.
Wood, opublikował artykuł w którym ostrzegał przed uzale\nieniem od dostaw
surowców z Rosji i wezwał Szwedów do zablokowania projektu gazociągu pod
Morzem Bałtyckim. Ambasador popierany był przez administracje USA, tote\ jego
słowa przyjęto jako nieprzypadkowe i pokazujące stanowisko USA wobec projektu.
Artykuł i postawę USA skrytykowane zostały w Niemczech przez Niemieckie
Towarzystwo Polityki Zagranicznej. Przypomniano o tym, \e projekt nie jest projektem
wyłącznie Rosyjsko-Niemieckim oraz \e, o ile da się wytłumaczyć historycznie
obiekcje Polski i krajów bałtyckich to stanowisko USA zdaje się być niewytłumaczalne.
Z drugiej strony Niemieckie Towarzystwo Polityki Zagranicznej zauwa\yło, \e nale\y
ograniczyć uzale\nienie od Rosji, tote\ Niemcy wcią\ popierają budowę rurociągu
Nabucco (z Azerbejd\anu przez Turcję) oraz dą\ą do zawierania nowych kontraktów na
dostawy gazu z Algierii.71
Zdaje się, \e sytuacja geopolityczna powstała po zdarzeniach w Osetii Północnej
i Gruzji, oraz udział w nich Rosji, obudziła europejskie obawy przed rosyjską bronią
69
Rosjanie przegrali w Gruzji gazociąg?, Frankfurter Allgemeine Zeitung, za: Niemcy zmieniają zdanie o
rurze na dnie Bałtyku, Dziennik.pl
(http://www.dziennik.pl/gospodarka/article227844/Niemcy_zmieniaja_zdanie_o_rurze_na_dnie_Baltyku.
html dostęp 16 kwietnia 2009) 25.08.2008.
70
A. Widzy, CSU ostrzega przed Gazociągiem Północnym, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/csu;ostrzega;przed;gazociagiem;polnocnym,11,0,366091.html dostęp 15
kwietnia 2009) 3.09.2008.
71
Polska Agencja Prasowa S.A., Niemcy: Spór wokół Nord Stream nie ma końca, portal finansowy
Money.pl
(http://www.money.pl/gielda/surowce/wiadomosci/artykul/niemcy;spor;wokol;nord;stream;nie;ma;konca,
233,0,372201.html dostęp 15 kwietnia 2009) 23.09.2008.
30
energetycznego nacisku. 14 pazdziernika 2008 roku Przewodniczący KE Jose Emanuel
Barosso spotkał się z premierami państw zainteresowanych bałtyckim wymiarem
bezpieczeństwa energetycznego UE. Barroso zaprosił premierów Polski, Litwy, Aotwy,
Estonii, Szwecji, Finlandii i Danii. Przewodniczący KE nie ukrywał, \e impulsem do
spotkania stała się sytuacja w Gruzji: Rosnące ceny energii i kryzys w Gruzji
uwidoczniły gospodarczy i polityczny kontekst bezpieczeństwa energetycznego UE .
Obecnie jednym z problemów regionu Morza Bałtyckiego jest izolacja energetyczna
poszczególnych krajów, w tym Polski, które w razie kłopotów nie mogą liczyć na
dostawy energii z innych krajów UE, bo brakuje połączeń. Zarówno rurociągów jak i
tzw. mostów energetycznych. Jak powiedział rzecznik KE ds. energii Ferran Tarradellas
Chodzi o to, by poło\yć kres izolacji energetycznej tych krajów, co bez rozbudowy
odpowiedniej infrastruktury nie jest mo\liwe . Barosso zaś podkreślał, \e Rosja chce
mieć wielu klientów, ale naturalne jest te\, \e Europa chce mieć wielu dostawców. Co
do gazociągu północnego Barosso podkreślił, \e kluczem do bezpieczeństwa
energetycznego Europy jest dywersyfikacja dostaw, wiec KE nie będzie sprzeciwiać się
temu ani \adnemu innemu gazociągowi.72 Ju\ niecały miesiąc pózniej podczas
Strategicznego Przeglądu Energetycznego UE, KE postanowiła finansować z unijnego
bud\etu wa\ne elementy sieci energetycznych (zwłaszcza w krajach Europy Środkowej.
UE ma te\ zagwarantować sobie dostęp do ró\nych zródeł energii. Uwzględniono te\
polski postulat, aby zmienić przepisy mówiące, \e przy spadku dostaw gazu o 20% na 8
dni zareagować musi całość UE, bowiem odcięcie tylko jednego kraju od dostaw nie
uruchomiłoby takiej klauzuli.73
W kwietniu 2009 roku wiceprezes Gazpromu Aleksandr Miedwiediew
poinformował, \e jeśli wszystkie potrzebne pozwolenia zostaną przyznane w tym roku,
to gaz popłynie rurociągiem ju\ w 2011 roku. Ju\ wcześniej, nie czekając na takie
pozwolenia spółka Nord Stream, która projektuje, a tak\e będzie układać i
eksploatować gazociąg bałtycki, wejdzie na światowe rynki, aby pozyskać 3,5 mld euro
na tą inwestycję. Paul Corcoran, dyrektor finansowy spółki Nord Stream nie
powiedział, kto jest zainteresowany wsparciem finansowym projektu. Koszt rurociągu
72
Polska Agencja Prasowa S.A., Spotkanie Barroso z premierami regionu bałtyckiego ws.
bezpieczeństwa energetycznego, Gazeta.pl
(http://gospodarka.gazeta.pl/firma/1,31560,5811543,Spotkanie_Barroso_z_premierami_regionu_baltycki
ego.html dostęp 15 kwietnia 2009) 14.10.2008.
73
D. Pszczółkowska, KE: Unia bardziej solidarna i bezpieczna w energetyce, Gazeta Wyborcza, 13
listopada 2008.
31
to wg ostatnich danych 7,4 mld euro74, z czego planowo 30% kwoty pokryją
akcjonariusze, a pozostałe 70% pochodzić będzie z po\yczek. Ostatnio w projekcie
postanowił wziąć udział francuski Gas de France Suez. Ma on odkupić 9 % akcji od
koncernów E.ON-Ruhrgas i BASF (po 4,5% od ka\dego z koncernów), na co ten
pierwszy ju\ wyraził zgodę. Z krajów przez których wyłączne strefy ekonomiczne Nord
Stream ma przebiegać i których zgoda jest obowiązkowa75, nie wyjaśniona została na
dziś dzień sytuacja z Finlandią i Szwecją: strona fińska nie udzieliła jednoznacznego
poparcia temu projektowi, bo jak podkreśliła pani prezydent Tarja Halonen, badania
wpływu inwestycji na środowisko nie zostały jeszcze zakończone. Jeśli ten rurociąg
mo\na zbudować w sposób ekologicznie bezpieczny, to będzie to dobry projekt, dobre
przedsięwzięcie. Jednak badania wcią\ trwają oświadczyła pani prezydent 20
kwietnia tego roku podczas spotkania z prezydentem Rosji Dmitrijem Miedwiediewem
w Helsinkach.76 Do rozmów obie strony mają powrócić podczas czerwcowej,
planowanej wizyty premiera Putina w Finlandii.77 Sytuacja ze Szwecją, która od
początku najbardziej była przeciwna gazociągowi, wygląda inaczej. Mianowicie w
pazdzierniku 2008 roku ministerstwo ochrony środowiska w Sztokholmie
poinformowało, i\ konsorcjum Nord Stream nadal nie przedstawiło pełnej wymaganej
dokumentacji co do wpływu na środowisko przyszłej magistrali gazowej po dnie
Bałtyku. Uzupełnione na początku pazdziernika materiały dotyczyły tylko Szwedzkiej
strefy ekonomicznej, natomiast warunkiem było przedstawienie pełnej dokumentacji:
opracowanie prezentujące ekologiczne konsekwencje uło\enia rury na całym jego
przebiegu od Rosji do Niemiec, jak te\ ocenę tras alternatywnych . 78 Nord Stream
zapowiedział dostarczenie dokumentów związanych z tymi zagadnieniami w styczniu
2009. Po kolejnym uzupełnieniu dokumentacji zawierającej wiele poprawek i zmian
wersji wydawałoby się ostatecznej dwie wa\ne państwowe instytucje Szwecji: Urząd
Ochrony Natury oraz Urząd Gospodarki Morskiej zgłosiły kolejny raz zastrze\enia
wobec planowanej trasy gazociągu. Szwedzi upomnieli się o jeszcze jedną sprawę: dziś
74
Strona internetowa spółki Nord Stream, Facts & Figures (http://www.nord-stream.com/en/the-
pipeline/facts-figures.html dostęp 16 kwietnia 2009).
75
Są to: Rosja, Niemcy, Dania, Szwecja i Finlandia.
76
Polska Agencja Prasowa S.A., Rosja Gazprom: prace nad Nord Stream przebiegają zgodnie z
harmonogramem, Gazeta.pl
(http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,81048,6522414,Rosja__Gazprom__prace_nad_Nord_Stream
_przebiegaja.html dostęp 25 kwietnia 2009) 21.04.2009.
77
Ibid.
78
Michał Haykowski, Szwecja nie zgadza się na Gazociąg Północny, portal Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/szwecja;nie;zgadza;sie;na;gazociag;polnocny,237,0,379629.html dostęp
20.04.2009) 24.10.2008.
32
domagają się mianowicie, by gazociąg omijał dwa wa\ne dla morskiego ptactwa i
ró\nych gatunków ryb płycizny le\ące na południe od Gotlandii. Zastrze\enia te były
przedstawiane ju\ wcześniej, ale dopiero w wyniku stanowiska obu szwedzkich
urzędów, które zapowiedziały zalecenie rządowi w Sztokholmie sprzeciw wobec tego
projektu, konsorcjum Nord Stream postanowiło się do nich odnieść i przeanalizować
mo\liwości trasy alternatywnej, ale z całą pewnością morskiej.79
2.4. South Stream gazociąg do Włoch.
W czerwcu 2007 roku Gazprom i włoski koncern ENI podpisały Memorandum
Zrozumienia, które miało określić współpracę obu spółek na polu projektowania,
finansowania, budowy i zarządzania projektu South Stream. Obie spółki w styczniu
2008 roku powołały spółkę South Stream AG, której zadaniem jest budowa 900-
kilometrowego gazociągu po dnie Morza Czarnego. Gazociąg o przepustowości 30 mld
mł połączy bezpośrednio wybrze\a Rosji i Bułgarii. Gazprom planuje przesyłać
południowym szlakiem przez Serbię lub Rumunię gaz ziemny na Węgry i do Austrii (I
nitka) oraz do Grecji i do Włoch (II nitka). Południowa i północna magistrala gazowa,
wypełnione rosyjskim gazem, zbiegną się w austriackim Baumgarten.80 Z Włoskim
koncernem ENI Gazprom ju\ wcześniej współpracował przy projekcie Blue Stream
łączącym Rosję z Turcją po dnie Morza Czarnego. Gazpromowi udało się te\
zrealizować umowę o sojuszu strategicznym z włoskim koncernem dzięki czemu od
2010 roku rosyjski koncern będzie mógł sprzedawać gaz bezpośrednio włoskim
odbiorcom detalicznym.81 Umowa ta wydłu\yła te\ istniejący kontrakt na dostawy
rosyjskiego gazu do 2035 roku. Obie spółki zapowiedziały ze u\yją do budowy
najnowszych technologii i będą w pełni respektować kryteria dotyczące ochrony
środowiska.82
Do projektu najszybciej przyłączyła się Bułgaria. Mimo, i\ od samego początku
bułgarski premier Sergej Staniszew zapewniał, \e Bułgaria nie podpisze porozumienia
za wszelką cenę i będzie szukała w nim jak najlepszego dla siebie interesu
gospodarczego. Oprócz cen tranzytowych negocjowano dostęp do udziału w projekcie.
79
Informacyjna Agencja Radiowa, Szwedzi chcą zmiany trasy Gazociągu Północnego, portal Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/szwedzi;chca;zmiany;trasy;gazociagu;polnocnego,98,0,448610.html dostęp
20.04.2009) 5.03.2009.
80
Strona internetowa South Stream (http://south-stream.info dostęp 20.04.2009)
81
Więcej w rodziale 2.2.
82
S. Jewkes, Eni, Gazprom set up company for South Stream gas pipeline, serwis internetowy
Forbes.com (http://www.forbes.com/feeds/afx/2008/01/18/afx4548113.html dostęp 20.04.2009).
33
Warunki te zostały spełnione i ju\ w styczniu 2008 roku było wiadomo, \e bułgarska
spółka gazowa Bułgargaz zostanie zaproszona na równoprawnych zasadach do
udziału w budowie i eksploatacji czarnomorskiej części gazociągu. Będzie miała
ponadto gwarantowane 50% udziału w infrastrukturze przebiegającej przez bułgarskie
terytorium.83 Umowa musiała zostać ratyfikowana przez bułgarski parlament, co
ostatecznie udało się w lipcu 2008 roku. Przeciwna była opozycja, mówiąca, \e umowa
zacieśni rosyjskie wpływy w Bułgarii i narazi na niebezpieczeństwo inny projekt
popierany przez UE gazociąg Nabucco. Bułgarski rząd zapewniał jednak od początku,
\e popiera i będzie popierał obydwa projekty.84 To właśnie w Bułgarii gazociąg
południowy ma rozwidlać się na dwie nitki do Serbii i Grecji.
Rozmowy prowadzone były z wieloma krajami w jednym czasie. Serbia była
jednym z państw, które odczuło spadek w ilości gazu pompowanego przez Ukrainę i
Węgry zimą na początku 2006 roku z powodu sprzeczki Gazpromu i Ukrainy co do cen
gazu. Ju\ wtedy rząd serbski zapowiedział, \e poszuka alternatywnego zródła przesyłu
błękitnego paliwa. Gdy początek 2008 roku przyniósł odłączenie się Kosowa od Serbii
Dmitrij Miedwiediew wtedy jeszcze jako kandydat na prezydenta Rosji powiedział, \e
do projektu budowy odnogi gazociągu South Stream w Serbii pchnęła Rosję solidarność
z Belgradem w sprawie Kosowa. Porozumienie jest wyrazem naszego moralnego,
materialnego i gospodarczego poparcia dla kraju, który jest w bardzo trudnym
poło\eniu i którego integralność została, niestety, z woli pewnej liczby innych państw,
postawiona pod znakiem zapytania mówił wtedy Miedwiediew.85 Sprawa Kosowa
odegrała tutaj powa\ną rolę. Podpisanie w Moskwie porozumienia w sprawie przejęcia
przez Gazprom serbskiego monopolisty gazowego i pozwolenie na budowę rurociągu
do Węgier oznaczało zdaniem analityków zwycięstwo Rosji w wojnie o rurociągi. Ostry
sprzeciw Rosji w sprawie niepodległości Kosowa stał się kluczem do zwycięstwa
Kremla. Jak powiedział o podpisanym porozumieniu Władimir Putin: Nasze bliskie
kontakty polityczne zostały dziś przypieczętowane rezultatami ekonomicznymi .
Odnosząc się zaś do sprawy Kosowa powiedział, \e Belgrad mo\e zawsze liczyć na
83
Polska Agencja Prasowa S.A., Bułgaria zgadza się na rosyjski gazociąg, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/bulgaria;zgadza;sie;na;rosyjski;gazociag,227,0,314339.html dostęp
20.04.2009) 18.01.2008.
84
Dow Jones Newswires, Bulgarian Parliament Ratifies South Stream Deal, portal Downstream Today
(http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=12070 dostęp 20.04.2009) 18.07.2008.
85
O. Shchedrov, Serbia signs strategic energy deal with Russia, Reuters UK
(http://uk.reuters.com/article/worldNews/idUKL2515142420080125?sp=true dostęp 20.04.2009)
25.01.2008. tłum. własne.
34
Rosję, jako niezawodnego przyjaciela i partnera .86 Nie zabrakło te\ miłych gestów z
drugiej strony, gdy serbski prezydent Boris Tadic powiedział, \e bez Rosji obrona
swojej pozycji w Kosowie byłaby dla Serbii du\o trudniejsza. Gazprom zyskał na tej
dobrze rozegranej rozgrywce rosyjskich władz 51% akcji w NIS Naftna Industrija
Srbie serbskiej firmie petrochemicznej. Nie ujawniono ceny, wiadomo jednak, \e
początkowa oferta opiewała na 400 milionów euro, co było przez analityków określone
ceną du\o poni\ej wartości rynkowej. Wartość rynkowa NIS jedynej petrochemicznej
firmy państwowej na Bałkanach jaka nie została sprzedana wcześniej określana była
na 1 do 2 miliardów euro. 87 Nie wiadomo jednak czy Gazprom podniósł swoja ofertę.
Dodatkowym zyskiem dla Serbii będzie zaś około 200 milionów dolarów rocznie
zarobionych na tranzycie przez swoje terytorium, przez które będzie biegło około 400
km rurociągów.88
Dzień po wizycie w Belgradzie Miedwiediew udał się na Węgry, gdzie spotkał
się z premierem Węgier Ferencem Gyurcsanym. Przed wizytą media rosyjskie
spekulowały, \e wizyta ta nie będzie łatwa, bowiem trudno będzie przekonać Budapeszt
do przyłączenia się do South Stream, jako \e węgierski MOL ma ju\ brać udział w
projekcie Nabucco. Okazało się zupełnie inaczej: Węgry są zainteresowane
przebiegiem obu rurociągów przez swoje terytorium 89 powiedział na początku
tygodnia premier Ferenc Gyurcsany podczas spotkania z Miedwiediewem. Ustalono
standardowo, \e powstanie spółka typu joint venture, z podziałem akcji 50 na 50.
Węgry będą w niej reprezentowane przez MOL, zaś Rosja przez Gazprom. Taka
sytuacja oznacza praktyczną wygraną rosyjskiego projektu z konkurencyjnym
projektem Nabucco. Mimo, \e Węgry, a wcześniej Bułgaria opowiedziały się za
obydwoma rurociągami, to analitycy oceniają, \e zapotrzebowanie nie będzie a\ tak
du\e, \eby dać sens budowie dwóch rurociągów obok siebie. W podobnym łagodnym
tonie mówił te\ Miedwiediew, który zapewniał, \e South Stream nie będzie miał
negatywnego wpływu na budowę Nabucco, tak samo jak Nabucco nie będzie miał
negatywnego wpływu na rosyjski projekt. Ówczesny szef Gazpromu Aleksiej Miller
powiedział jednak, \e Gazprom sceptycznie patrzy na Nabucco, bowiem mo\e
86
Ibid. tłum. własne.
87
Ibid.
88
Xinhua News Agency, Russia, Serbia Sign Gas Pipeline Deal, portal Downstream Today
(http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=8896 dostęp 20.04.2009) 25.02.2008.
89
O. Shchedrov, Russia wins Hungary for South Stream gas project, Reuters UK
(http://uk.reuters.com/article/oilRpt/idUKL2530997220080225?sp=true dostęp 20.04.2009) 25.02.2008
tłum. wł.
35
zabraknąć gazu, który miałby ten gazociąg wypełnić.90 O gaz do wypełnienia Nabucco
zadbała nieoczekiwanie Turcja. Minister spraw zagranicznych Turcji, Ali Babacana
zapowiedział, ze jego kraj jest gotowy zapewnić Rosji współudział w gazociągu
Nabucco, który ma połączyć kraje nadkaspijskie z Europą Zachodnią. Ka\dy kraj dą\y
do zdywersyfikowania swych zasobów energetycznych. My konkretnie chcemy, by gaz w
rurociągu Nabucco pochodził z ró\nych zródeł [& ] Naszej polityki w tej kwestii nie
traktujemy jako konkurencyjnej wobec polityki rosyjskiej, lecz przeciwnie, uwa\amy, \e
obie się nawzajem uzupełniają. 91 powiedział Babacana w lutym 2008 roku.
Podkreślił te\, \e gdy Turcja miała problemy z dostawami gazu z Iranu, to Rosja
zapewniła potrzebny jej gaz.92
Ju\ w kwietniu 2008 roku rosyjski minister przemysłu i energii i grecki minister
rozwoju podpisali po rozmowach Putina z premierem Kostasem Karamanlisem, umowę
na budowę i operowanie gazociągiem przez terytorium greckie.93 W tym momencie
jedynymi krajami z którymi Gazprom musiał się porozumieć pozostały Słowenia i
Austria.
Wyniknęły jednak inne problemy dla projektowanego gazociągu. Podczas, gdy
droga lądowa dla magistrali nie stanowiła problemu, okazało się \e takowy powstał na
samym początku planowanej trasy. Sekcja gazociągu wg projektu miała przebiegać w
Morzu Czarnym przez ukraińską strefę ekonomiczną. Problem nasilił się dodatkowo za
sprawą ukraińsko-rosyjskiego kryzysu gazowego z przełomu 2007-2008 roku. Ukraina
nie mogła oczywiście postawić weta budowie gazociągu samego w sobie, ale
skorzystała z podobnej retoryki jak państwa bałtyckie, Szwecja czy Polska w sprawie
gazociągu północnego: rzecznik prasowy ukraińskiego ministerstwa środowiska
poinformował, \e gazociąg mo\e wymagać dokładnego przebadania (i)
przeprowadzenia badan ekologicznych na du\ą skalę 94. Nieoficjalnie wiadomo było,
\e Ukraina planuje swój gazociąg przez Morze Czarne, na który będzie potrzebowała
zgody Rosjan tzw. White Stream miałby łączyć Ukrainę ze zło\ami Azji Centralnej.
90
Ibid.
91
Ibid. tłum. wł.
92
Polska Agencja Prasowa S.A., Turcja zaprasza Rosję do projektu gazociągu Nabucco, portal finansowy
Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/turcja;zaprasza;rosje;do;projektu;gazociagu;nabucco,253,0,322813.html
dostęp 20.04.2009) 21.02.2008.
93
Rosyjska Agencja Informacyjna RIA Novosti, za: Russia, Greece Sign South Stream Deal,
Downstream Today (http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=10495 dostęp
20.04.2009) 29.04.2008.
94
AFX News Limited, Gazprom's, ENI's South Stream pipeline could be in trouble report, Forbes.com
(http://www.forbes.com/feeds/afx/2008/02/29/afx4713602.html dostęp 20.04.2009) 29.02.2008.
36
Będziemy rozmawiać o wymianie my zbudujemy White Stream a Rosjanie South
Stream 95 poinformowała w lutym strona ukraińska.
Jeszcze w lutym 2008 roku okazało się, \e francuski Gaz de France odrzucił
mo\liwość udziału z projekcie Nabucco. Zamiast tego chce wziąć udział w
planowanym South Stream. Obecności francuskiej korporacji w Nabucco przeciwna
była Turcja, ale oczywistym było, \e Gaz de France jest porządanym w obu projektach
inwestorem. Był to cios dla koncepcji budowy Nabucco, który stracił dwa lata przewagi
jakie posiadał wg planów, nad rosyjskim konkurencyjnym gazociągiem.96
Podobnie jak miało to miejsce w przypadku gazociągu północnego, Gazprom
zaproponował posadę szefa spółki budującej South Stream ustępującemu premierowi
Włoch Romano Prodiemu. Zdaniem rosyjskich ekspertów, proponując Prodiemu posadę
w South Stream, Gazprom postąpił zgodnie ze schematem, sprawdzonym ju\ w spółce
Nord Stream, w której funkcję przewodniczącego rady nadzorczej sprawuje były
socjaldemokratyczny kanclerz Niemiec Gerhard Schroeder. Wg analityka rynku
gazowego Michaiła Korczemkina Putin chce, aby Włochy stały się na południu Europy
takim samym hubem gazowym (ośrodkiem handlu tym surowcem), jakim Niemcy staną
się na północy. Putin dokładnie powtarza wszystkie posunięcia, zastosowane w
wypadku Nord Stream: ogłasza plany uło\enia gazociągu do wybranego kraju, obiecuje
ró\ne preferencje i kusi ustępującego premiera posadą w projekcie 97 zauwa\ył
Korczemkin. To jednak od następnego premiera Włoch (Silvio Berlusconiego) będzie
zale\ało, który z gazociągów - South Stream, Nabucco czy Transadriatycki - jako
pierwszy dotrze do tego kraju i otrzyma gwarancję kontraktów na dostawy gazu.98
Prodi jednak poinformował, \e proponowanej mu posady nie przyjmie, bowiem
odchodzi z polityki, \eby odpocząć mimo, \e jak powiedział oferta ta mu schlebia.99
Ostatnim przystankiem na trasie utorowania drogi magistrali, była decyzja
Gazpromu o poprowadzeniu rurociągu przez terytorium Słowenii i Austrii. W czerwcu
2008 roku Aleksiej Miller poinformował na Europejskim Kongresie Biznesowym w
95
Ibid.
96
Gaz de France Prefers South Stream to Nabucco, Kommersant
(http://www.kommersant.com/p850544/Gaz_de_France_South_Stream/ dostęp 20.04.2009) 8.02.2008.
97
J. Malczyk, Gazprom kusi Prodiego posadą w South Stream, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/gazprom;kusi;prodiego;posada;w;south;stream,80,0,338768.html dostęp
20.04.2009) 28.04.2008.
98
Ibid.
99
S. Wysocka, Prodi nie chce pracować dla Gazpromu, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/prodi;nie;chce;pracowac;dla;gazpromu,184,0,338872.html dostęp
20.04.2009) 28.04.2008.
37
Deauville, \e Gazprom zdecydował się na trasę biegnącą z Rosji do Bułgarii, następnie
część północna magistrali biec będzie przez Serbię, Węgry, Słowenię i Austrię.
Zarówno strona słoweńska jak i austriacka zabiegała o to, by gazociąg biegł przez ich
terytoria.100 Wcześniej Gazprom zastanawiał się czy rurociąg nie powinien biec tylko
przez Słowację z pominięciem Austrii, ale austriacki operator gazowy OMV nalegał,
aby cześć rosyjskiego gazu trafiała do hubu gazowego101 w austriackim Baumgartem.102
Mając za tło kryzys światowej gospodarki, mo\na zastanawiać się nad kosztami
tej inwestycji. Ju\ w sierpniu 2008 roku Informacyjna Agencja Radiowa i Gazeta
Wyborcza poinformowały, \e Gazprom prawdopodobnie wstrzyma budowę ropociągu
BTS-2 znad granicy z Białorusią do portów w okolicy Sankt Petersburga.103 South
Stream to najdro\szy i największy projekt Gazpromu w historii104. Gdy Gazprom
przedstawił pierwsze oficjalne wyliczenia na rok 2009, okazało się, \e zyski z eksportu
gazu tej korporacji spadną od 18 do 25 miliardów euro ze względu na spadająca cenę
gazu. Tymczasem Alexander Miedwiediew poinformował, \e po pierwszym spotkaniu z
inwestorami ustalono, \e projekt będzie kosztował od 19 do 24 miliardów euro, z czego
4 miliardy to cześć morska, resztę zaś pochłoną koszty budowy rurociągu naziemnego.
Wcześniej mówiono, \e koszt budowy tej magistrali gazowej ma wynosić 10 miliardów
euro. Poinformował on te\ jednak, \e zwiększą się mo\liwości przesyłowe nowej
magistrali z 31 do 47 bcm rocznie.105
Rok 2009 przyniósł Rosji więcej rozczarowań. W marcu z urzędu zrezygnował
węgierski premier Ferenc Gyurcsany, jeden z najaktywniejszych stronników budowy
South Stream. Mimo, \e Moskwa i Budapeszt podpisały wcześniej potrzebne
dokumenty, dalsza realizacja projektu wcią\ w du\ym stopniu zale\y od politycznego
poparcia dla South Stream ze strony władz Węgier. Pojawiły się jednak domysły, \e to
właśnie odchodzący premier mógłby uzyskać propozycję objęcia szefa spółki South
100
Agencja Informacyjna STA, Gazprom: South Stream To Cross Slovenia, Downstream News
(http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=11314 dostęp 20.04.2009) 11.06.2008.
101
Hub (ang. koncentrator) gazowy węzeł rurociągowy, w którym gaz mo\e być przekierowany w
wielu kierunkach.
102
OMV calls for South Stream through Austria, upstreamonline.com
(http://www.upstreamonline.com/live/article152593.ece dostęp 20.04.2009) 17.04.2008.
103
Informacyjna Agencja Radiowa, Rosji brakuje pieniędzy na rurociągi, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/rosji;brakuje;pieniedzy;na;rurociagi,122,0,378746.html dostęp
20.04.2009) 21.10.2008.
104
V. Socor, Gazprom Reveals Unaffordable Costs of South Stream Project. Eurasia Daily Monitor
(http://www.jamestown.org/single/?no_cache=15D=South%20Stream&tx_ttnews%5Btt_news%5D=3449
5&tx_ttnews%5BbackPid%5D=7&cHash=9422e92d79 dostęp 19.03.2009) 12.02.2009.
105
Russia to build most expensive gas project in history, Pravda
(http://english.pravda.ru/russia/economics/09-02-2009/107079-russia_gas_project-0 dostęp 20.04.2009)
9.02.2009.
38
Stream (propozycji takiej nie przyjął wcześniej odchodzący włoski premier Romano
Prodi). Dodatkowe problemy pojawiły się tak\e w stosunkach z Bułgarią. Bułgarski
prezydent Georgi Pyrwanow odmówił Rosji mo\liwość wykorzystania przez rosyjski
Gazprom na potrzeby South Stream bułgarskiej infrastruktury gazowej. Tłumaczył on,
\e Odmowa ma swoje wytłumaczenie w naszych rozbie\nościach w sprawach
zasadniczych, dotyczących pakietu porozumień energetycznych. Głównym z nich jest, \e
my trzymamy się tego, co zostało ustalone 18 stycznia 2008 roku. Wtedy ustalono, a
potem potwierdzano, \e South Stream będzie miał oddzielną trasę. Istniejąca sieć jest
naszą własnością w stu procentach, a w nowym gazociągu własność będzie podzielona
50 na 50 między Bułgarię a Rosję. Dla nas to jest podstawą dalszych negocjacji [& ]
Nie sprzedamy Rosji naszej istniejącej sieci. Dla Bułgarii obecnie najwa\niejszym
celem jest obrona swoich interesów narodowych - zbudowanie drugiej elektrowni
atomowej, stworzenie alternatywy dla obecnych dostaw gazu ziemnego. Oznacza to
m.in. przyśpieszenie realizacji projektu gazociągu Nabucco i podjęcie innych, od dawna
odraczanych kroków, jak budowa terminali dla skroplonego gazu .106 Wcześniej Putin
nalegał, aby to właśnie bułgarska istniejąca sieć gazociągowa stała się częścią South
Stream. Miało to ograniczyć w pewnym stopniu ogromne koszty, o których mowa w
poprzednim akapicie.
2.4.1. South Stream kontra Nabucco
Problem z Bułgarią pokazał się być problemem znacznie powa\niejszym, ni\
tymczasowy brak pieniędzy czy problemy z Ukrainą dotyczące jej strefy ekonomicznej
na Morzu Czarnym. 28 kwietnia 2009 roku po rozmowie Putina z premierem Bułgarii
Siergiejem Staniszewem Rosja ogłosiła porozumienie z Bułgarią o jej udziale w
gazociągu South Stream. Dzień pózniej jednak rosyjski wicepremier Igor Sieczyn
przyznał, \e wcią\ nie ma porozumienia co do najwa\niejszej kwestii. Zapowiedziano
jednak ze ostateczne porozumienie zostanie podpisane do połowy maja. Politolog Ivan
Krastev z Sofii przekonuje, \e Bułgaria nigdy się nie zgodzi na wykorzystanie jej sieci
przesyłowych w ramach South Stream. Zgadza się jednak, \e Bułgaria nie wycofa się z
projektu. Dyplomatyczna rozgrywka toczy się więc o warunki, na jakich będzie w nim
uczestniczyć. Dodatkowo atmosferę podgrzewają zaplanowane na lipiec wybory do
106
E. Manałowa, Spór Bułgarii i Rosji o South Stream, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/spor;bulgarii;i;rosji;o;south;stream,244,0,445940.html dostęp 1.05.2009)
23.04.2009.
39
bułgarskiego parlamentu. Dla Rosji tymczasem najwa\niejsze jest, by zademonstrować,
\e South Stream jest ju\ projektem przesądzonym, natomiast popierany przez USA i
Brukselę gazociąg Nabucco istnieje na razie tylko w sferze werbalnej.107
Tymczasem przewodniczące Unii Europejskiej Czechy rozpoczęły 8 maja
spotkanie na szczycie z przywódcami pięciu państw południowego korytarza gazowego
Nabucco Turcji, Azerbejd\anu, Turkmenistanu, Kazachstanu i Gruzji. UE
reprezentowali premier kierujących obecnie pracami UE Czech Mirek Topolanek, oraz
przewodniczący Komisji Europejskiej Jose Manuel Barroso. Przed spotkaniem czeski
wicepremier ds. europejskich Aleksandr Vondra oświadczył Musimy wysłać wyrazny
sygnał polityczny, \e UE i kraje nowego szlaku jedwabnego rozpoczynają współpracę,
która mogłaby doprowadzić do większej dywersyfikacji zasobów energetycznych i do
większej współpracy w dziedzinie energetyki . Na praski szczyt zaproszono równie\
przedstawicieli Uzbekistanu, Egiptu, Iraku, USA, Rosji i Ukrainy. UE reprezentuje
premier kierujących obecnie pracami UE Czech Mirek Topolanek oraz przewodniczący
Komisji Europejskiej Jose Manuel Barroso.108 Na zakończenie szczytu podpisano
deklarację z ośmioma państwami. Wezwano w nim sygnatariuszy, aby obwiązali się do
wypełnienia długoterminowych umów dotyczących budowy gazociągów i rozwiązania
kwestii spornych opózniających projekty energetyczne. Jak jednak poinformowano
pózniej, przedstawiciele Uzbekistanu, Kazachstanu i Turkmenistanu, odmówili
podpisania deklaracji politycznej.109
Mimo, \e Gazprom wypracował większość potrzebnych porozumień z
państwami przez które South Stream ma przebiegać, eksperci uwa\ają, \e jak na razie
South Stream jest nie mniej wirtualny ni\ Nabucco, bo Moskwa ma powa\ny problem
zarówno z finansowaniem, jak i z samym surowcem. Wg Wojciecha Konończuka z
Ośrodka Studiów Wschodnich projekt ma znaczenie jak najbardziej polityczne Rosja
liczy, \e zablokuje Nabucco. Wydaje się te\, \e styczniowy kryzys gazowy między
Moskwą i Kijowem który w zamierzeniu Moskwy miał skompromitować Ukrainę
jako kraj tranzytowy i przekonać UE do omijających ją dwóch rosyjskich gazociągów
wywołał odwrotny efekt. W Brukseli coraz głośniej zaczęto mówić o Nabucco, który
107
J. Prus, South Stream v. Nabucco gazowa rozgrywka, Rzeczpospolita
(http://www.rp.pl/artykul/19423,300267.html dostęp 9.05.2009) 4.05.2009.
108
Polska Agencja Prasowa S.A., Unia negocjuje Nabucco, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/unia;negocjuje;nabucco,89,0,449881.html dostęp 9.05.2009) 8.05.2009.
109
Polska Agencja Prasowa S.A., Szczyt gazowy w Czechach próbą zmniejszenia zale\ności od Rosji,
Puls Biznesu
(http://www.pb.pl/a/2009/05/08/Szczyt_gazowy_w_Czechach_proba_zmniejszenia_zaleznosci2 dostęp
9.05.2009) 8.05.2009.
40
jest szansą na dywersyfikację dostaw i osłabienie roli Moskwy. UE jak na razie na
projekt przeznaczyła symboliczną kwotę 200 milionów euro, ale jego poparcie przez
Brukselę jako priorytetowego projektu UE czy memorandum z Ukrainą w sprawie
modernizacji jej rurociągów dają się w Moskwie zauwa\yć. Powa\ną szansą wydaje się
dla UE być zwrot w polityce Turkmenistanu, który dotychczas sprzedawał gaz
wyłącznie Rosji. Turkmenistan nale\y do krajów o największych na świecie zasobach
gazu ziemnego, ale od lat śle surowiec do Europy za pośrednictwem rosyjskiego
Gazpromu i jego rurociągów. Bez niego Nabucco mo\e liczyć tylko na Azerbejd\an,
jedyny kraj, który zapewnił, \e dostarczy gaz do Nabucco, ale będzie to ok. 10 mld
metrów sześciennych rocznie, podczas gdy cały projekt przewidziano na 31 bcm oraz
na Iran, ale wizja współpracy z Teheranem jest jeszcze bardziej odległa (tym bardziej,
\e Iran ma wielkie perspektywy jako eksporter, ale na razie cierpi na deficyt gazu).
Kraje regionu jednak dalekie są do entuzjastycznego podejścia do projektu gazociągu
Nabucco, co widać chocia\by po ostatnim szczycie w Pradze.
41
Rozdział 3. Mo\liwe zagro\enia
Dziwić mo\e, \e w ostatniej dekadzie temat bezpieczeństwa energetycznego jest
tak często poruszany w mediach i na salonach dyplomatycznych Europy. Przed epoką
Solidarności i upadku re\imu uciskającego wschodnią część kontynentu, gaz po
ka\dej stronie muru sprzedawany był państwom tej samej opcji bardzo chętnie i w
podobnej formule. Na zachodzie były to oczywiście zazwyczaj przejrzyste zasady
wolnorynkowe, zaś po wschodniej stronie kraje bogate w ten surowiec sprzedawały go
pozostałym, jak zwykło się tu robić z surowcami, po preferencyjnych cenach. Do dziś
widoczna jest struktura (mimo du\ego wymieszania się rynków) rurociągów zachodnich
wertykalnie z północy na południe i wschodnich horyzontalnie rozło\one z
regionów wschodnich ciągnąc na zachód. Jednak dziś, gdy oba rynki spotykają się i co
więcej o interesy i klienta trzeba walczyć, a dawny podział odszedł do lamusa
powstają spekulacje o mo\liwych zagro\eniach, o tym, \e bezpieczeństwo energetyczne
wcale nie jest takie oczywiste. Niektóre sytuacje na kontynencie w ostatnich latach
bardzo dobrze uwidaczniają wiele z tych zagro\eń.
3.1. Konflikt gruziński walka interesów Rosji i UE. Czy istnieje
drugie energetyczne dno konfliktu Moskwa-Tbilisi?
Oczywistym było, \e zaraz po wybuchu konfliktu gruzińskiego między Rosją, a
Gruzją, jaki miał miejsce w Osetii Północnej w sierpniu 2008 roku, na całym świecie
będzie podkreślać się jego energetyczny aspekt. Aspekt ten mo\na zarysować ogólnie
jako szeroko pojęty interes rosyjski, aby Gruzję wyalienować i przejąć jej rurociągi.
Wszystko zaczęło się, gdy za prezydentury Billa Clintona USA zaczęły
interesować się krajami regionu Morza Kaspijskiego pod względem ich zasobów
surowców energetycznych.110 To właśnie wtedy powstała sytuacja, w której szeroko
pojęty Zachód poszukując nowych zródeł ropy i gazu ziemnego natrafił na nowo
otwarte rynki krajów szukających zachodnich inwestorów w dziedzinie wydobycia.
Rządy państw regionu i zachodnie koncerny szybko dogadałyby się dzieląc wspólne
interesy, jednak powstał zasadniczy problem: eksport wydobytego surowca. Jedyną
odpowiedzią mogły być rurociągi rosyjskie i tranzyt przez ten kraj (podobnie jak
110
M. Klare, Russia and Georgia: All About Oil, Foreign Policy In Focus, 13 sierpnia 2008
(http://www.fpif.org/fpiftxt/5462 dostęp 22 maja 2009).
42
wyglądało to w czasach sowieckich). Prezydent Clinton chcąc takiej sytuacji uniknąć
(polityka firmowania nowego gazociągu jako alternatywy dla rosyjskich i
przyciągnięcia nowopowstałych państw do struktur zachodu) naciskał na trasę z Baku w
Azerbejd\anie do Tbilisi w Gruzji, a stamtąd na południowy zachód ku granicy z Turcją
i przez jej terytorium do wybrze\a morza śródziemnego w Ceyhanie (rurociąg BTC).111
Tą samą trasą tylko kończąc w Erzuzum we wschodniej Turcji pobiegł gazociąg
Południowokaukaski. W przyszłości oba projekty mają się w obydwie strony wydłu\yć
przez Morze Kaspijskie na wschód i przez Turcję (Nabucco) do Europy Środkowej.112
Wydaje się, \e państwa, przez które wiedzie rurociąg, budują nim przeciwwagę
dla ekonomicznej i militarnej dominacji w regionie przez Rosję i Iran113 114 przy czym
rurociąg z Azerbejd\anu do Turcji przez Iran to ewentualna najkrótsza geograficzna
droga. Projekt wzmacnia równie\ pozycję geopolityczną Turcji, która staje się głównym
krajem w korytarzu gazowym między Zachodem a Wschodem, niezale\nym od Rosji, a
dodatkowo silnie popieranym przez USA. Rurociąg BTC jest szczególnie wa\ny tak\e
dla Europy: Region Kaspijski wydaje się być po rosyjskim i irańskim gazie
najwa\niejszym na wschodzie potencjalnym zródłem surowca115, a Gruzja i
Azerbejd\an pozostają korytarzem pomiędzy Rosją na północy, a Iranem na południu,
mogącym połączyć Europę Środkową z bogatymi zło\ami kazachstańskimi i
turkmeńskimi.
Rosja nie chce jednak łatwo oddać swoich wpływów w regionie. W polityce
Putina, a tak\e i Miedwiediewa wa\nym elementem jest namówienie przywódców
regionu zwłaszcza le\ących na wschód od Morza Kaspijskiego Turkmenistanu,
Uzbekistanu i Kazachstanu do budowy wspólnego rurociągu do Europy przez Rosję116
(na terytorium rosyjskim istnieje część potrzebnej infrastruktury: gazociąg Azja
Centralna). BTC jest na razie systemem nie podłączonym bezpośrednio do Europy, ale
tankowcami ropa naftowa wypływa ju\ do portów tego kontynentu, a Nabucco to
zapewne nie jedyny pomysł (choć raczej największy) na wykorzystanie gazu z BTC.
111
Ibid.
112
Ibid.
113
Svante E. Cornell, Fariz Ismailzade, The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Implications for Azerbaijan,
[w:] The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West, pod red. S. Starra i E. Cornella, s. 61
69 i 76-79 (http://www.silkroadstudies.org/new/inside/publications/BTC.pdf dostęp 22 maja 2009).
114
V. Papava, The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Implications for Georgia, [w:] The Baku-Tbilisi-
Ceyhan& , op. cit., s. 85.
115
Pojawiają się informacje, \e w zamieszkałej przez Kurdów części Iraku tak\e rozpocznie się
wydobycie po względnym ustabilizowaniu się tego rejonu: ibid., s. 89.
116
Michael Klare, Russia and Georgia& , op. cit.
43
Są to wszystko powody, dla których właśnie surowce energetyczne uznawane są
czasami za nieoficjalne powody rosyjskiej interwencji militarnej w Osetii Północnej.
Otwarta pozostaje dyskusja o bezpieczeństwie (dokładniej jego braku)
rurociągów w wymiarze terroryzmu. Na dwa dni przed rozpoczęciem konfliktu
gruzińskiego nastąpiła we wschodniej Turcji eksplozja w pobli\u gazociągu.117
Przyznała się do niej kurdyjska PKK (Partia Pracujących Kurdystanu).118 Otwarto go
ponownie prawie 3 tygodnie pózniej (25 sierpnia). Straty głównego udziałowca BP i
Azerbejd\anu, który musiał zmniejszyć wydobycie, zapewne były ogromne.
Konflikt o południową Osetię z 8 sierpnia 2008 roku określa się więc często
wojną o ropę i gaz, a kontrolę nad ich przesyłem widzi się jako czynnik sprawczy.
Niektórzy komentatorzy ukazują jednak, \e nie ma \adnego potwierdzonego faktu,
który mógłby na to wskazywać. Co więcej sami wskazują na to, \e rurociągi mimo
konfliktu pozostały nienaruszone. Głównym argumentem osób nie wią\ących konfliktu
z surowcami energetycznymi jest to, \e Region Kaspijski jako całość mo\e tylko stracić
na niestabilności nowych inwestorów obawiających się ryzyka. Same zainteresowane
państwa są zaś raczej zbyt biedne, \eby była mowa o nie komercyjnym ich udziale w
inwestycjach.119 Na terytorium konfliktu nie przebiegają te\ \adne zasoby surowców
energetycznych, a samą Gruzję łączy ze światem gazowym jedynie fragment rurociągu
przebiegającego przez jej terytorium (BTC). Konflikt sam w sobie miał te\ ograniczony
charakter i w \adnym momencie nie zagroził instalacjom. Powstały co prawda w jego
trakcie doniesienia o nalotach na nie, ale \adne się nie potwierdziły.120
Region Kaspijski ma niedu\e znaczenie w wymiarze globalnym na rynku ropy,
a tym bardziej gazu ziemnego. Nie mo\e konkurować z Zatoką Perską, a \aden z jego
krajów z Rosją. Azerbejd\an wydobywał w 2007 r. 868 tysięcy baryłek dziennie, co
stanowi 1,1% światowego wydobycia. Znacznie większy Kazachstan wydobył półtora
miliona baryłek dziennie.121 Dla porównania Rosja wydobyła 9,97 mln, a Iran 4,4 mln
baryłek.122 Region ten jest jednak dla Zachodu jednym z niewielu miejsc w których
117
APA, PKK assumes responsibility for explosion of BTC, Strona agencji APA,
(http://en.apa.az/news.php?id=86325 dostęp 22 maja 2009) 6 sierpnia 2008
118
Ibid.
119
A. Szczęśniak, Konflikt gruziński i jego energetyczne konsekwencje, NaftaGaz.pl
(http://naftagaz.pl/node/95 dostęp 22 maja 2009) 29 sierpnia 2008.
120
Ibid.
121
BP Statistical Review of World Energy 2008
(http://www.bp.com/productlanding.do?categoryId=6929&contentId=7044622 dostęp 23 maja 2009)
122
Ibid.
44
mogą ulokować inwestycje, których potę\ne korporacje naftowe z USA i Europy nie
mogą dokonać w krajach OPEC.
Warto jednak wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie konfliktu. Otó\ doradca ds.
międzynarodowych prezydenta Nicolasa Sarkozy ego, Jean-David Levitte ujawnił w
listopadzie 2008 roku przebieg rozmowy Sarkozy ego i Putina z 12 sierpnia 4 dni po
rozpoczęciu konfliktu.123 Oprócz pochwyconego przez prasę ostrego słownictwa
jakiego u\ył premier Rosji, rozmowa pozwala przypuszczać, \e gdyby nie nagła misja
Sarkozy ego, to wojska rosyjskie nie zatrzymałyby się a\ do zajęcia gruzińskiej stolicy,
a Moskwa była gotowa na wprowadzenie marionetkowego rządu o takiej mo\liwości
mówił wcześniej prezydent G. W. Bush.124 Samo ujawnienie rozmowy komentowane
jest jako odpowiedz francuskiej administracji na oskar\enia Sarkozy ego o zbyt uległe
stanowisko wobec Rosji podczas konfliktu.
Są to jednak tylko przypuszczenia i nie mo\na powiedzieć jak w wypadku
pełnego ataku na Gruzję zachowałyby się inne kraje. Nie wiadomo te\, czy mimo
ró\nicy sił gruzińskie wojska nie potrafiłyby się skutecznie (a przynajmniej
wystarczająco długo) obronić: wyposa\one są w najnowsze amerykańskie i izraelskie
rozwiązania techniczne, a mimo praktycznego braku floty powietrznej nie pozwoliły
Rosjanom zdobyć pełnego panowania w powietrzu przez pierwsze 5 dni konfliktu m. in.
dzięki nowoczesnym i gęsto rozmieszczonym systemom SAM (obrony
przeciwlotniczej, np. baterie zmodernizowanych Buk-M1 w oznaczeniu NATO SA-17
Grizzly). Zniszczyły je dopiero oddziały piechoty zmotoryzowanej.125
3.2. Ukraiński kryzys gazowy dzwonek ostrzegawczy dla
Zachodu?
W pazdzierniku 2008 roku premierzy Ukrainy i Rosji Julia Tymoszenko i
Władymir Putin porozumieli się w sprawie podwy\ek cen gazu dostarczanego przez
Gazprom na Ukrainę. Porozumienie przewidywało, \e Ukraina płacąca ceny ni\sze od
rynkowych, w 2009 roku zapłaci o 25% więcej, w 2010 kolejne 25%, a w 2011 zapłaci
123
H. Bedwell, Georgia Pulls Out of Abkhazia as France Seeks Russia Cease-Fire,
(http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601100&sid=aa3Ha2pG8bIE&refer=germany dostęp 23
maja 2009) 12 sierpnia 2008.
124
Ibid.
125
S. Aminov, Georgia's Air Defense in the War with South Ossetia, Moscow Defence Brief , nr
1/2009, s. 22-23.
45
za gaz normalną cenę rynkową.126 W listopadzie Gazprom poinformował o zadłu\eniu
Ukrainy wobec koncernu w sumie 2,4 miliardów dolarów, ale 23 grudnia prezydent
Juszczenko poinformował o spłacie jednego miliona dolarów, a 30 grudnia o
przekazaniu pozostałej nale\ności spółce-pośredniczce RosUkrEnergo (połowę jej akcji
posiada Gazprom, połowę zaś ukraińscy biznesmeni). Ze względu na świąteczną
przerwę w systemach bankowych Gazprom nie dostał pieniędzy od razu.127
Prawdziwym problemem okazały się natomiast negocjacje nowej umowy o dostawach
na rok 2009. W 2008 roku Kijów płacił za gaz 179 dolarów za tysiąc metrów
sześciennych (bcm), zaś Gazprom za tranzyt 1,6 dolara za tą samą objętość na ka\de
100 km stronie ukraińskiej (jest to cena dwukrotnie ni\sza od średniej europejskiej
Ukraina uwa\a, \e nie mo\na za to utrzymać rurociągów w odpowiednim stanie
technicznym).128 W nowym roku Gazprom chciał od Ukrainy 250 dolarów za bcm przy
nie zmienionej cenie tranzytowej, zaś ukraińska spółka gazowa Naftohaz
poinformowała, \e mo\e zapłacić 201 dolarów (ostatecznie zaś 235 dolarów). Kijów
chciał ponadto zwiększyć opłatę tranzytową do 2 dolarów. Rozmowy zakończyły się
fiaskiem, zaś ka\da ze stron obwiniała drugą o zerwanie rokowań.129 Władimir Putin
powiedział wtedy, \e cena 250 dolarów to cena ni\sza od rynkowej, poniewa\ Rosja
zdaje sobie sprawę z trudności gospodarczych sąsiada.130
1 stycznia 2009 roku o 10 rano miejscowego czasu zmniejszono o 90
milionów mł na dobę ilość gazu wysyłanego stronie ukraińskiej, utrzymując wcią\
dostawy tranzytowe na poziomie 300 milionów mł na dobę.131 Mimo, \e we wspólnym
oświadczeniu prezydent i premier Ukrainy zapewnili o bezpieczeństwie dostaw do UE,
dwa dni pózniej w większości zainteresowanych krajów spadło znacząco ciśnienie gazu.
Ukraina oskar\yła Gazprom o celowe zmniejszanie ciśnienia, zaś Gazprom oskar\ył
Kijów o kradzie\.132
126
Polska Agencja Prasowa S.A., 1 stycznia o 8.00 Gazprom odcina gaz Ukrainie, Wprost.pl
(http://www.wprost.pl/ar/148882/O-800-Gazprom-odcina-gaz-Ukrainie/ dostęp 23 maja 2009)
31.12.2008.
127
Ibid.
128
K. Świętoń, Gazprom straszy zakręceniem Ukrainie gazu, e-polityka (http://www.e-
polityka.pl/a.14766.d.17.Gazprom_straszy_zakreceniem_Ukrainie_gazu.html dostęp 23 maja 2009)
31.12.2008.
129
Ibid.
130
Polska Agencja Prasowa S.A., 1 stycznia..., op. cit.
131
Russia fully cuts gas to Ukraine, ups supplies to Europe, RIA Novosti
(http://en.rian.ru/world/20090101/119302144.html dostęp 23 maja 2009) 1.01.2009.
132
Polska Agencja Prasowa S.A., Gazprom oskar\a Ukrainę o kradzie\ gazu, rp.pl
(http://www.rp.pl/artykul/67299,243083_Gazprom_oskarza_Ukraine_o_kradziez_gazu_.html dostęp 29
maja 2009) 3.01.2009.
46
W poprzednich latach brak kontraktu nie powodował takich skutków.
Ponadto nie słyszano o tym, by Gazprom przestał dostarczać gaz np. dla Białorusi,
mimo \e kontraktu na 2009 rok kraje te w styczniu nie miały. Zmniejszenie dostaw nie
miało jednak większego znaczenia dla odbiorców na Ukrainie, poniewa\ z powodu
ograniczonego popytu na gaz, w skutek kryzysu gospodarczego Ukraina zgromadziła
zapasy (17,5 miliardów m3), które wraz z własnym wydobyciem (58 milionów m3 na
dobę) pozwalają na całkowite pokrycie zapotrzebowania ukraińskich odbiorców przez
około trzy miesiące.133 Równocześnie na Ukrainie podjęto decyzję, \e gaz techniczny
(potrzebny do obsługi tranzytu podtrzymuje ciśnienie) będzie pobierany z rosyjskich
dostaw.134 Spowodowało to ograniczenie dostaw gazu dla odbiorców w UE. Gazprom
stopniowo zmniejszał ilości gazu przesyłanego w kierunku Ukrainy. Najpierw o
wielkość gazu technicznego , 6 stycznia znacznie ograniczył ilość tłoczonego gazu, a
7 stycznia według informacji Naftohazu Gazprom rzeczywiście wstrzymał tłoczenie
surowca w kierunku Ukrainy.135
Widocznym elementem kolejnego ju\ przecie\ konfliktu gazowego między tymi
państwami stała się jest intensywna wojna propagandowa. Strona rosyjska rozpoczęła ją
z du\ym wyprzedzeniem, zaś strona ukraińska zareagowała z opóznieniem (ju\ w
trakcie konfliktu) i przegrywała z Moskwą pod względem intensywności działań.
Wydaje się te\, \e podniesienie cen gazu dla Ukrainy i brak porozumienia w tej
sprawie nie był głównym powodem kryzysu. Podczas grudniowych negocjacji Ukraina
gotowa była dać w ostateczności 235 USD Gazprom proponował cenę 250 USD.
Ró\nica ta jest raczej niewielka co pozwala sądzić, \e rosyjskie cele są znacznie
szersze. Mogą dotyczyć np. dą\enia Moskwy do zmiany modelu bilateralnych
stosunków (zarówno ekonomicznych i politycznych) z Ukrainą czy relacji
energetycznych z UE.
Wobec UE działania Gazpromu mogą polegać na wypróbowaniu wytrzymałości
i spójności jej wspólnej polityki energetycznej kryzys ze stycznia pokazał
bezbronność i kierowanie się raczej interesami narodowymi poszczególnych członków
UE. Rosja zyskała oczywiście tak\e jeśli chodzi o promowanie swojego pomysłu
133
za International Energy Agency, Natural Gas Information 2008.
134
RFE/RL, Russia, Ukraine Envoys In Brussels For Gas Talks With EU, GlobalSecurity.org
(http://www.globalsecurity.org/military/library/news/2009/01/mil-090108-rferl01.htm dostęp 24 maja
2009) 8.01.2009.
135
Ibid.
47
dywersyfikacji tras dostaw gazu do krajów Europy zachodniej (Nord Stream i South
Stream).
Wobec Ukrainy cele Gazpromu du\o cię\ej określić. Zapewne koncern chciałby
zagwarantować sobie większy dostęp do lokalnego rynku gazowego. Przecieki z
grudniowych negocjacji mówiły o dostępie do rynku sprzeda\y bezpośredniej w
sektorze przemysłowym136 koncern zyskałby nie tylko ekonomicznie, ale mógłby te\
sprzedawać gaz taniej od Naftohazu. W zamian za preferencyjne umowy Moskwa
mogłaby uzyskać ró\nego rodzaju koncesje i wykorzystać wpływy właścicieli
przedsiębiorstw na politykę Kijowa. Przy obecnym kryzysie gospodarczym i niezwykle
trudnej sytuacji ekonomicznej Ukrainy, inną drogą do szerszego wejścia na ukraiński
rynek byłoby doprowadzenie Naftohazu do bankructwa. Wydaje się to całkiem mo\liwe
ukraińska kompania na przecie\ problem ze zgromadzeniem pieniędzy na spłatę
nale\ności wobec Gazpromu. Wskazują na to działania Moskwy takie jak w 2007 roku,
gdy Rosja proponowała utworzenie rosyjsko-ukraińskiej spółki joint-venture
sprzedającej gaz na Ukrainie, ale ten scenariusz został przez Julię Tymoszenko w 2008
roku stanowczo odrzucony137.
Oczywistym celem Gazpromu jest zdyskredytowanie Ukrainy jako państwa
tranzytowego, oraz pokazanie Zachodowi, \e władza w Kijowie nie potrafi zapewnić
bezpieczeństwa nawet swoim obywatelom. Dyskredytacja Ukrainy ma przekonać UE,
\e alternatywne trasy gazociągów to jedyny sposób uniknięcia przyszłych kłopotów z
Ukrainą i ma na celu odsunięcie jej od struktur zachodnich. Mo\na więc przypuszczać,
\e podobne do styczniowego konflikty gazowe będą wcią\ u\ywanym narzędziem
Rosji. Jonathan Stern znany oksfordzki specjalista od spraw gazowych w swoim
artykule The Russian-Ukrainian gas crisis of January 2006 pisze o kilku
charakterystycznych cechach w relacjach między tymi krajami jeśli chodzi o gaz w
latach 90-tych. Są to powtarzająca się niezdolność Ukrainy do uregulowania zaległości
za około 50 bcm gazu rocznie powodująca wysokie zadłu\enie, które z kolei powoduje
inną charakterystyczną cechę tych stosunków: krótkotrwałe przerwy w dostawach gazu
dla Ukrainy mające na celu wyegzekwowanie nale\ności, które to przerwy prowadzą do
trzeciej cechy tych stosunków niedozwolone zmniejszanie przez Ukrainę ilości gazu
136
A. Górska, W. Konończuk, Rosyjsko-ukraińska wojna gazowa, Tydzień na Wschodzie nr 1/2009,
7.01.2009.
137
J. Junko, Ukraina: Tymoszenko: dostawy gazu nie będą wstrzymane, portal Money.pl
(http://www.money.pl/archiwum/wiadomosci_agencyjne/pap/artykul/ukraina;tymoszenko;dostawy;gazu;
nie;beda;wstrzymane,83,0,320083.html dostęp 24 maja 2009) 11.02.2008.
48
tranzytowego płynącego do krajów europejskich.138 Wydaje się, \e ten scenariusz znów
powtórzy się w bardzo niedalekiej przyszłości. 7 czerwca 2009 Naftohaz powinien
rozliczyć się z Gazpromem za maj tego roku. Zgodnie z umową ze stycznia, jeśli
ukraińska firma nie wywią\e się z opłat, rosyjski koncern będzie mógł za\ądać 100
procentowej przedpłaty w kolejnych miesiącach. Ukraina nie mo\e te\ zaprzestać
odbierania gazu. Zapłaciłaby wtedy 300 procent wartości zamówionego, ale nie
odebranego surowca.139 Kijów poprosił jednak Międzynarodowy Fundusz Walutowy o
po\yczkę w wysokości 16,5 miliardów dolarów, by ratować finanse państwa, a
dodatkowo Ukraina ma w planach sprzedanie części praw do emisji dwutlenku węgla
firmom ze Szwajcarii i Nowej Zelandii zyskałaby w ten sposób około półtora miliarda
USD.140 Wydaje się więc, \e mimo kryzysu stronie ukraińskiej uda się jednak
uregulować nale\ności, ale sytuacja ta będzie powtarzać się co miesiąc, a im bli\ej
końca roku, tym większe ryzyko niewypłacalności Ukrainy.
3.3. Mo\liwe implikacje wynikłe z obu gazociągów
( kleszcze 141)
W strategii Gazpromu w Europie mo\na zauwa\yć silną chęć związania się z
państwami witalnymi dla jego eksportu na kontynencie (np. Niemcy), aby w razie
podejmowania przez UE wspólnotowych decyzji, polityka zagraniczna pojedynczych
państw silnie związanych z Gazpromem, miała większą wagę ni\ polityka
wspólnotowa. Tego typu działania podejmuje te\ Algieria, z którą Moskwa próbuje się
138
J. Stern, The Russian-Ukrainian gas crisis of January 2006, Oksford 2006, s.2-3 (artykuł dostępny pod
adresem http://www.oxfordenergy.org/pdfs/comment_0106.pdf dostęp 24 maja 2009) 16.1.2006.
139
A. Kublik, Gazprom grozi Europie nowym konfliktem z Ukrainą, Gazeta Wyborcza.pl
(http://wyborcza.pl/1,76842,6654099,Gazprom_grozi_Europie_nowym_konfliktem_z_Ukraina.html
dostęp 27 maja 2009) 26.05.2009.
140
Ibid.
141
Termin ten w odniesieniu do gazociągów Nord Stream i South Stream ale nie tylko tak\e do
pozostałych projektów Gazpromu w Europie, stosowany jest ostatnio rozlegle w publikacjach zarówno
polskich np.:
- J. Kowalski, Europa w kleszczach Gazpromu, Nowe Państwo nr 3/2008, s. 5,
- D. Kaczanowski, W kleszczach Gazpromu, śycie śyrardowa nr 2/2009,
- PAP, Gazprom bierze Europę w kleszcze, portal finansowy Money.pl,
jak i zagranicznych (tam odpowiednikiem kleszczy są określenia o podobnym znaczeniu np. bear s
claws (dosłownie szczęki niedzwiedzia ):
- H. Darbouche, Russian-Algerian cooperation and the gas OPEC : What s in the pipeline?, CEPS
Policy Briefs, nr 1/2007, s. 6.
49
zbli\yć w wymiarze energetycznym. Dla Algierii państwami witalnymi w UE są
zapewne Włochy i Hiszpania.142
W razie utrzymania się monopolu Gazpromu (lub podpisania z państwami
takimi jak Algieria wchodzącymi na Europejski rynek143 umów kartelowych) na
dostawy gazu ziemnego do państw UE z kierunku wschodniego, dzięki projektom Nord
Stream i South Stream, Europa zostałaby trwale podzielona na dwa obszary. Pierwszy z
nich, w skład którego wchodziłyby państwa Europy Środkowo-Wschodniej, byłby
uzale\niony od dostaw rosyjskich. Drugi obszar stanowiłyby państwa starej UE (m.
in. Niemcy, Włochy, Francja, Holandia i Wielka Brytania). Na te rynki koncern
uzyskałby dostęp bez tranzytowego pośrednictwa Polski, Ukrainy i Białorusi, a tak\e
Czech i Słowacji. Stworzenie zaś uzale\nionej energetycznie Rosji grupy państw w
Europie oznaczałoby zauwa\alne poszerzenie politycznej strefy wpływów. Co więcej,
wydaje się, \e jeśli gazociąg północny zostanie zakończony, to gazociąg jamalski jako
niepotrzebny mo\e zostać przez Moskwę wyłączony. Na naszą korzyść działa jedynie
powoli posuwająca się na przód i forsowana przez Komisję Europejską polityka
konkurencji, na którą godzić się muszą dostawcy gazu.144
Rosja skutecznie kieruje zaś swoją polityką ukazywania wschodnich sąsiadów
UE: Ukrainy i Białorusi, jako niestabilnych i tym samym tylko zwiększa
zainteresowanie silnych państw UE budową i udziałem w projekcie Nord i South
Stream. Jednym z państw najmniej w Europie powiązanych inwestycyjnie z rosyjskim
koncernem jest Polska. Jesteśmy białą plamą na mapie europejskiej ekspansji
Gazpromu. Posiada on co prawda 48% spółki EuroPolGaz spółki będącej
właścicielem polskiego odcinka rurociągu jamalskiego, ale nie posiada ani pełnej
infrastruktury, ani te\ mo\liwości sprzeda\y bezpośredniej polskim klientom.145 Barierą
wejścia dla rosyjskiej spółki jest monopol PGNiG S.A. w Polsce. Sprowadza się on do
sprzeda\y polskim klientom gazu po cenie średniej gazu wydobywanego w kraju i
surowca z importu.146 Ten monopol jest jednak jak najbardziej korzystny dla polskich
142
H. Darbouche, Russian-Algerian cooperation and the gas OPEC : What s in the pipeline?, CEPS
Policy Briefs, nr 1/2007, s. 5.
143
Algieria drogą morską wchodzi na typowy dla Gazpromu rynek Europy Środkowo-Wschodniej: w
styczniu 2007 Algieria podpisała kontrakt z Polską na dostawy skroplonego gazu: ibid., s.6).
144
pisał o tym, jako o powa\nym europejskim atucie wspomniany wcześniej specjalista do spraw gazu w:
J. Stern, The New Security Environment for European Gas: Worsening Geopolitics and Increasing
Global Competition for LNG, Oksford 2007, s. 26.
145
J. Kowalski, Europa w kleszczach Gazpromu, Nowe Państwo nr 3/2008, s. 6-7.
146
Za stroną Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa (http://www.pgnig.pl/ dostęp 16 maja
2009).
50
klientów. Rynek gazowy w Polsce jeśli by go zliberalizować, doprowadziłaby do
kolosalnego wzrostu cen surowca, poniewa\ jedyny kierunek z jakiego go dziś
sprowadzamy to wschód.147
Nie wesoło rysuje się sytuacja Gazpromu w tym roku. Z powodu kryzysu
eksport gazu rosyjskiego do Europy Zachodniej spadł w pierwszym kwartale 2009 roku
o 39% w porównaniu do roku ubiegłego.148 Niemcy i Włochy (główni odbiorcy)
zmniejszyli zamówienia o połowę, zaś Turcja inny wa\ny klient Gazpromu o jedną
trzecią.149 Co więcej, analizując zu\ycie gazu w Europie, spadło ono tylko o 2,9% w
stosunku do poprzedniego roku, zaś import o 12%.150 W Europie uznano więc zapewne,
\e rosyjski gaz jest za drogi i sprowadzono go taniej z Norwegii, Algierii czy znad
Zatoki Perskiej. Wygląda na to, \e uzale\nienie Europy od Gazpromu nie jest tak du\e
jak dotychczas straszono, a rynek będzie wcią\ kształtowany bardziej przez ceny ni\
naciski polityczne.
147
Ibid., s. 7.
148
A. Kublik, Polska poprawia finanse Gazpromu, Gazeta.pl
(http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33181,6622492,Polska_poprawia_finanse_Gazpromu.html
dostęp 20 maja 2009) 19 maja 2009.
149
Ibid.
150
dane za: Europe s Energy Portal (http://www.energy.eu/#dependency dostęp 20 maja 2009).
51
Zakończenie
Według niektórych czołowych ekspertów, nie ma potrzeby niepokoić się o
bezpieczeństwo energetyczne Europy (prof. Peter Oddell).151 Prof. Oddell na przykład
wymienia wiele alternatywnych zródeł gazu dla państw UE i Ukrainy w najbli\szych 20
latach: Do 2015 roku polityka energetyczna UE zostanie zorientowana na:
- alternatywne, zielone zródła energii
- potencjalną dostępność występujących lokalnie nawet do 380 bcm gazu
ziemnego,
- importu rozrastających się zasobów gazu skroplonego z południowej Afryki i
powoli reszty tego kontynentu oraz z Bliskiego Wschodu,
- gazociągi z szerokiego wachlarza zródeł włącznie z basenem Morza
Kaspijskiego, Bliskim Wschodem, czterema czy pięcioma państwami z Afryki
Północnej i nawet niektórymi z południa Sahary, zaczynając od Nigerii,
W istocie długofalowe europejskie zapotrzebowanie na gaz przepełnione jest obfitością
alternatywnych zródeł sytuacja jest z pewnością sytuacją dającą bezpieczeństwo
dostaw najwy\szej klasy. 152
Wszechstronne badania dotyczące relacji między Europą, a Rosją przeprowadzał
w ostatnich latach prof. Jonathan Stern153. Przeanalizował on europejskie zasoby
gazu154 w świetle bezpieczeństwa międzynarodowego, w krótko i długofalowej
perspektywie i przedstawił wnioski. Otó\ pomimo ostatniego pogorszenia się w
obustronnych stosunkach prof. Stern nie dostrzega w bliskiej przyszłości zagro\enia dla
dostaw surowca do krajów europejskich. Co więcej, wierzy, on \e istnieje du\e
prawdopodobieństwo wystąpienia nadwy\ek, a nie braków w ciągu większości
najbli\szej dekady. Ostatnie zaś konflikty gazowe między Rosją, a Ukrainą, oraz Rosją,
a Białorusią, w których bohaterami były koncerny, były te\ wg niego w pewnym
stopniu do przewidzenia, a w przyszłości podobne konflikty są wysoce prawdopodobne
nie nale\y panikować. Powinny zaś w stosunkach tych przewodzić instytucje jak
151
P. Oddell, International Energy Studies, Uniwersytet Erazma w Rotterdamie.
152
Prof. Peter Oddell, An Abundance of Gas Supply for European Union, Financial Times , 12 grudnia
2006, (list do redakcji) tłum. wł.
153
prof. Jonathan Stern, Oksfordzki Instytut Badań Energetycznych.
154
J. Stern, The New Security Environment for European Gas: Worsening Geopolitics and Increasing
Global Competition for LNG, Oksford 2007.
52
Dialog Energetyczny UE-Rosja czy Pakiet Energetyczny, mogłyby one pomóc
rozwiązać wiele problemów.155
Oczywistym wydaje się te\, \e \aden z krajów Europy nie chce, by Rosja miała
w nim zbyt du\e wpływy, tote\ zapewne istnieje pewna granica interesów do jakich
będą posuwali się partnerzy gospodarczy UE. Gazprom nie mo\e te\ ciągle powiększać
ilości wysyłanego do Europy gazu, poniewa\ jego rodzimy rynek będzie szybko rosnąć,
podobnie zresztą jak ceny gazu na nim muszą w końcu dorównać do europejskich.156
Prof. Stern zauwa\a jednak pewne zmartwienia w spojrzeniu długofalowym na
sprawę gazu. Zmiany polityczne przy zwiększonej konkurencyjności czy wyczerpanie
się rodzimych zasobów w Europie mo\e martwić, ale nie powinno być problemów w
wybraniu odpowiednich środków by pesymistycznych scenariuszy uniknąć.157
Pesymistycznej wizji nie przedstawia tak\e prof. Oddell, choć mo\e nieco
odmienną. Wg niego ka\dy kraj, którego dobrobyt zale\y od eksportu gazu, będzie
poszukiwał coraz to nowszych rynków.158 Oznacza to, \e sam rynek wytworzy
skuteczną barierę przed zachwianiem skądinąd wra\liwej równowagi na światowym
rynku gazu.
Z drugiej strony Unia Europejska powinna zauwa\yć, \e w Rosji wiele sektorów
poza sektorem energetycznym nie rozwija się, poniewa\ brakuje inwestycji w
infrastrukturę, odpowiedniego przeszkolenia czy działań socjalnych, a rząd rosyjski
oraz czołowe koncerny nie będą widzieli w nich interesu, je\eli UE będą z Rosją łączyć
tylko tematy energetyczne. Sens miałoby przygotowanie listy projektów w których UE
mogłaby generalnie wesprzeć Rosję. Jednocześnie te\ trzeba wyzbyć się iluzji, \e
mo\na ją traktować protekcjonalnie. Tylko je\eli takie podejście Brukseli zostałoby w
Moskwie przyjęte, mo\na realistycznie myśleć o osiągnięciu lepszej współpracy i
widocznych korzyści dla ka\dej ze stron.
155
Ibid., s.25.
156
Jeszcze krytyczniej o polityce Gazpromu wyra\a się Katerina Barysch. W swoim eseju: The EU and
Russia: From Principle to Pragmatism? (dostęp na
http://www.cer.org.uk/pdf/EU_russia_barysch_final_10nov06.pdf dostęp 20 maja 2009) z 2006 roku,
krytykuje ona Gazprom podpowiadając, \e powinien on inwestować więcej na rynku rodzimym w
nowych gałęziach, a nie szukać zysku w Bułgarii, Niemczech czy Wielkiej Brytanii. (s. 4).
157
J. Stern, The New Security& , op.cit., s. 26-27.
158
P. Oddell, Only Traumatic Global Events Coult End Natural gas Use, Financial Times , 19 grudnia
2006, (list do redakcji).
53
Bibliografia:
Opracowania Naukowe:
1. Zorska A., Korporacje Transnarodowe: przemiany, oddziaływania, wyzwania,
Warszawa 2007.
2. Globalization, Growth and Poverty. Building an Inclusive World Economy, The
World Bank-Oxford Iniversity Press, Washington 2002.
3. Dicken P., Global Shift. The Internationalization of Economy Activity, London
2003.
4. Biznes międzynarodowy. Od internacjonalizacji do globalizacji, pod. red. M.
Nowakowskiego, Warszawa 2005.
5. Shaffaedin S.M., Who is the Master? Who is the Servant? Market or
Government? An Alternative Approatch: Towards a Coordination System,
UNCTAD Discussion Papers 2004.
6. Barcz J., Kawecka-Wyrzykowska E., Integracja Europejska, Warszawa 2007.
7. Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w
gospodarce światowej, Warszawa 1998.
8. Dunning J. H., Multinational Enterprises and the global economy, Wokingham
1993.
9. Heinrich A., Gazprom s Expansion Strategy in Europe and the Libaralization of
EU Energy Market, Koszalin 2008.
10. Stern J., The New Security Environment for European Gas: Worsening
Geopolitics and Increasing Global Competition for LNG, Oksford 2007.
11. Stern J., The Russian-Ukrainian gas crisis of January 2006, Oksford 2006.
12. Energy Policy for Europe, Komunikat Komisji do Rady europejskiej i
parlamentu Europejskiego. 2007/1, 10 stycznia 2007.
Artykuły prasowe:
1. Kazin F., Globalna strategia Gazpromu a narodowe interesy Rosji, Polski
Przegląd Dyplomatyczny , 1/2006.
2. H. Darbouche, Russian-Algerian cooperation and the gas OPEC : What s in
the pipeline?, CEPS Policy Briefs, nr 1/2007, s. 6.
3. Prof. Peter Oddell, An Abundance of Gas Supply for European Union,
Financial Times , 12 grudnia 2006, (list do redakcji).
4. S. Aminov, Georgia's Air Defense in the War with South Ossetia, Moscow
Defence Brief , nr 1/2009, s. 22-23.
5. A. Górska, W. Konończuk, Rosyjsko-ukraińska wojna gazowa, Tydzień na
Wschodzie nr 1/2009, s. 4.
6. J. Kowalski, Europa w kleszczach Gazpromu, Nowe Państwo nr 3/2008, s. 5.
7. Gazprom w czołówce, Rzeczpospolita , 24 czerwca 2008, s. B5.
8. D. Walewska, Szwecja zaogniła spór o trasę gazociągu północnego,
Rzeczpospolita , 7.11.2007, s. A3.
9. Gerhard Schroeder's Sellout, The Washington Post , 13 grudnia 2005, s. A26.
10. A. Kublik, Gazprom chce udziałów w europejskich firmach, Gazeta Wyborcza
29.03.2006, s. 13.
54
11. A. Kublik, Gazprom przełamał opór Europy w Austrii, Gazeta Wyborcza
10.02.2006, s. 8.
12. A. Kublik, Europa ulega Gazpromowi, Gazeta Wyborcza 16.11.2006, s. 7.
13. A. Kublik, E.ON i Ruhrgas mo\e reeksportować gaz z Rosji do Polski, Gazeta
Wyborcza 5.04.2005.
14. Transakcja Gazpromu i przyjaciela Berlusconiego wywołała skandal we
Włoszech, Gazeta Wyborcza 20.10.2005, s. 4.
15. D. Pszczółkowska, KE: Unia bardziej solidarna i bezpieczna w energetyce,
Gazeta Wyborcza , 13.11.2008, s. 9.
16. PAP, Financial Times : Blair nie będzie się sprzeciwiał nabyciu firmy
Centrica przez Gazprom, Puls Biznesu 26.04.2006. s. 14.
17. PAP, Gazieta : szanta\ Gazpromu wobec Europy to blef, Puls Biznesu
21.04.2006. s. 2.
18. PAP, Siedzibą forum eksporterów gazu będzie Dauha, Puls Biznesu 23.12.2008,
s. 14.
yródła internetowe:
1. Światowy Raport Inwestycyjny 2004, Konferencja Narodów Zjednoczonych ds.
Handlu i Rozwoju UNCTAD, strona UNCTAD (www.unctad.org/wir - dostęp
12 luty 2009).
2. Światowy Raport Inwestycyjny 2007, Konferencja Narodów Zjednoczonych ds.
Handlu i Rozwoju UNCTAD, strona UNCTAD (www.unctad.org/wir - dostęp
21 luty 2009).
3. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2006 roku, strona Narodowego
Banku Polskiego NBP (http://www.nbp.pl/publikacje/zib/zib2006p.pdf - dostęp
3 marca 2009).
4. EU Energy in Figures 2007/2008, Europejska Agencja Środowiska
(http://ec.europa.eu/dgs/energy_transport/figures/pocketbook/doc/2007/2007_en
ergy_en.pdf dostęp 13 kwietnia 2009) maj 2008.
5. World Energy Outlook 2008, strona World Energy Outlook
(http://www.worldenergyoutlook.org/docs/weo2008/WEO2008_es_polish.pdf
dostęp 13 kwietnia 2009)
6. Rank Order - Natural gas - production, CIA Factbook 2007
(https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/rankorder/2180rank.html dostęp 7 kwietnia 2009).
7. Natural Gas Information 2008, International Energy Agency
(http://www.iea.org/ dostęp1 maja 2009).
8. Strona internetowa Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i Handlu Federacji
Rosyjskiej (www.minprom.gov.ru dostęp 3 kwietnia 2009).
9. Strona internetowa South Stream (http://south-stream.info dostęp 20.04.2009).
10. Strona internetowa Gazpromu (http://www.gazprom.com/ - dostęp 12 kwietnia
2009).
11. Facts & Figures, strona internetowa spółki Nord Stream, (http://www.nord-
stream.com/en/the-pipeline/facts-figures.html dostęp 16 kwietnia 2009).
12. BP Statistical Review of World Energy 2008
(http://www.bp.com/productlanding.do?categoryId=6929&contentId=7044622
dostęp 23 maja 2009).
13. Strona Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa PGNiG
(http://www.pgnig.pl/ dostęp 16 maja 2009).
55
14. Europe s Energy Portal (http://www.energy.eu dostęp 20 maja 2009).
15. The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West, pod red. S. Starra,
Silkroad Studies 2005
(http://www.silkroadstudies.org/new/inside/publications/BTC.pdf dostęp 22
maja 2009).
16. M. Aukasiewicz, Polityka zagraniczna Niemiec pod rządami Angeli Merkel,
strona Biura Bezpieczeństwa Narodowego
(www.bbn.gov.pl/download.php?s=1&id=910 dostęp 22 maja 2009).
17. K. Gerepoulos, The Energy Odd Couple: Gazprom and the EU, Neurope.ue
(http://www.neurope.eu/articles/91848.php dostęp 27.01.2009) 12.01.2009.
18. Most energetyczny Polska-Litwa i budowa elektrowni atomowej w Ignalinie,
Rzeczpospolita z dn. 10.01.2007 [w:] Moja Energia
(http://www.mojaenergia.pl/strony/1/i/505.php dostęp 15 kwietnia 2009)
19. A. Smith, Gerhard Schroder's Next Big Job, magazyn Time
(http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,901051226-
1142152,00.html dostęp 8 kwietnia 2009) 17.12.2005.
20. AFX News Limited, Gazprom's, ENI's South Stream pipeline could be in trouble
report, Forbes.com.
21. OMV calls for South Stream through Austria, upstreamonline.com
(http://www.upstreamonline.com/live/article152593.ece dostęp 20.04.2009)
17.04.2008.
22. Agencja Informacyjna STA, Gazprom: South Stream To Cross Slovenia,
Downstream News
(http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=11314 dostęp
20.04.2009) 11.06.2008.
23. Gaz de France Prefers South Stream to Nabucco, Kommersant
(http://www.kommersant.com/p850544/Gaz_de_France_South_Stream/
dostęp 20.04.2009) 8.02.2008.
24. Dow Jones Newswires, Bulgarian Parliament Ratifies South Stream Deal, portal
Downstream Today
(http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=12070 dostęp
20.04.2009) 18.07.2008.
25. Schroeder attacked over gas post, BBC News
(http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4515914.stm dostęp 8 kwietnia 2009)
10.12.2005.
26. Duma approves Gazprom export bill, BBC News
(http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/5150426.stm dostęp 10 kwietnia 2009)
5.07.2006.
27. S. Jewkes, Eni, Gazprom set up company for South Stream gas pipeline, serwis
internetowy Forbes.com
(http://www.forbes.com/feeds/afx/2008/01/18/afx4548113.html dostęp
20.04.2009).
28. Xinhua News Agency, Russia, Serbia Sign Gas Pipeline Deal, portal
Downstream Today
(http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=8896 dostęp
20.04.2009) 25.02.2008.
29. Russia, Greece Sign South Stream Deal, Downstream Today
(http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=10495 dostęp
20.04.2009) 29.04.2008.
56
30. O. Shchedrov, Serbia signs strategic energy deal with Russia, Reuters UK
(http://uk.reuters.com/article/worldNews/idUKL2515142420080125?sp=true
dostęp 20.04.2009) 25.01.2008.
31. O. Shchedrov, Russia wins Hungary for South Stream gas project, Reuters UK
(http://uk.reuters.com/article/oilRpt/idUKL2530997220080225?sp=true dostęp
20.04.2009) 25.02.2008.
32. V. Socor, Gazprom Reveals Unaffordable Costs of South Stream Project.
Eurasia Daily Monitor
(http://www.jamestown.org/single/?no_cache=15D=South%20Stream&tx_ttnew
s%5Btt_news%5D=34495&tx_ttnews%5BbackPid%5D=7&cHash=9422e92d79
dostęp 19.03.2009) 12.02.2009.
33. Russia to build most expensive gas project in history, Pravda
(http://english.pravda.ru/russia/economics/09-02-2009/107079-
russia_gas_project-0 dostęp 20.04.2009) 9.02.2009.
34. M. Klare, Russia and Georgia: All About Oil, Foreign Policy In Focus, 13
sierpnia 2008 (http://www.fpif.org/fpiftxt/5462 dostęp 22 maja 2009).
35. PAP, Putin: Gazprom stracił ju\ 800 mln dolarów na wstrzymaniu tranzytu
gazu, Gazeta.pl
(http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,82554,6148843,Putin__Gazprom_stra
cil_juz_800_mln_dolarow_na_wstrzymaniu.html dostęp 10 kwietnia 2009)
11.01.2009.
36. J. Prus, South Stream v. Nabucco gazowa rozgrywka, Rzeczpospolita
(http://www.rp.pl/artykul/19423,300267.html dostęp 9.05.2009) 4.05.2009.
37. A. Ciechanowicz, Putin grozi wstrzymaniem budowy gazociągu, Dziennik.pl
(http://www.dziennik.pl/gospodarka/article264471/Putin_grozi_wstrzymaniem_
budowy_gazociagu.html - dostęp 15 kwietnia 2009) 13.11.2008.
38. Niemcy zmieniają zdanie o rurze na dnie Bałtyku, Dziennik.pl
(http://www.dziennik.pl/gospodarka/article227844/Niemcy_zmieniaja_zdanie_o
_rurze_na_dnie_Baltyku.html dostęp 16 kwietnia 2009) 25.08.2008.
39. PAP, Putin zatrzyma Nordstream?, Wprost
(http://www.wprost.pl/ar/144263/Putin-zatrzyma-Nordstream/ dostęp 15
kwietnia 2009) 13.11.2008.
40. PAP, UE: Firmy energetyczne chcą współpracować z Gazpromem, portal
finansowy Money.pl (http://www.money.pl dostęp 12 kwietnia 2009)
24.05.2007.
41. PAP, UE: Firmy energetyczne chcą współpracować z Gazpromem, portal
finansowy Money.pl (http://www.money.pl dostęp 12 kwietnia 2009)
24.05.2007.
42. PAP, Merkel chce dokończenia Gazociągu Północnego, portal finansowy
Money.pl
(http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/merkel;chce;dokonczeni
a;gazociagu;polnocnego,46,0,273198.html dostęp 12 kwietnia 2009)
16.10.2007.
43. PAP, Rosja: Z Polską czy bez, gazociąg powstanie, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/rosja;z;polska;czy;bez;gazociag;powstanie,115,0,
319091.html dostęp 12 kwietnia 2009) 7.02.2007.
44. IAR, Rosja: Nie ma alternatywy dla Gazociągu Północnego, portal finansowy
Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/rosja;nie;ma;alternatywy;dla;gazociagu;polnocneg
o,26,0,319258.html dostęp 12 kwietnia 2009) 7.02.2007.
57
45. PAP, Gazociąg Północny: Unia stawia warunki, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/gazociag;polnocny;unia;stawia;warunki,249,0,351
737.html dostęp 12 kwietnia 2009) 27.06.2008.
46. A. Akińczo, Litwa nadal bojkotuje Gazociąg Północny, portal finansowy
Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/litwa;nadal;bojkotuje;gazociag;polnocny,254,0,35
9934.html dostęp 15 kwietnia 2009) 7.08.2008.
47. A. Widzy, CSU ostrzega przed Gazociągiem Północnym, portal finansowy
Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/csu;ostrzega;przed;gazociagiem;polnocnym,11,0,
366091.html dostęp 15 kwietnia 2009) 3.09.2008.
48. PAP, Niemcy: Spór wokół Nord Stream nie ma końca, portal finansowy
Money.pl
(http://www.money.pl/gielda/surowce/wiadomosci/artykul/niemcy;spor;wokol;n
ord;stream;nie;ma;konca,233,0,372201.html dostęp 15 kwietnia 2009)
23.09.2008.
49. M. Haykowski, Szwecja nie zgadza się na Gazociąg Północny, portal Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/szwecja;nie;zgadza;sie;na;gazociag;polnocny,237,
0,379629.html dostęp 20.04.2009) 24.10.2008.
50. Informacyjna Agencja Radiowa, Szwedzi chcą zmiany trasy Gazociągu
Północnego, portal Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/szwedzi;chca;zmiany;trasy;gazociagu;polnocnego
,98,0,448610.html dostęp 20.04.2009) 5.03.2009.
51. PAP, Bułgaria zgadza się na rosyjski gazociąg, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/bulgaria;zgadza;sie;na;rosyjski;gazociag,227,0,31
4339.html dostęp 20.04.2009) 18.01.2008.
52. PAP, Spotkanie Barroso z premierami regionu bałtyckiego ws. bezpieczeństwa
energetycznego, Gazeta.pl
(http://gospodarka.gazeta.pl/firma/1,31560,5811543,Spotkanie_Barroso_z_prem
ierami_regionu_baltyckiego.html dostęp 15 kwietnia 2009) 14.10.2008.
53. PAP, Rosja Gazprom: prace nad Nord Stream przebiegają zgodnie z
harmonogramem, Gazeta.pl
(http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,81048,6522414,Rosja__Gazprom__
prace_nad_Nord_Stream_przebiegaja.html dostęp 25 kwietnia 2009)
21.04.2009.
54. PAP, Turcja zaprasza Rosję do projektu gazociągu Nabucco, portal finansowy
Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/turcja;zaprasza;rosje;do;projektu;gazociagu;nabuc
co,253,0,322813.html dostęp 20.04.2009) 21.02.2008.
55. J. Malczyk, Gazprom kusi Prodiego posadą w South Stream, portal finansowy
Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/gazprom;kusi;prodiego;posada;w;south;stream,80,
0,338768.html dostęp 20.04.2009) 28.04.2008.
56. S. Wysocka, Prodi nie chce pracować dla Gazpromu, portal finansowy
Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/prodi;nie;chce;pracowac;dla;gazpromu,184,0,338
872.html dostęp 20.04.2009) 28.04.2008.
57. Informacyjna Agencja Radiowa, Rosji brakuje pieniędzy na rurociągi, portal
finansowy Money.pl
58
(http://news.money.pl/artykul/rosji;brakuje;pieniedzy;na;rurociagi,122,0,378746
.html dostęp 20.04.2009) 21.10.2008.
58. Informacyjna Agencja Radiowa, Rosji brakuje pieniędzy na rurociągi, portal
finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/rosji;brakuje;pieniedzy;na;rurociagi,122,0,378746
.html dostęp 20.04.2009) 21.10.2008.
59. Informacyjna Agencja Radiowa, Rosji brakuje pieniędzy na rurociągi, portal
finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/rosji;brakuje;pieniedzy;na;rurociagi,122,0,378746
.html dostęp 20.04.2009) 21.10.2008.
60. E. Manałowa, Spór Bułgarii i Rosji o South Stream, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/spor;bulgarii;i;rosji;o;south;stream,244,0,445940.
html dostęp 1.05.2009) 23.04.2009.
61. PAP, Unia negocjuje Nabucco, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/unia;negocjuje;nabucco,89,0,449881.html
dostęp 9.05.2009) 8.05.2009.
62. PAP, Unia negocjuje Nabucco, portal finansowy Money.pl
(http://news.money.pl/artykul/unia;negocjuje;nabucco,89,0,449881.html
dostęp 9.05.2009) 8.05.2009.
63. APA, PKK assumes responsibility for explosion of BTC, Strona agencji APA,
(http://en.apa.az/news.php?id=86325 dostęp 22 maja 2009) 6 sierpnia 2008.
64. A. Szczęśniak, Konflikt gruziński i jego energetyczne konsekwencje, NaftaGaz.pl
(http://naftagaz.pl/node/95 dostęp 22 maja 2009) 29 sierpnia 2008.
65. H. Bedwell, Georgia Pulls Out of Abkhazia as France Seeks Russia Cease-Fire,
(http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601100&sid=aa3Ha2pG8bIE&r
efer=germany dostęp 23 maja 2009) 12 sierpnia 2008.
66. PAP, 1 stycznia o 8.00 Gazprom odcina gaz Ukrainie, Wprost.pl
(http://www.wprost.pl/ar/148882/O-800-Gazprom-odcina-gaz-Ukrainie/ dostęp
23 maja 2009) 31.12.2008.
67. K. Świętoń, Gazprom straszy zakręceniem Ukrainie gazu, e-polityka
(http://www.e-
polityka.pl/a.14766.d.17.Gazprom_straszy_zakreceniem_Ukrainie_gazu.html
dostęp 23 maja 2009)
68. Russia fully cuts gas to Ukraine, ups supplies to Europe, RIA Novosti
(http://en.rian.ru/world/20090101/119302144.html dostęp 23 maja 2009)
1.01.2009.
69. PAP, Gazprom oskar\a Ukrainę o kradzie\ gazu, rp.pl
(http://www.rp.pl/artykul/67299,243083_Gazprom_oskarza_Ukraine_o_kradzie
z_gazu_.html dostęp 29 maja 2009) 3.01.2009.
70. RFE/RL, Russia, Ukraine Envoys In Brussels For Gas Talks With EU,
GlobalSecurity.org
(http://www.globalsecurity.org/military/library/news/2009/01/mil-090108-
rferl01.htm dostęp 24 maja 2009) 8.01.2009.
71. J. Junko, Ukraina: Tymoszenko: dostawy gazu nie będą wstrzymane, portal
Money.pl
(http://www.money.pl/archiwum/wiadomosci_agencyjne/pap/artykul/ukraina;ty
moszenko;dostawy;gazu;nie;beda;wstrzymane,83,0,320083.html dostęp 24 maja
2009) 11.02.2008.
72. A. Kublik, Gazprom grozi Europie nowym konfliktem z Ukrainą, Gazeta
Wyborcza.pl
59
(http://wyborcza.pl/1,76842,6654099,Gazprom_grozi_Europie_nowym_konflikt
em_z_Ukraina.html dostęp 27 maja 2009) 26.05.2009.
73. A. Kublik, Polska poprawia finanse Gazpromu, Gazeta.pl
(http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33181,6622492,Polska_poprawia_fin
anse_Gazpromu.html dostęp 20 maja 2009) 19 maja 2009
60

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Nowela pozytywistyczna jako narzędzie polityki społecznej
Nowela pozytywistyczna jako narzędzie polityki społecznej
Polityka energetyczna Rosji – szanse i wyzwania dla Polski i Unii Europejskiej raport
Zasoby gazu ziemnego w Polsce jako czynnik poprawiający bezpieczeństwo energetyczne, na tle wybranyc
Zasoby gazu ziemnego w Polsce jako czynnik poprawiający bezpieczeństwo energetyczne, na tle wybranyc
Polityka inwestycyjna samorzadu terytorialnego jako narzedzie ksztaltowania rozwoju regionu
faszyzm i totalitaryzm jako systemy polityczne w europie mię
rola rosji w europie
Polska wobec europejskiej polityki energetycznej
generacja rozproszona w nowoczesnej polityce energetycznej
CHRAPEK,podstawy robotyki, Roboty przemysłowe jako narzędzia
POLITYKA ENERGETYCZNA
Budżetowanie jako narzędzie rachunkowości zarządczej
Metoda ABC jako narzędzie wspomagające zarządzanie procesowe w przedsiębiorstwie

więcej podobnych podstron