Contrast Media Safety

Committee of the

European Society of

Urogenital Radiolog

y

Wytyczne ESUR

... i zalecenia dotyczące

stosowania środków

kontrastowych

Wytyczne ESUR

i zalecenia dotyczące stosowania

środków kontrastowych

Wytyczne ESUR

i zalecenia dotyczące stosowania środków kontrastowych

Rozdział

Spis treści

Wytyczne ESUR dotyczące zapobiegania nefropatii
wywołanej podaniem środków kontrastowych

strona 3

Wytyczne ESUR dotyczące oznaczania stężenia
kreatyniny w surowicy przed badaniem z użyciem
jodowych środków kontrastowych

strona 4

Wytyczne ESUR dotyczące stosowania środków
kontrastowych u pacjentów dializowanych

strona 6

Wytyczne ESUR dotyczące stosowania środków
kontrastowych u pacjentów z cukrzycą leczonych
preparatami zawierającymi metforminę

strona 7

Wytyczne ESUR dotyczące wpływu jodowych środków
kontrastowych na funkcję gruczołu tarczowego

strona 8

Wytyczne ESUR dotyczące stosowania jodowych
lub gadolinowych środków kontrastowych u kobiet
w ciąży i karmiących piersią

strona 9

Wytyczne ESUR dotyczące zapobiegania interakcjom
środków kontrastowych z lekami

strona 10

Wytyczne ESUR dotyczące zapobiegania reakcjom
uogólnionym po podaniu środków kontrastowych

strona 11

Wytyczne ESUR

i zalecenia dotyczące stosowania środków kontrastowych

3

Rozdział I

Wytyczne ESUR dotyczące zapobiegania nefropatii
wywołanej podaniem środków kontrastowych

Źródło:
SK Morcos, HS Thomsen, JAW Webb and members of the Contrast Media
Safety Committee of the European Society of Urogenital Radiology (ESUR).
Contrast-media-induced nephrotoxicity: a consensus report. Eur Radiol 1999;
9: 1602-1613.

Defi nicja

Pogorszenie funkcji nerek ze wzrostem stężenia kreatyniny
w surowicy o 25% lub 44 mmol/l (0,5 mg/dl) w ciągu trzech dni
od podania środka kontrastowego przy braku innej przyczyny
etiologicznej. Wartości prawidłowe – patrz Rozdział II

Czynniki ryzyka

Uwaga!

S

podwyższone stężenie poziomu kreatyniny w surowicy

(nefropatia cukrzycowa)

S

odwodnienie

S

Choroba Niedokrwienna Serca (ChNS)

S

wiek ≥ 70 lat

S

stosowanie leków nefrotoksycznych (np. NLPZ – niesterydowe

leki przeciwzapalne)

Pacjenci z grupy zwiększonego ryzyka

Uwaga!

S

pacjentów nawodnić, doustnie lub dożylnie, przynajmniej

4 godziny przed i 24 godziny po podaniu środka kontrastowego
(100 ml NaCl/h)

S

leki nefrotoksyczne odstawić na 24 godziny przed badaniem

S

rozważyć inne metody diagnostyczne

Unikać!

S

wysokoosmolalnych środków kontrastowych

S

wysokich dawek środków kontrastowych

S

diuretyków (diuretyków pętlowych), mannitolu

S

powtórnego stosowania środków kontrastowych w krótkich

odstępach czasu

Wytyczne ESUR

i zalecenia dotyczące stosowania środków kontrastowych

Rozdział II

4

Wytyczne ESUR dotyczące oznaczania stężenia kreatyniny
w surowicy przed badaniem z użyciem jodowych środków
kontrastowych

Przed

skierowaniem

na badanie należy

zidentyfi kować

pacjentów

z podejrzeniem

występowania

podwyższonego

stężenia kreatyniny

w surowicy

Ustalenia lekarza kierującego

S

choroby nerek

S

operacje (w obrębie układu moczowo-płciowego)

S

białkomocz

S

cukrzyca

S

nadciśnienie tętnicze

S

przyjmowanie leków nefrotoksycznych

Powyższe informacje należy umieścić na skierowaniu na badanie

Jeżeli lekarz dysponuje wynikami stężenia kreatyniny w surowicy,
nie starszymi niż 6 miesięcy, powinien dołączyć je do skierowania

Ryzyko!

Należy uważać na

S

współistnienie innych chorób

S

podwyższoną wartość kreatyniny w surowicy w momencie

kierowania na badanie

S

badania, które wymagają dotętniczego podania środka

kontrastowego

Dalsze postępowanie wobec pacjentów z grupy

zwiększonego ryzyka

S

kontrola stężenia kreatyniny w surowicy w ciągu 7 dni od

podania środka kontrastowego

Badanie rutynowe

S

oznaczyć stężenie kreatyniny 24 godziny przed planowanym

badaniem (okno czasowe do koniecznych przygotowań)

Nagły przypadek

S

można zrezygnować z oznaczania stężenia kreatyniny

w surowicy

S

jeżeli można bez ryzyka odroczyć termin badania, należy

oznaczyć stężenie kreatyniny w surowicy

Rozdział II

5

Źródło:
*The Merck Manual Podręcznik Diagnostyki i Terapii. Wyd. II Urban & Partner
Wrocław 2001; 2135, 2987
SK Morcos, HS Thomsen, JAW Webb and members of the Contrast Media Safety
Committee of the European Society of Urogenital Radiology (ESUR). In which
patients should serum - creatinine be measured before iodinated contrast
medium administration. Eur Radiol 2005; 15: 749-754

Pacjenci

z podwyższonym

stężeniem kreatyniny

w surowicy

S

rozważyć badania diagnostyczne bez konieczności podawania

jodowego środka kontrastowego

S

odstawić leki nefrotoksyczne przynajmniej 24 godziny przed

badaniem z podaniem środka kontrastowego

S

dostatecznie nawodnić pacjenta przed podaniem jodowego

środka kontrastowego

Wartości prawidłowe

stężenia kreatyniny

w surowicy

S

≤

1,2 mg/dl =≤ 106 μmol/l (niezależnie od wieku)*

Klirens kreatyniny

S

75-120 ml/min (w zależności od płci i wieku)*

Wzór Cockrofta

do oceny klirensu

kreatyniny

(140 – wiek) x masa ciała (kg)

72 x kreatynina w surowicy (mg/dl)

Uwaga!

U kobiet wynik mnożony jest przez 0,85 z powodu
różnej masy mięśniowej!

Wytyczne ESUR

i zalecenia dotyczące stosowania środków kontrastowych

Rozdział III

6

Wytyczne ESUR dotyczące stosowania środków kontrastowych
u pacjentów dializowanych

Źródło:
SK Morcos, HS Thomsen, JAW Webb and members of the Contrast Media Safety
Committee of the European Society of Urogenital Radiology (ESUR). Dialysis
and Contrast Media. Eur Radiol 2002; 12: 3026-3030.

Hemodializa

Zalecenia

Wszystkie środki

kontrastowe są

usuwane w trakcie

dializy

S

unikać przewodnienia

S

czas podania środka kontrastowego nie musi być uzależniony

od terminu dializy

S

donaczyniowe podanie środka kontrastowego nie wymaga

dodatkowej dializy

Pacjenci z upośledzoną funkcją nerek

S

należy przestrzegać wytycznych ESUR dotyczących zapobiegania

nefrotoksyczności wywołanej podaniem środka kontrastowego:
patrz Rozdział I

S

dostateczne nawodnienie

S

stosowanie niskoosmolalnych środków kontrastowych

w niewielkich dawkach

S

po podaniu środka kontrastowego nie jest konieczna hemodializa

Dializa otrzewnowa

Konwencjonalne badania rtg

i TK z zastosowaniem jodowych środków

kontrastowych

Ciągła ambulatoryjna

dializa otrzewnowa

(CAPD), (wszystkie

środki kontrastowe

są usuwane w trakcie

dializy)

W celu zachowania resztkowej funkcji nerek należy przestrzegać
wytycznych ESUR dotyczących zapobiegania nefrotoksyczności
wywołanej przez środki kontrastowe (patrz Rozdział I)

S

nawodnienie pacjenta należy rozważyć po uprzedniej ocenie

bilansu płynów

S

nie zaleca się hemodializy

Rozdział IV

7

Wytyczne ESUR dotyczące stosowania środków
kontrastowych u pacjentów z cukrzycą leczonych
preparatami zawierającymi metforminę

Źródło:
HS Thomsen, SK Morcos, ESUR Contrast Media Safety Committee. Contrast
media and metformin: guidelines to diminish the risk of lactic acidosis in
noninsulin- dependant diabetics after administration of contrast media. Eur
Radiol 1999; 9: 738-740.

1. U pacjentów z cukrzycą leczonych pochodnymi

biguanidowymi należy przed podaniem środka

kontrastowego oznaczyć stężenie kreatyniny

w surowicy.

a) W przypadku stwierdzenia stężenia kreatyniny w surowicy

w granicach normy preparat zawierający metforminę należy
odstawić w dniu badania. Preparat można przyjąć ponownie
najwcześniej 48 godzin po badaniu, bądź po unormowaniu się
wartości stężenia kreatyniny w surowicy

b) W przypadku stwierdzenia podwyższonych wartości stężenia

kreatyniny w surowicy preparat zawierający metforminę
należy odstawić 48 godzin przed badaniem. Metforminę można
przyjąć ponownie najwcześniej 48 godzin po badaniu (i tylko
wtedy, gdy wartości stężenia kreatyniny w surowicy nie są
wyższe niż wartości wyjściowe)

2. Ostre stany i sytuacje nagłe

a) W przypadku stwierdzenia stężenia kreatyniny w surowicy

w granicach normy badanie może zostać przeprowadzone
zgodnie z zaleceniami wymienionymi w punkcie 1 a)

b) W przypadku stwierdzenia podwyższonych wartości

stężenia kreatyniny w surowicy konieczne jest rozważenie po-
tencjalnych korzyści i ryzyka. Należy przestrzegać poniższych
środków ostrożności:
– odstawić metforminę
– nawodnić pacjenta minimum 100 ml/h napojów doustnie lub

NaCl dożylnie do 24 godzin od podania środka kontrastowego

– monitorować funkcję nerek (stężenie kreatyniny w surowi-

cy). Oznaczyć stężenie mleczanów i pH krwi. Uważać na objawy
kwasicy mleczanowej (wymioty, nudności, senność, bóle
w nadbrzuszu, brak łaknienia, oddech Kussmaula, śpiączka,
biegunka, wzmożone pragnienie). Kwasica mleczanowa:
pH < 7,25; stężenie mleczanów > 5 mmol

Wytyczne ESUR

i zalecenia dotyczące stosowania środków kontrastowych

Rozdział V

8

Rozdział V

Wytyczne ESUR dotyczące wpływu jodowych środków
kontrastowych na funkcję gruczołu tarczowego

Źródło:
Avd Molen, HS Thomsen, SK Morcos and members of the Contrast Media Safety
Committee of the European Society of Urogenital Radiology (ESUR). Effect of
iodinated contrast media on thyroid function in adults. Eur Radiol 2004; 14:
902-907.

Bezwzględne przeciwwskazania

Uwaga!

S

jodowe środki kontrastowe są przeciwwskazane w jawnej

hipertyreozie!

Jodowe środki kontrastowe a nadczynność tarczycy

Brak ryzyka

S

u pacjentów z prawidłową funkcją tarczycy

Ryzyko

S

u pacjentów z chorobą Gravesa-Basedowa

S

u pacjentów z wolem guzkowym lub autonomią czynnościową

tarczycy

Zalecenia

S

profi laktyka nie jest konieczna

S

ścisły nadzór endokrynologiczny nad pacjentami obciążonymi

czynnikami ryzyka po badaniu z użyciem jodowego środka
kontrastowego

S

u pacjentów obciążonych czynnikami ryzyka nie należy

wykonywać cholangiografi i

S

pacjenci obciążeni znacznym ryzykiem przed badaniem

powinni zostać skonsultowani endokrynologicznie

Leczenie jodem promieniotwórczym

Zalecenia

S

nie należy wykonywać żadnych badań z zastosowaniem

jodowych środków kontrastowych w ciągu dwóch miesięcy
przed leczeniem jodem radioaktywnym

Diagnostyka radioizotopowa

Zalecenia

S

po badaniu z zastosowaniem jodowych środków kontrastowych

przez dwa miesiące nie należy wykonywać badań
diagnostycznych wykorzystujących izotopy promieniotwórcze

Rozdział VI

9

Wytyczne ESUR dotyczące stosowania jodowych
lub gadolinowych środków kontrastowych u kobiet w ciąży
i karmiących piersią

Źródło:
JAW Webb, HS Thomsen, SK Morcos and members of the Contrast Media
Safety Committee of the European Society of Urogenital Radiology (ESUR).
The use of iodinated and gadolinium contrast media during pregnancy and
lactation. Eur Radiol 2005; 15: 1234-1240

Zastosowanie

Jodowe środki

kontrastowe

Gadolinowe środki

kontrastowe

Ciąża

Badania radiologiczne powinny
być przeprowadzane tylko
w wyjątkowych sytuacjach – gdy
istnieje bezwzględna konieczność

Należy przeprowadzić badanie
funkcji tarczycy noworodka
w pierwszym tygodniu życia

Jeżeli zachodzi taka potrzeba
może zostać wykonane badanie
MRI

Nie jest konieczne
przeprowadzanie specjalnych
badań u noworodka

Okres karmienia

piersią

Nie ma wskazań do zachowania
środków ostrożności

Przerwa w karmieniu nie jest
konieczna

Nie ma wskazań do zachowania
środków ostrożności

Przerwa w karmieniu nie jest
konieczna

Upośledzona funkcja

nerek

w ciąży lub w czasie

karmienia piersią

Nie ma wskazań do zachowania
dodatkowych środków
ostrożności wobec płodu
i noworodka

Wytyczne ESUR dla osób
z upośledzoną funkcją nerek
(patrz Rozdział I – należy
zwrócić uwagę na pacjentów
z grupy zwiększonego ryzyka)

Nie ma wskazań do zachowania
dodatkowych środków
ostrożności wobec płodu
i noworodka

Wytyczne ESUR dla osób
z upośledzoną funkcją nerek
(patrz Rozdział I – należy
zwrócić uwagę na pacjentów
z grupy zwiększonego ryzyka)

I

I

Wytyczne ESUR

i zalecenia dotyczące stosowania środków kontrastowych

Rozdział VII

10

Wytyczne ESUR dotyczące zapobiegania interakcjom
środków kontrastowych z lekami

Źródło:
SK Morcos, HS Thomsen, CM Exley and members of the Contrast Media Safety
Committee of the European Society of Urogenital Radiology (ESUR). Contrast
media interactions with other drugs and clinical tests. Eur Radiol 2005; 15:
1463-1468

Ważne!

S

zebranie dokładnego wywiadu na temat przyjmowanych przez
pacjenta leków

S

spisanie protokołu: nazwa środka kontrastowego, dawka i czas

podania

Szczególną uwagę

należy zwrócić na

następujące leki:

S

preparaty zawierające metforminę

S

cyklosporyna

S

cisplatyna

S

aminoglikozydy

S

niesterydowe leki przeciwzapalne (NLPZ)

S

β-blokery

S

interleukina 2

S

hydralazyna

Należy unikać!

S

łączenia względnie jednoczesnego podawania środków

kontrastowych i innych leków!

Badania izotopowe

S

gruczoł tarczowy: Wytyczne ESUR dotyczące funkcji gruczołu

tarczowego (patrz Rozdział V)

S

szpik kostny/erytrocyty: nie należy podawać środków

kontrastowych co najmniej 24 godziny przed badaniem
izotopowym!

Rozdział VIII

11

Wytyczne ESUR dotyczące zapobiegania reakcjom
uogólnionym po podaniu środków kontrastowych

Źródło:
S Morcos, HS Thomsen, JAW Webb FRCR and members of the Contrast Media
Safety Committee of the European Society of Urogenital Radiology (ESUR).
Prevention of generalized reactions to contrast media: A consensus report
and guidelines. Eur Radiol 2001; 11: 1720-1728.

1. Czynniki ryzyka wystąpienia reakcji na środki

kontrastowe

S

wystąpienie w przeszłości reakcji na środek kontrastowy:

np. lżejszych postaci jak pokrzywka, skurcz oskrzeli i obniżenie
ciśnienia tętniczego oraz ciężkich jak drgawki, obrzęk płuc i za-
paść krążeniowa

S

astma oskrzelowa

S

reakcje alergiczne na leki w wywiadzie

2. Ograniczenie ryzyka

S

stosowanie niejonowych środków kontrastowych

3. U pacjentów z grupy zwiększonego ryzyka

zalecana jest premedykacja (patrz punkt 1.)

4. Zalecana premedykacja

S

Glikokortykosteroidy

S

dodatkowo można podać leki blokujące

receptory histaminowe H1 i H2

5. Uwaga!

S

w pokoju zabiegowym musi znajdować się zestaw

przeciwwstrząsowy!

S

należy obserwować pacjenta przez 20-30 minut po badaniu!

Wytyczne ESUR

i zalecenia dotyczące stosowania środków kontrastowych

Wyciąg z zaleceń ESUR

Bayer Sp. z o.o.
Al. Jerozolimskie 158, 02-326 Warszawa
tel. [phone], fax [phone]
www.bayer.com.pl

U/PL 02/08/0203