HISTORIA

Rozwój demokracji i parlamentaryzmu II Rzeczypospolitej
Faszyzm i totalitaryzm jako systemy polityczne w Europie międzywojennej
Warunki powstawania i rozwoju obozów politycznych po II wojnie


Ad 2


Przed dojściem Hitlera do władzy w Niemczech w 1933 r. centrum faszyzmu
promieniującym na kraje Europy były oczywiście Włochy. Idee Mussoliniego
znalazły podatny grunt w Austrii i Jugosławii, w Albanki, Grecji,
Czechosłowacji, Rumunii, Bułgarii, nawet na Litwie, Łotwie i Estonii, w
Finlandii, ponadto na Węgrzech i w Polsce.
Komunistka niemiecka Klara Zetkin uznając, że w tych wszystkich krajach
zapanował rzeczywiście faszyzm (przeważnie komuniści nadużywali tej nazwy),
wyodrębnia podstawowe cechy systemu.
"Jest oczywiste, że faszyzm w poszczególnych krajach w zależności od
istniejących tam konkretnych warunków posiada różnorakie oblicze. Dwie
podstawowe cechy są jednak wspólne faszyzmowi wszędzie, we wszystkich krajach,
gdzie występuje pozornie rewolucyjny program, który niezwykle zręcznie
nawiązuje do nastrojów, interesów i żądań najszerszych mas społeczeństwa, oraz
stosowanie jak najbardziej brutalnego terroru, jak najdalej idącej przemocy.
Nie ulega wątpliwości, że jest to ogromne uproszczenie. Takich uproszczeń było
jednak wiele i dlatego zbyt beztrosko rozmaite systemy określano jako
faszystowskie. Ani wpływy włoskie w jakimś kraju ani poszczególne elementy
upodabniające dany ustrój do włoskiego nie upoważniają jeszcze do
zakwalifikowania go jako faszystowski.
Mussolini mógł bez ograniczeń i bez konkurencji pozyskiwać sympatyków za
granicą, tworzyć stronnictwa, snuć dalekosiężne plany polityczne, występować w
roli arbitra lub promotora ale tylko do 1933 r. Odkąd Hitler został kanclerzem
Rzeszy, między dyktatorami zaczęły się kształtować stosunki na dwóch
płaszczyznach: przyjaźni i współpracy oraz rywalizacji prowadzącej niekiedy do
ostrych starć. Mussolini długo żył złudzeniem, że jest równorzędnym partnerem
Hitlera.
Ujęcie w cudzysłów słowa "faszyzm" przypomina, że użycie tego terminu nie
zawsze jest adekwatne do treści w odniesieniu do krajów o władzy dyktatorskiej.
Penetracja faszystowska w Europie niekoniecznie miała na celu narzucenie
własnego modelu ustrojowego. Popieranie nacjonalizmów i prawicowych ruchów
politycznych miało na celu raczej zyskanie sojusznika, uzależnienie słabszego
państwa, a nawet podbój. Wreszcie, obecność włoska w świecie miała sławić
wielkość Włoch i ich wodza. Mussolini utrzymywał, że faszyzm jest zjawiskiem
czysto włoskim i w swej doskonałej formie nie może być nigdy powtórzony.
Niemniej mówiło się wówczas o faszyzmie bułgarskim, węgierskim, chorwackim,
itp.
Jedną z cech różniących systemy autorytarne (Węgry, Polska, Rumunia, Jugosławia
i in.) od faszystowskiego jest występowanie w nich dyktatury z programami
odnowy, uzdrowienia, przy czym dyktatorzy wywodzą się ze starej kadry polityków
lub wojskowych. Mussolini zaś był człowiekiem spoza tej kadry, wskoczył na
najwyższy urząd w państwie błyskawicznie, nie mając żadnego doświadczenia
(podobnie Hitler). Faszyzm pragnął uchodzić za religię narodu i bardzo pragnął
wyrwać społeczeństwo spod wpływów Kościoła. Ale Mussolini rozumiał specyficzną
sytuację swojego kraju, gdzie chrześcijaństwo było mocno zakorzenione i gdzie
rezydował papież.
I wreszcie warto się zastanowić, czy w Polsce był faszyzm i faszyści. Co do
faszystów to z całą pewnością byli, jeśli za takich uznamy zwolenników czystej
ideologii Mussoliniego, ale tacy byli na całym świecie - fanatycy oczarowani
zwolennicy nowości politycznych, naiwni. Trudno natomiast zauważyć system
faszystowski w rządzeniu państwem, nawet po przewrocie majowym, nawet po
uchwaleniu konstytucji kwietniowej w 1935 r. Etykietkę rządów faszystowskich
przypinali ówczesnym władzom przede wszystkim komuniści, którzy jako posłowie
opozycyjni w pomajowym parlamencie bardzo często wykrzykiwali
"Precz z
faszystowską dyktaturą Piłsudskiego".
W Polsce po zamachu majowym aż do drugiej wojny światowej pozostał parlament, a
w nim reprezentacji partii opozycyjnych (którzy dostali się tam mimo mało
demokratycznej ordynacji wyborczej), pozostała prasa opozycyjna, niezależne od
władzy organizacje społeczne, niezależna kultura. Rządy zaś nie opierały się na
żadnej partii, lecz na wojsku wspierającym Marszałka. Nie istniał ów religijny
kult wodza, jedynie szacunek do człowieka najbardziej zasłużonego w walce o
odbudowanie państwa polskiego po latach niewoli. Zresztą sam Piłsudski nigdy
nie wymagał kultu dla swojej osoby, pozostając w gruncie rzeczy człowiekiem
skromnym. Owszem wśród polityków sanacyjnych byli zwolennicy Mussoliniego,
pełni uznania dla jego pomysłów rozwiązywania problemów społecznych, a nawet
faszystowskiej polityki zagranicznej, ale to nie sanacja upodobniała się do
faszyzmu, lecz Narodowa Demokracja.
Hitleryzm i stalinizm były ideologiami, które odcisnęły wielkie piętno na życiu
ludzkiej społeczności XX w. Ich wspólną cechą było stworzenie państwa
totalitarnego (łac. totalis
całkowity), które poddawało wszechogarniającemu
wpływowi miliony obywateli. W państwie niemieckim system władzy był oparty na
nieograniczonych kompetencjach Hitlera jako F�hrera (wodza), a w ZSRR Stalina

formalnie sekretarza WKP(b), faktycznie otoczonego kultem dyktatora. W prywatne
życie milionów ludzi w III Rzeszy i w ZSRR ingerowało państwo. Już 10-letnie
dzieci zmuszano do przynależności do Hitlerjugend i poddawano nazistowskiej
indoktrynacji, podobnie jak całe szkolnictwo. Gdy jakiś przeciwnik mówi: nie
przejdę na waszą stronę
odpowiadam spokojnie
twoje dziecko już do nas
należy
mówił w 1933 r. Hitler.
Przeciwnicy systemu totalitarnego trafiali do obozów koncentracyjnych w
Niemczech i łagrów w ZSRR. Ludzie, którzy znaleźli się w obozach, byli
poddawani różnym formom terroru, zwanego "reedukacją". Wystarczyły często
donosy lub podejrzenia o "wypowiedzi antypaństwowe", "obrazę F�hrera", by bez
dochodzenia prawdy przed sądem, tylko decyzją administracyjną zostać wcielonym
do obozu koncentracyjnego na czas nieokreślony. Obozy były zarówno miejscami
pracy niewolniczej jak i terroru fizycznego i psychicznego. Funkcje te
wypełniały zarówno hitlerowskie obozy koncentracyjne, jak i stalinowskie
łagry.

"Stalin zdystansował jednak Hitlera w tym, co nazwać byłoby można
specjalizacją. Były więc łagry etapowe, produkcyjne i takie, w których przymusu
pracy nie stosowano; były specjalne łagry dla kobiet, matek z niemowlętami oraz
dzieci od lat dwunastu; były wreszcie łagry dla "wrogów ludu" oraz ich rodzin,
jako że stosowano odpowiedzialność zbiorową, obejmującą dzieci i rodziców oraz
krewnych "wroga ludu"
L. Z. Niekrasz, Czerwone i brunatne, Gdańsk 1991 r. S.75

Totalitarne stanowienie o jednostce prowadziło do strachu i zniewolenia całych
społeczeństw. System ten nie dawał możliwości obrony. Ograniczone lub uchylone
prawa obywatelskie świadczyły o zanikaniu praworządności w skali państwowej.
W 1939 r. Nie było w III Rzeszy i w ZSRR wolnego parlamentu, ani wolnej prasy,
nie działały partie polityczne i wolne związki zawodowe. Natomiast był system
jednopartyjny, rozbudowany aparat polityczny, zmilitaryzowane społeczeństwo i
scentralizowana gospodarka.
Cechą stalinizmu w przeciwieństwie do głoszonych idei był wielki terror,
którego doświadczyły różne grupy ludności: kułacy
chłopi broniący swej ziemi
przed kolektywizacją, wojskowi, inteligencja, nawet współtowarzysze z partii,
mogący zagrozić pozycji "największego człowieka wszechczasów" , jak zamordowany
na rozkaz Stalina S. Kirow. Ludźmi z otoczenia Stalina byli: W. Mołotow, przez
długie lata minister spraw zagranicznych, K. Woroszyłow
ludowy komisarz
obrony, M. Susłow
główny ideolog partii. Współczesny historyk rosyjski R.
Miedwiediew tak pisał o "ludziach Stalina": Zdemoralizowała ich jednak ni tylko
ogromna władza, jaką rozporządzali sami i której nie mogli się już wyrzec, ale
i nieograniczona władza "wodza", któremu podlegali i który mógł w każdej chwili
zlikwidować każdego z nich. Od zbrodni do zbrodni prowadziła tych ludzi nie
tylko próżność i ambicja, lecz także strach.
Największe nasilenie terroru stalinowskiego przypadło na lata 1936-1938.
Czystki w aparacie władzy, pokazowe procesy na podstawie sfabrykowania dowodów,
masowe wysyłki do obozów pracy, a nawet zmiana kodeksu karnego, by dopuścić
wykonywanie wyroków śmierci na dzieciach od 12-go roku życia
oto świadectwa
terroru, który ogarnął jedną dwudziestą mieszkańców Rosji.

"Od końca 1936 r. do drugiej połowy 1938. Stalin zadał cios wszystkim
środowiskom związanym z reżimem. Tylko w 1937 r zabił 3 tys. wyższych oficerów
tajnej policji i 90% prowincjonalnych oskarżycieli publicznych. Od 1935 r
prowadził tajne negocjacje z Hitlerem. W 1936 r przekonał rząd nazistowski do
sfabrykowania fałszywych dowodów dotyczących tajnych kontaktów pomiędzy dowódcą
armii sowieckiej, marszałkiem Tuchaczewskim, a hitlerowskimi generałami.
Zrobiło to Gestapo, a informacje przekazał jeden z jego agentów, generał
Skoblin, pracujący również dla NKWD. Pierwszą wojskową ofiarą Stalina był
generał kawalerii, Dymitr Szmidt, który podobno obraził go w 1927 r. Szmidta
aresztowano 5 lipca 1936 r., torturowano i zamordowano. Rozprawa
Tuchaczewskiego i siedmiu innych wyższych oficerów odbyła się 11 czerwca 1937
roku, a potem poszło pod nóż 30 tys. oficerów, mniej więcej połowa całej kadry,
w tym 80% pułkowników i generałów. Większość oficerów została rozstrzelana w
ciągu 24 godzin od chwili aresztowania".
P. Johnson, Historia świata (od roku 1917), Warszawa 1989, s.324

Było swego rodzaju paradoksem, że komuniści, opuszczający na skutek
prześladowań swoje kraje, przybywając do ZSRR tracili wolność a często i życie.
Tak było w przypadku komunistów węgierskich (B�la Kun), polskich (Maria
Koszutska, Julian Leszczyński), niemieckich i wielu innych.

"Praca jest sprawą honoru, męstwa i bohaterstwa"
napis nad bramą łagru w Kołymie
"Praca czyni wolnym"
napis nad bramą obozu zakładu w Oświęcimiu.