(Piotrek Wójcik)
30. Polacy i nie-polacy w literaturze polskiej
1.Średniowiecze
Kroniki przedstawiają postacie polskich władców w stylu stricte propagandowym, są oni uosobieniem cnót rycerskich. Cudzoziemcami są głównie ich przeciwnicy, przez co są przeważnie mniej lub bardziej deprecjonowani.
Występujące w textach religijnych postacie biblijne ciężko klasyfikować jako cudzoziemców .
2.Renesans
Polska literatura doby renesansu nacechowana jest przekonaniem o wyższości kultury polskiej nad obcą, co ściśle wiąże się z rodzącym się wówczas sarmatyzmem, zwłaszcza po 1569r. i Unii Lubelskiej, która czyni z Rzeczpospolitej Obojga Narodów najpotężniejszy kraj regionu. Produkcja literacka nadal wygląda ubogo, a preferowane formy rzadko wnoszą postacie z importu.
Jan Kochanowski: O doktorze Hiszpanie
Pieśń o spustoszenu Podola przez Tatarów - klasyczny przykład piśmiennictwa politycznego. Autor ma do ordyńców stosunek nad wyraz negatywny i daje swym uczuciom upust.
3.Barok
Na postawy autorów wpływa sarmatyzm i jego mity "przedmurza chrześcijaństwa" i "oblężonej twierdzy", Niewierni (w tym w pewnym stopniu chrześcijanie-niekatolicy) są wrogami Polski niemal z definicji
Wacław Potocki: Zbytki polskie, Nierządem Polkska stoi, Transakcja wojny chocimskiej - autor opisuje społeczeństwo polskie, wylicza jego wady, z socjologicznym zacięciem analizuje wszystkie warstwy szlachty, w każdej dopatrując się zagrożeń dla państwa
-przepych i umiłowanie luksusu u magnaterii
-postawy roszczeniowe biedoty szlacheckiej
Jan Chryzostom Pasek: Pamiętniki - autor jest typowym przykładem szlachcica-sarmaty, jako uczestnik wyprawy duńskiej Czarneckiego miał okazję poznać obyczaje duńskie - krytykuje je niezwykle złośliwie.
4.Oświecenie
Ignacy Krasicki: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki - francuski guwerner wprowadza Mikołaja na warszawskie salony, następnie w Paryżu zyskuje sławę wielką rozrzutnością. Utwór jest krytyką rozpasania sarmatyzmu polskiego.
Żona modna - tytułowa bohaterka bezkrytycznie przyswaja wszelkie mody zagraniczne
Julian Ursyn Niemcewicz: Powrót posła - zamiast postaci zagranicznych mamy zzagranicznionych Polaków (sfrancuziały Szarmancki i bliźniacza Żonie modnej Gadulska), a polscy Polacy dzielą się na postępowych (Walery, Podkomorzy)- prawych i roztropnych, oraz konserwatywnych Sarmatów jak Gadulski - głupich i prymitywnych
5.Romantyzm
Adam Mickiewicz: Pan Tadeusz - obok szlachty polskiej pojawiają się w utworze m.in. rosjanie (siłą rzeczy są przedstawicielami sił zaborczych, więc wieszcz narodowy w narodowej epopei nie może przedstawiać ich pozytywnie) oraz Napoleon, przedstawiany jako jutrzenka swobody. wybawiciel itd, mimo że Mickiewicz pisał utwór na wiele lat po klęsce Napoleona. Polacy są w utworze przedstawiani na ogół pozytywnie, na zasadzie "rozumiemy stare błędy i chcemy się poprawić", nie zapomnieć o patriotycznej postawie żyda Jankiela
Dziady cz.III - tu postacie są bardziej zróżnicowane, obok świniowatych Rosjan (Nowosilcow) występują pokrewni im Polacy (Doktor), a obok patritów polskich (filomatów) - rosyjscy (dekabryści)
Juliusz Słowacki: Kordian - car jest gorszy od szatana, ale w Przygotowaniu to polscy przywódcy powstania są tworzeni w wybrakowanych wersjach, a nie rosyjscy zaborcy i pogromcy powstania- w diabelskich.
6.Pozytywizm
Eliza Orzeszkowa: Nad Niemnem - szereg różnorakich postaw Polaków, temat na oddzielną pracę, niepolaków brak
Henryk Sienkiewicz: Trylogia, Krzyżacy - pisane ku pokrzepieniu serc, a więc tendencyjne przedstawienie zaborców w sposób quasi-alegoryczny (krzyżacy-prusacy, czerń ukraińska-rosjanie itp.), przy okazji autor piętnuje dawne grzechy rzeczypospolitej (czyli Polaków:) które doprowadziły do jej upadku. Wielki bohater każdej z tych powieści jest zawsze Polakiem, główny zły - obcym.
Quo Vadis - Ligia z plemienia słowiańskiego i Ursus walczący z germańskim turem to chyba kiepskie przykłady
Bolesław Prus: Lalka - mimo iż akcja dzieje się w okupowanej Warszawie, prawie nie widać w utworze Rosjan. Żydzi są przedstawieni jako ludzie biznesu równie stereotypowo, co Niemcy jako ludzie porządku. Od obu stereotypów występują jednak w powieści wyjątki.
7.Młoda Polska
< postaci inostrańców nie stwierdzono, ew. reklamacje do Piotrka >
8.XX-lecie międzywojenne
Stefan Żeromski: Przedwiośnie - pokazany jest szeroki przekrój społeczeństwa polskiego; armia polska to zgromadzenie odważnych patriotów, zaś bolszewicka- banda tchórzliwych gnid, łasych na polskie dziewki i skorych bardziej do rabowania niż walki 'z polskimi panami' (co akurat nie jest przejaskrawione ani o jotę). W tymż samym utworze wojska angielskie i tureckie dają się poznać jako siły nader pragmatyczne, w przeciwieństwie do nienawidzącej się wzajemnie ludności Baku: Ormian i Tatarów, którzy raczej kierują się nienawiścią niż rozsądkiem. Wszyscy rosjanie, od strażników w obozie po pana z przechowalni, charakteryzują się obłudą i tzw. skurwysyństwem w najczystszej postaci
9.Literatura wojenna
Z. Nałkowska: Medaliony - obraz zbrodni niemieckiej, zezwierzęcenie zarówno oprawców, którzy wyzbyci są z ludzkich uczuć, kieruja się najniższymi instynktami, jak i ofiar, które by przeżyć posuwaja sie do kanibalizmu,
T. Borowski: Opowiadania Oświęcimskie - jw. + układy miedzy Polakami , a Niemcami, wątpliwe moralnie, ale zapewniające Polakom przeżycie ('Pożegnanie z Marią'), 'handel' obozowy między więźniami a esesmanami, okrucieństwo Niemców, walki o jedzenie Polaków ('kto ma żarcie ten ma siłę'), ogólna nienawiść wśród więzniów spowodowana nieludzkimi warunkami życia, okrutne żarty z rzeczywistości obozowej widoczne nawet w tytułach opowiadań (proszę państwa do gazu), obozowa hierarchia więźniów (Polacy mają poczucie wyższości na innymi nacjami -Żydami, Grekami, Rosjanami)
G. Herling-Grudziński: Inny świat - Rosjanie w roli oprawców, opis swoistej rosyjskiej sprawiedliwości-NKWD sie nie myli, a jeżeli oskarżony jest innego zdania to juz jego problem,
10.Literatura powojenna
Kazimierz Moczarski: Rozmowy z katem - książka jest zapisem faktów, przez co nie można mówić o postrzeganiu Niemców przez autora- oni tacy po prostu byli.