Polacy w satyrze i karykaturze literackiej[1]

Wypracowania

Ucz się z

Polacy w satyrze i karykaturze literackiej.
Przedstaw funkcje i sposoby
kreowania portretów Polaków.

Bibliografia podmiotu

•

• Satyra na leniwych chłopów

Satyra na leniwych chłopów

•

• Mikołaj Rej,

Mikołaj Rej,

Krótka rozprawa między trzema
osobami, Panem, Wójtem
a Plebanem

•

• Ignacy Krasicki,

Ignacy Krasicki,

Satyry (Pijaństwo, Żona mod-
na, Do króla), Monachomachia

•

• Bolesław Prus,

Bolesław Prus,

Wieża paryska, Lalka

•

• Gabriela Zapolska,

Gabriela Zapolska,

Moralność pani Dulskiej

•

• Tadeusz Boy-Żeleński,

Tadeusz Boy-Żeleński,

Słówka

•

• Julian Tuwim,

Julian Tuwim,

Bal w Operze

•

• Konstanty Ildefons Gałczyński,

Konstanty Ildefons Gałczyński,

wiersz Śmierć inteligenta, frag-
menty z Teatrzyku „Zielona Gęś”
(Dymiący piecyk, Dwóch Pola-
ków, Zastaw się, a postaw się)

•

• Sławomir Mrożek,

Sławomir Mrożek,

opowiadania (np. Moniza Cla-
vier)

Bardzo ciekawy temat, ale mało „szkolny”. Wymaga wiec sporo własnej inwencji, samo-
dzielnych lektur, a najlepiej – i zacięcia satyrycznego. Coś dla przyszłych aktorów ko-
mediowych!

Inne możliwe sformułowania tematu

• Polacy w krzywym zwierciadle – odwołaj sie do wybranych przykładów

literackich.

• „Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka (…)”. (Ignacy Krasicki)

– Czy portret Polaków nakreślony przez satyryków i karykaturzystów jest
prawdziwy? Odwołaj się do przykładów literackich, filmowych, malarskich.

PREZENTACJA

Strategia wstępu

Omów podstawowe pojęcia teoretyczne związane z tematem.

Satyra to nazwa wywodzącego się z antyku gatunku literackiego, którego celem jest
ośmieszanie, piętnowanie ludzkich wad, obyczajów, zjawisk społecznych, konkretnych
osób czy grup społecznych. Z czasem słowo „satyra” zyskuje sens ogólniejszy: zaczyna
określać przejawy wyszydzania, wyśmiewania obecne w różnego typu utworach. Mó-
wiąc o satyrze, nie należy więc mieć na myśli konkretnego gatunku – charakter satyrycz-
ny mają także komedie, fraszki, skecze estradowe itd. Ta twórczość może poruszać
różnorodne tematy. Najczęściej spotyka się satyrę społeczno-obyczajową, ale występuje
też satyra polityczna, osobista (mająca na przykład formę pamfletu czy paszkwilu), lite-
racka… Najczęściej spotykane w niej środki wyrazu to:

• karykatura (polegająca na wyolbrzymieniu lub pomniejszeniu zjawisk lub cech),

groteska,

• ironia,
• kpina,
• szyderstwo.

Strategie rozwinięcia

Zacznij od wątpliwości.

Czy można w ogóle mówić o charakterze narodowym? Społeczeństwo składa się prze-
cież z jednostek o odmiennych postawach, wyznawanych systemach wartości itp. A jed-
nak satyra stara się wychwycić pewne cechy powtarzalne, występujące częściej niż inne.
Wiąże się to z pewnymi uproszczeniami i bywa przedmiotem dyskusji.

Wypracowania

Ucz się z

Omów najciekawsze przykłady karykaturalnych przedstawień Po-

laków w literaturze.

• Wieża paryska Bolesława Prusa

Polacy, obserwowani przy wznoszeniu gmachu na wystawę światową, porównani zo-
stali z Niemcami i Francuzami. I jest to obraz raczej pesymistyczny: obserwujemy
brak zgody, nieumiejętność zorganizowania pracy (wszyscy chcą być dyrektorami),
niemyślenie o przyszłości (rezygnacja z oszczędzania). W grupie polskiej zarobki
dyrektorów są największe, a urządzony przez nich bal zadziwia cały Paryż (skłon-
ność do wystawności!). Niestety, praca nad budową gmachu nie zostaje doprowadzo-
na do końca, a dyrektorzy – już wcześniej mało zainteresowani swymi obowiązkami
– wyjeżdżają, by wziąć się do kolejnej rzeczy, o której nie mają pojęcia. Prus wy-
śmiewa jeszcze polską pewność siebie, która każe doszukiwać się przyczyn takiego
stanu wszędzie, byle nie w sobie.

• Fragmenty z Teatrzyku „Zielona Gęś” Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego

Dymiący piecyk

W tej krótkiej scence chór Polaków narzeka na swój los (i tytułowy dymiący piecyk):
czekają na cud, skarżą się na „racje geopolityczne”, „modlą się i grają Szopena”. Nicze-
go nie rozumiejący Osiołek Porfirion naprawia piecyk. Reakcja? Chór Polaków „pogrą-
ża się w pijaństwo i dzwoni w dzwony”, a później dochodzi do wniosku, że… „Osiołek
Porfirion to gość podejrzany”. W satyrycznych obrazach Polaków często pojawia się
niechęć do działania i do tych, którzy nie są bezczynni.

Dwóch Polaków

Fragment kończy się znanym z Wesela zdaniem: „Ostał ci się ino sznur”. To sznur od
kuchenki, którą jacyś „oni” zgubili. Bohaterowie kłócą się, narzekając jednocześnie
na „przeklętą Europę” – winną polskich cierpień. Ich wzajemne relacje przywodzą na
myśl komedię pt. Sami swoi: tu także obserwujemy zaciętość i robienie na złość dru-
giej stronie.

„Precz z Heraklitem z Efezu!”– „Co? Niech żyje Heraklit z Efezu!”.

Moniza Clavier Sławomira Mrożka

Polak zaskoczony, że na przyjęciu nikt z towarzystwa nie jest zainteresowany cierpienia-
mi naszego narodu i zębem, co go „o, tu, panie, za wolność wybili”.

Portretując Polaków, pisarze odwołują się do stereotypów. Efekt śmieszności daje ty-

powe dla karykatury wyolbrzymienie, przejaskrawienie cech. Bohaterowie są rysowani
„grubą kreską”, są właściwie nosicielami pewnych cech – w założeniu mają być typowymi
przedstawicielami narodu, a nie konkretnymi postaciami.

Omów techniki karykaturowania poszczególnych grup społecznych.

Dość typowe sposoby kreowania postaci można wskazać także w tekstach, których boha-
terami są typowi przedstawiciele wybranych grup polskiego społeczeństwa, np. chłopów,
szlachty, arystokracji, mieszczaństwa.

Przykłady:

Satyra na leniwych chłopów

Spojrzenie szlachcica, który uważa chłopów za chytrych, bo unikających na wszelkie
sposoby pracy na pańskim polu.

Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja

Obraz przedstawicieli różnych grup społecznych, zarzucających sobie rozmaite wady
i zaniedbania.

Lalka Bolesława Prusa

Ocierający się o karykaturę obraz arystokracji: klasy społecznej bezużytecznej, ale
mającej poczucie własnej wyjątkowości. Czasami karykaturalny charakter postaci uzy-
skuje Prus dzięki drobnym szczegółom, np. śmieszność hrabiego Anglika widać w po-
wtarzanym przez niego „tek”.

Bibliografia przedmiotu

• Słownik terminów literackich –

praca zbiorowa pod red. Janu-
sza Sławińskiego;

• Literatura polska. Przewodnik

encyklopedyczny – praca zbio-
rowa pod red. Juliana Krzyża-
nowskiego i Czesława Hernasa;

• Antologia satyry polskiej 1944-

1955 pod red. Antoniego Ma-
rianowicza;

• Juliusz Kleiner, O Krasickim

i Fredrze dziesięć rozpraw;

• Mieczysław Klimowicz, Oświece-

nie;

• Słownik literatury staropolskiej

– praca zbiorowa pod red. Tere-
sy Michałowskiej;

• R. Pracz, Teatr Satyryków STS.

Wypracowania

Ucz się z

Bal w Operze Juliana Tuwima

Satyryczny poemat wyszydzający sanacyjne elity lat trzydziestych. Poeta stosuje hiper-
bolę, groteskę; zawarta w utworze apokaliptyczna wizja bliska jest ekspresjonizmowi.

Omów typy charakterologiczne Polaków – bohaterów literatury.

W twórczości satyrycznej pojawiają się zazwyczaj charakterystyczne dla danej epoki
typy bohaterów. Ma to związek z realiami historycznymi okresu, a także kształtem spo-
łeczeństwa. Literatura wielu wcześniejszych epok wyśmiewa np. szlachtę czy arystokra-
cję, które w satyrze współczesnej ze zrozumiałych względów nie występują.

Oświecenie

• Żona modna/ modny kawaler – karykaturalne portrety kosmopolitów występują

np. w Żonie modnej Krasickiego czy Powrocie posła Niemcewicza (Starościna, która
lepiej mówi po francusku niż po polsku, Szarmancki).

• Zacofany Sarmata – bohater negatywny bardzo wielu utworów tego okresu, np.

satyr Krasickiego Pijaństwo czy Do króla, Niemcewicza Powrotu posła (starosta Ga-
dulski).

Młoda Polska

• Filister, mieszczanin – przerysowane portrety ludzi ograniczonych, interesujących

się jedynie przyziemnymi sprawami codziennego bytowania (bohaterka tytułowa Mo-
ralności pani Dulskiej Zapolskiej).

Okres powojenny

Okres powojenny – zależność portretów bohaterów od postawy politycznej autora tekstu

Typy bohaterów ośmieszanych jako przeciwnicy nowej Polski – przez autorów reprezen-
tujących system.

• Reakcjonista (np. kułak, przedwojenny ziemianin).

• Bikiniarz (modnie ubrany i zapatrzony w Zachód, co uznawano za niebezpieczne).

• Pełen wewnętrznych rozterek, nieumiejący się określić inteligent „starej daty”.

Typy bohaterów w satyrze skierowanej przeciwko absurdom PRL

• Przedstawiciele władzy: panowie ministrowie, kierownicy, prezesi itp., także taj-

niacy.

• Pseudointeligencja: młoda lekarka, docent (np. Buldog z kabaretu Wolskiego 60

minut na godzinę).

• Prości, mało inteligentni ludzie, którzy są sprytni i umieją dostosować się do rzeczywi-

stości (np. lekceważący klientów rzemieślnicy czy sklepowe sprzedawczynie – aluzja
do „ogólnego braku wszystkiego”).

Omów podstawowe funkcje satyrycznych portretów Polaków

• Satyra ośmiesza, krytykuje, piętnuje, wyszydza. Jej twórcom zależy na tym, aby to, co

ośmieszają, było przez odbiorców postrzegane jako zło, absurd.

• Pełni ważną funkcję dydaktyczną, choć często tendencje te nie przejawiają się

bezpośrednio. Utwory tego typu pokazują karykatury postaci (nie występują tu
wzorce pozytywne!), ale przejrzenie się w krzywym zwierciadle satyry budzi re-
fleksję nad postawami i wartościami. W założeniu ma to prowadzić do zmiany
postawy.

• Satyra nierozerwalnie wiąże się z zabawą, rozrywką (dość przypomnieć oświecenio-

we hasło: bawiąc, uczyć). W trudnych czasach taki śmiech może pełnić dodatkowo
funkcję terapeutyczną: daje dystans, pozwala na oswojenie absurdu czy utrwala mo-
ralną przewagę nad wrogim systemem. Tę funkcję pełniły np. kabarety czasów socja-
lizmu, które bywały jedynym miejscem pojawiania się satyry politycznej.

Skojarzenia

Wykorzystać można:

• Adverbia moralia Stanisława

Herakliusza Lubomirskiego;

• Rotuły Mikołaja

Kochanowskiego;

• Pobożne pragnienia

Aleksandra Teodora Lackiego;

• Sofiówkę Stanisława

Trembeckiego, zawierającą
dyskusję opartą na motywach
epikurejskich między
człowiekiem „sędziwszym”
a „młodszym” – nowe
wydanie Sofiówki zaopatrzone
jest w ryciny, które można
zaprezentować w trakcie
wypowiedzi;

• Satyry Krzysztofa Opalińskiego

(stoicki model mędrca);

• Liryki Macieja Kazimierza

Sarbiewskiego (elementy
stoickie, platońskie).

Wypracowania

Ucz się z

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

• Definicja satyry, wykorzystywane przez nią środki wyrazu.

• Karykatura jako ważny instrument satyry.

• Polacy częstym tematem utworów o charakterze satyrycznym różnych epok.

Kolejność prezentowanych argumentów

• Polacy jako naród, Polacy jako przedstawiciele rozmaitych grup społecznych –

różne możliwości rozumienia tematu.

• Karykaturalne przedstawienia polskiego charakteru narodowego.

• Sposoby kreowania portretów bohaterów.

• Satyryczne obrazy przedstawicieli różnych grup społecznych.

• Zależność portretów Polaków od realiów historycznych.

• Funkcje satyry.

Wnioski

Ocena aktualności satyrycznych obrazów Polaków w literaturze różnych epok.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• Jako ilustrację wypowiedzi można wykorzystać sa-

tyryczne dzieła plastyczne. Na przykład powojen-
ne plakaty pokazujące przeciwników ustroju (trze-
ba pamiętać o połączeniu z komentarzem!) albo
w ironiczny sposób komentujące współczesne wy-
darzenia rysunki Andrzeja Mleczki czy Henryka
Sawki. Te ostatnie można bez trudu znaleźć w cza-
sopismach, z którymi ci autorzy współpracują:
Mleczki w Polityce, Sawki we Wprost.

• Znakomitym komentarzem do obrazu współcze-

snych Polaków mogą być komedie Stanisława Ba-
rei: Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz; Miś; Alterna-
tywy 4; Zmiennicy. Pokazywane przez tego reżyse-
ra absurdy niekoniecznie muszą łączyć się tylko
z czasami komunizmu. Wykorzystanie fragmentów
filmu w czasie prezentacji maturalnej z pewnością
podniesie jej atrakcyjność. Trzeba tylko pamiętać

o ograniczonym czasie wypowiedzi. Konieczne jest
wybranie np. jednej sceny, która najlepiej komen-
towałaby charakter Polaków czy zacytowanie fil-
mowego komentarza.

• Wykorzystać można także fragment występów ka-

baretowych, np. archiwalnych nagrań kabaretu
Jana Pietrzaka czy Marcina Wolskiego (60 minut
na godzinę, Polskie ZOO). Pozwoli to pokazać, że
na pierwszy rzut oka niewinny tekst może nabrać
charakteru satyrycznego, gdy towarzyszy mu od-
powiednie wykonanie (gesty, intonacja). Cieka-
wa jest też kwestia cenzury – z koniecznością omi-
jania jej wiąże się sposób kreowania postaci. Inne
ważne kabarety polityczne okresu powojennego:
gdański Bim-Bom (działający w latach 1954 –
1960), STS – Studencki Teatr Satyryków (działa-
jący w latach 1954 – 1972).

Strategie zakończenia

Przedstawione sposoby kreowania karykaturalnych bohaterów i funkcje satyry są stałe,
niezależne od epoki. Wiele podobieństw widać także w samych obrazach Polaków: po-
wtarzają się takie cechy, jak kłótliwość, skłonność do pijaństwa, przesadne przeświad-
czenie o własnej wyjątkowości. Większą aktualność mają te spośród tekstów satyrycz-
nych, które nie muszą być odnoszone do konkretnych realiów społecznych i historycznych,
ale próbują odnaleźć pewne uniwersalne cechy Polaków.

Wypracowania

Ucz się z

Jak oceniasz wiarygodność satyry jako źródła wiedzy o społeczeństwie?

Proponowana odpowiedź

Z pewnością satyrze można zarzucić upraszczanie obrazu. Źródłem zawartych
w niej portretów społeczeństwa lub jego przedstawicieli bywają nieraz stereoty-
py, czasem niesprawiedliwe. Satyra rezygnuje z niuansów, ale dzięki temu przed-
stawia zjawiska w sposób bardziej wyrazisty, eksponuje typowe postawy czy typy
bohaterów.

Jakie różnice widzisz pomiędzy twórczością satyryczną czasów PRL a współ-
czesną?

Proponowana odpowiedź

Pierwszą dostrzegalną różnicą pomiędzy twórczością satyryczną czasów PRL
a współczesną jest mniejszy związek tej ostatniej z polityką. W czasach PRL sa-
tyra mówiła to, czego nie można było mówić w inny sposób, krytykowała naduży-
cia i absurdy. Kreowane przez nią postacie często odzwierciedlały wyraźny w spo-
łeczeństwie niedemokratycznym podział na władzę („oni”) i społeczeństwo
(„my”). W twórczości kabaretowej ostatnich lat więcej jest problematyki obycza-
jowej, bohaterowie odzwierciedlają uniwersalne cechy ludzkiej natury. Nie bez
znaczenia jest także zniesienie cenzury: w satyrze lat wcześniejszych większe
znaczenie miała aluzja. Na przykład zupełnie inaczej była kiedyś odbierana po-
inta nawiązującej do znanej baśni piosenki Agnieszki Osieckiej ze Studenckiego
Teatru Satyryków: „Co się kryje, nikt nie wie,/ pod czerwonym kapturkiem”.

Słyszeliśmy przed chwilą o zależności typów bohaterów od realiów otaczającej
rzeczywistości. Wskaż takie typy, które pojawiły się w satyrze ostatnich lat.

Proponowana odpowiedź

Są to na przykład postacie odzwierciedlające aktualne przemiany społeczne:
człowiek interesu (całkiem niedawno portretowany z nieodłączną komórką i w
białych skarpetkach do ciemnych mokasynów z frędzelkami), dresiarz z kijem
bejsbolowym. Coraz częściej pojawiają się także karykaturalne obrazy bezide-
owych polityków, zainteresowanych wyłącznie karierą i korzyściami materialny-
mi, a także przedstawicieli nowych zawodów: maklerów, akwizytorów.

O co może zapytać komisja?

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość(1), Lektury Okresy literackie
POLSKA I POLACY, Motywy literackie
POLSKA I POLACY, Matura, Język polski, Motywy literackie
30.polacy nie-polacy w naszej literaturze, (Piotrek Wójcik)
PORTRETY I KARYKATURY POLAKÓW W LITERATURZE OŚWIECENIA
TECHNIKA ROLNICZA literatura
Metaphor Examples in Literature
Literature and Religion
rycerz w literaturze europejskiej
061 Literatura firmowaid 6544
nauka pisania literek dla dzieci litera y
Dekonstrukcjonizm w teorii literatury
motywy literackie matura 2016 język polski
Polacy się zadłużają! Rekordzista na ponad 87 mln zł

więcej podobnych podstron