Termin „inicjuj¹ce materia³y wybu-

chowe” (IMW) stosuje siê na ozna-
czenie substancji, które charaktery-
zuj¹ siê bardzo du¿¹ zdolnoœci¹ do
detonacji, wysok¹ wra¿liwoœci¹ na
bodŸce mechaniczne i cieplne oraz
krótkim okresem narastania szybko-
œci rozk³adu. W³aœciwoœci te sprawia-
j¹, ¿e nawet bardzo niewielka (rzêdu
0,01g) masa IMW osi¹ga maksymal-
ne parametry detonacji. Najwiêksze
znaczenie u¿ytkowe maj¹ piorunian
rtêci, azydek o³owiu, trinitrorezorcy-
nian o³owiu i tetrazen.

Zapotrzebowanie na analizy IMW

pojawi³o siê stosunkowo niedawno
i wynika przede wszystkim z d¹¿no-
œci do niewybuchowego, przyjaznego
dla œrodowiska naturalnego niszcze-
nia przeterminowanych zapalników,
sp³onek, detonatorów itp. Dlatego te¿
prace badawcze poœwiêcone analizie
tej grupy zwi¹zków s¹ znacznie
ubo¿sze

1,2

od literatury traktuj¹cej

o analizie wysokoenergetycznych
materia³ów wybuchowych

3,4

lub ma-

teria³ów miotaj¹cych

5,6

. Istotne zna-

czenie ma równie¿ fakt, ¿e IMW sto-
sowane s¹ w bardzo ma³ych ilo-
œciach. Oznacza to, ¿e powybucho-
we pozosta³oœci tych zwi¹zków nie
zanieczyszczaj¹ œrodowiska i nie mo-
g¹ byæ wykorzystane do badañ kry-
minalistycznych miejsc zdarzeñ, co
uzasadnia niewielkie zainteresowa-
nie IMW.

Czêœæ doœwiadczalna

Prace doœwiadczalne polega³y na

ocenie mo¿liwoœci zastosowania in-
strumentalnej chromatografii cienko-
warstwowej (TLC) do:

analizy identyfikacyjnej IMW,

oznaczania œladów piorunianu

rtêci, azydku o³owiu i trinitrorezorcy-
nianu o³owiu w postaci kompleksów
metali ww. zwi¹zków z ditizonem,

wykorzystania zaproponowa-

nych rozwi¹zañ analitycznych do
oceny szybkoœci rozk³adu IMW
w elektrolitach.

Aparatura i materia³y

Aplikator Linomat IV (Camag), po-

zioma komora chromatograficzna ty-
pu DS (UMCS Lublin), densytometr
CS-9000 (Shimadzu), p³ytki chroma-
tograficzne pokryte ¿elem krzemion-
kowym 60 F254 (Merck, nr katalogo-
wy 1.05548) lub ¿elem krzemionko-
wym z chemicznie zwi¹zanym okta-
decylem (Merck, nr katalogowy
1.05559), rozpuszczalniki organiczne
(J.T. Backer i Merck); standardy ana-
litów (tabela 1) – synteza i oczysz-
czanie w Instytucie Chemii WAT.

Analiza identyfikacyjna

Sporz¹dzono wzorcowe roztwory

analitów o stê¿eniu 10 ng/µl, roz-
puszczaj¹c piorunian rtêci, trinitrore-
zorcynianian o³owiu i tetrazen w octa-
nie etylu, zaœ azydek o³owiu (zwi¹zek
ten jest trudno rozpuszczalny w wiêk-
szoœci rozpuszczalników organicz-
nych) – w roztworze octanu sodu. Na
linie startowe p³ytek chromatograficz-

nych nanoszono technik¹ napylania
po 15 µl roztworów wzorców, poszu-
kuj¹c uk³adu chromatograficznego
i techniki rozwijania odpowiednich do
rozdzia³u analitów. Poprawnoœæ roz-
dzia³u oceniano nastêpuj¹co: trinitro-
rezorcynian o³owiu (produkt o ¿ó³tym
zabarwieniu) wizualizowano bezpo-
œrednio w œwietle widzialnym, pioru-
nian rtêci – po wywo³ywaniu reakcji
barwnej z 10-procentowym wodnym
roztworem siarczku sodu (z piorunia-
nem rtêci tworzy on produkt o inten-
sywnym czarnym zabarwieniu), tetra-
zen – po wywo³ywaniu reakcji barw-
nej z metanolowym, nasyconym roz-
tworem N,N-dimetylo-p-fenylenodi-
aminy (jest to sól Würstera, która
z tetrazenem tworzy fioletowy pro-
dukt reakcji), azydek o³owiu – po-

przez obserwacjê wygaszania fluore-
scencji.

Najkorzystniejszy rozdzia³ uzyska-

no podczas elucji krokowej w nastê-
puj¹cym uk³adzie chromatograficz-
nym: faza stacjonarna-wysokospra-
wny ¿el krzemionkowy, faza rucho-
ma: I krok (zasiêg elucji 2 cm): meta-
nol: acetonitryl: chlorek metylenu
4:3:1 (v/v); krok II (zasiêg elucji
4 cm): metanol: acetonitryl 1:2 (v/v);

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

44

Z PRAKTYKI

Analiza inicjuj¹cych materia³ów wybuchowych

Tabela 1

Wykaz badanych substancji

List of examined substances

Piorunian rtêci

Azydek o³owiu

Trinitrorezorcynian o³owiu

Tetrazen

IMW

Struktura chemiczna

C

ON

Hg

)

2

(

NO

2

NO

2

NO

2

O

O

PbH

2

O

Pb

N

N

N N

N N

N

N

N

N

C

H

N

N

N

H

N

H

C

NH

NH

2

OH

2

O

.

krok III (zasiêg elucji 3 cm): metanol:
chlorek metylenu 2:3 (v/v). Po rozwi-
niêciu chromatogramów i usuniêciu
resztek fazy ruchomej p³ytki chroma-
tograficznej przenoszono do densy-
tometru i skanowano chromatogramy
z zachowaniem odpowiedniej dla
ka¿dego analitu (lub produktu dery-
watyzacji) d³ugoœci fali (ryc. 1).

Analizê IMW komplikuje s³aba roz-

puszczalnoϾ tych substancji w po-
wszechnie stosowanych rozpusz-
czalnikach organicznych, dlatego do-
œwiadczenia musz¹ byæ wykonywane
z u¿yciem roztworów o stê¿eniach
rzêdu ng/ml, co wskazuje na potrze-
bê zatê¿ania analitów. Efekt ten uzy-
skano poprzez nanoszenie roztwo-
rów technik¹ napylania. S³aba roz-
puszczalnoœæ IMW komplikuje rów-
nie¿ ich rozdzia³ (trudnoœæ doboru fa-
zy ruchomej). To w³aœnie dlatego ko-
rzystny efekt uzyskano dopiero pod-
czas elucji krokowej.

Oznaczenia

Wiêkszoœæ metod wizualizacji za-

stosowanych w analizie identyfikacyj-
nej IMW okaza³a siê nieprzydatna do
analiz iloœciowych. Produkty reakcji
piorunianu rtêci bardzo szybko siê
rozk³adaj¹, szybko obni¿a siê te¿ in-
tensywnoϾ zabarwienia trinitrorezor-
cynianu o³owiu, a sygna³y absorpcji
UV (otrzymywane podczas wizualiza-
cji azydku o³owiu) okaza³y siê zbyt
ma³e do oznaczeñ. Dlatego te¿ – ko-
rzystaj¹c z doniesieñ literatury

7

,

z których wynika, ¿e IMW ³atwo od-
szczepiaj¹ metal w roztworach kwa-
œnych – podjêto próbê poœrednich
oznaczeñ IMW zawieraj¹cych Pb lub
Hg, to znaczy oznaczania komplek-
sów ww. metali z ditizonem.

Wstêpne pomiary wykonywano

z u¿yciem wodnych roztworów azo-

tanu (V) o³owiu (II) i azotanu (V) rtê-
ci (I) o stê¿eniu jonów równym
1,2 ng/ml oraz roztworem ditizonu
w tetrachlorku wêgla o stê¿eniu
1 ng/ml. Do 10 ml roztworu azotanu
o³owiu dodano roztwór ditizonu (za-
chowuj¹c 50-procentowy nadmiar di-
tizonu, liczony w stosunkach molo-
wych), a otrzyman¹ mieszaninê wy-
trz¹sano przez 5 minut. Jony metalu
reagowa³y wówczas z ditizonem,
tworz¹c fioletowy ditizonian o³owiu.
Podobn¹ procedurê zastosowano
w przypadku soli rtêci, otrzymuj¹c
pomarañczowo¿ó³ty roztwór ditizo-
nianu rtêci. Roztwory te nanoszono
na linie startowe p³ytek chromatogra-
ficznych i poszukiwano uk³adu chro-
matograficznego odpowiedniego do
rozdzielenia ditizonianów i wydziele-
nia ich od pozosta³oœci ditizonu. Ko-
rzystny rozdzia³ (ryc. 2) uzyskano

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

45

Z PRAKTYKI

Ryc. 1. Rozdzia³ IMW. Oœ rzêdnych – absorban-
cja, oœ odciêtych – zasiêg elucji [mm]. Oznacze-
nia pików: 1 – azydek o³owiu, 2 – trinitrorezorcy-
nian o³owiu, 3 – tetrazen, 4 – piorunian rtêci
Fig. 1. IMW separation. Y axis – absorbance, X
axis – range of elution [mm]. Peaks: 1 – lead
azide, 2 – lead trinitrorezorcynate, 3 – tetrazene,
4 – mercury fulminate

Ryc. 2. Rozdzia³ ditizonianu o³owiu i rtêci
Fig. 2. Separation of lead mercury ditizonate

Krzywa wzorcowa

Ditizonian

R

f

λ

max

[nm]

A=f(c)*

Współczynnik

korelacji R

2

Oznaczalność graniczna

[ng]

Maks. zakres

liniowości [ng]

Hg

0,38

470

A=332c-1406

0,9926

6

120

Pb

0,53

500

A=426c-83

0,9964

1

20

* A – powierzchnia piku densytometrycznego wyra¿ona w jednostkach wzglêdnych przyrz¹du, c – masa [ng] jonu w paœmie chromatograficznym

Tabela 2

Parametry analityczne ditizonianów Hg i Pb

Analytical parameters of Hg and Pb ditizonates

w nastêpuj¹cym uk³adzie chromato-
graficznym: faza stacjonarna – wyso-
kosprawny ¿el krzemionkowy, faza
ruchoma – dwusk³adnikowa miesza-
nina chlorku metylenu i tetrachlorku
wêgla w stosunku 1/2 (v/v).

W celu otrzymania relacji iloœcio-

wych zmierzono w œwietle widzial-
nym widma absorpcji rozdzielonych
ditizonianów, otrzymuj¹c informacje
o d³ugoœciach fal, odpowiadaj¹cych
maksimum absorpcji (

λ

max

). Nastêp-

nie na linie startowe p³ytek chroma-
tograficznych nanoszono 5–120 ml
wzorcowych roztworów ditizonianów
rtêci i o³owiu. Chromatogramy rozwi-
jano zgodnie z opisan¹ wy¿ej meto-
dyk¹, a nastêpnie skanowano je
technik¹ zig-zag z zachowaniem
λ

max

danego ditizonianu. Uœrednio-

ne z piêciu pomiarów wyniki do-
œwiadczeñ pozwoli³y wyznaczyæ rów-
nanie krzywej wzorcowej, oszaco-
waæ wykrywalnoœæ graniczn¹ oraz
maksymalny zakres liniowoœci wska-
zañ detektora. Wyniki te zestawiono
w tabeli 2.

Tetrazen oznaczano z u¿yciem

nasyconego, metanolowego roztwo-
ru soli Würstera. W celu okreœlenia
parametrów analitycznych tego anali-
tu na linie startowe p³ytek chromato-
graficznych nanoszono technik¹ na-
pylania roztwór tetrazenu w octanie
etylu o stê¿eniu 10 ng/µl. Objêtoœæ
dozowania wynosi³a 10, 20, 30, 50,
75 i 100 µl. Po rozwiniêciu chromato-
gramów (w uk³adzie chromatograficz-

nym stosowanym w analizie identyfi-
kacyjnej) skanowano je technik¹ zig-
-zag przy

λ

max

= 590 nm. Doœwiad-

czenie powtórzono piêciokrotnie,
a uœrednione wyniki pomiarów zesta-
wiono w tabeli 3.

Pomiary szybkoœci roztwarzania IMW

w elektrolitach

Próbki azydku o³owiu, piorunianu

rtêci i trinitrorezorcynianu o³owiu
o masie 2 mg wprowadzano do 50 ml
danego elektrolitu i ³agodnie miesza-
no. Po 5, 15, 30 i 60 minutach pobie-
rano po 1 ml otrzymywanych roztwo-

rów. Do roztworów tych dodawano
30-procentowy kwas azotowy (V) lub
25-procentowy wodny roztwór wodo-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

46

Z PRAKTYKI

Tabela 3

Parametry analityczne tetrazenu

Tetrazene analytical parameters

Krzywa wzorcowa

R

f

λ

max

[nm]

A=f(c)*

Współczynnik korelacji

R

2

Oznaczalność graniczna

[ng]

Maks. zakres liniowości

[ng]

0,69

590

A=510c+5314

0,9926

100

2000

* A – powierzchnia piku densytometrycznego wyra¿ona w jednostkach wzglêdnych przyrz¹du, c – masa [ng] analitu w paœmie chromatograficznym

80% H3PO4

25% NH3 [60

oC]

Ryc. 3. Kinetyka rozk³adu piorunianu rtêci
Fig. 3. Kinetics of decomposition of mercury fulminate

65% HNO3

40% NaOH

Ryc. 4. Kinetyka rozk³adu azydku o³owiu
Fig. 4. Kinetics of decomposition of lead azide

rotlenku amonu i sprowadzano pH do
odpowiedniej dla danego jonu warto-
œci (1,8 w przypadku Hg i 6,9 w przy-
padku Pb). Nastêpnie kompleksowa-
no metale roztworem ditizonu w tetra-
chlorku wêgla (stê¿enie ditizonu
i procedura ekstrakcji by³y identyczne
jak w poprzednich doœwiadczeniach).
Wyekstrahowane ditizoniany ozna-
czano metod¹ wzorca zewnêtrznego.
Najciekawsze wyniki pomiarów
przedstawiono na ryc. 3–5.

Kinetykê roztwarzania tetrazenu

oceniano podobnie (doœwiadczenia
polega³y ona na przeprowadzeniu
znanej masy tetrazenu do elektroli-
tu, pobieraniu w okreœlonych wy¿ej
odstêpach czasu próbek o objêtoœci
1 ml). Ró¿nica dotyczy³a jedynie
sposobu ekstrakcji; roztwory zobo-
jêtniano do pH 7, zaœ tetrazen prze-
prowadzano do octanu etylu techni-

k¹ ekstrakcji cieczowej. Wybrane
wyniki pomiarów pokazane s¹ na
ryc. 6.

Wnioski

Jak ju¿ wspomniano, w dotych-

czasowych badaniach materia³ów
wybuchowych najmniej uwagi po-
œwiêcano analizie IMW. Fakt ten
wskazuje na nowatorski charakter
prezentowanej pracy. Wynika z niej,

¿e instrumentalna chromatografia
cienkowarstwowa jest przydatnym
narzêdziem analizy IMW, przy czym
metody wizualizacji stosowane zwy-
kle w TLC nie nadaj¹ siê do ozna-
czeñ tej grupy zwi¹zków. Wyj¹tek
stanowi tetrazen, który mo¿na wizu-
alizowaæ metod¹ chemiczn¹, a otrzy-
mane relacje iloœciowe s¹ wystarcza-
j¹ce do jego oznaczania.

Istnieje mo¿liwoœæ poœredniego

oznaczania trinitrorezorcynianu o³o-
wiu, azydku o³owiu i piorunianu rtêci.
Zwi¹zki te stosunkowo ³atwo od-
szczepiaj¹ metal, który mo¿e byæ na-
stêpnie oznaczany w reakcjach kom-
pleksowania, prowadz¹cych do po-
wstawania barwnych produktów. Do-
œwiadczenia wykaza³y, ¿e ditizon do-
skonale kompleksuje metale wydzie-
lone z IMW. Dodatkow¹ korzyœci¹ ta-
kich analiz jest przeprowadzenie po-
wstaj¹cych kompleksów do fazy or-
ganicznej, co umo¿liwia ich zatê¿e-
nie (obni¿enie oznaczalnoœci gra-
nicznej).

Korzystnymi elektrolitami do roz-

k³adu piorunianu rtêci s¹ HNO

3

(65%) i HCl (36%); zwi¹zek ten roz-
k³ada siê równie¿ w stê¿onym amo-
niaku, ale dopiero w 65

o

C. W kwa-

sach tych rozk³ada siê równie¿ azy-
dek o³owiu, który rozk³ada siê rów-
nie¿ w roztworach zasad. Korzyst-
nym elektrolitem, umo¿liwiaj¹cym
rozk³ad trinitrorezorcynianu o³owiu
jest tylko 65-procentowy HNO

3

. Te-

trazen doskonale rozpuszcza siê
w HNO

3

(65%) i HCl (36%), ale nie

rozk³ada siê w nich. Zwi¹zek ten
szybko rozk³ada siê w wodnych roz-
tworach KOH i NaOH.

Jan B³¹dek, Rafa³ Kowalczyk,

Sylwia Pietrzyk, Piotr Polak

PRZYPISY

1 J. Yinon, S. Zitrin: The Analysis of

Explosives, vol. 3, Pergamon Press,
Oxford 1981;

2 J. B³¹dek, R. Kowalczyk, S. Cudzi-

³o: Application of TLC for an analy-
sis of initiating explosives, 7th Inter-
national Seminar – New trends in re-
search of energetic materials, Par-
dubice, Czech Republic, April
20–22, 2004, s. 446–449;

3 J. Yinon, S. Zitrin: Modern methods

and applications in analysis of
explosives, Wiley&Sons, Chichester
1993;

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

47

Z PRAKTYKI

95% H2SO4

36% HCl [60oC]

Ryc. 5. Kinetyka rozk³adu trinitrorezorcynianu o³owiu
Fig. 5. Kinetics of decomposition od lead trinitroresorcinate

65% HNO3

40% NaOH

Ryc. 6. Kinetyka rozk³adu tetrazenu
Fig. 6. Kinetics of tetrazene decomposition

3 J. B³¹dek: Explosives. Thin Layer

Chromatography, [w:] Encyclopedia
of Separation Science, [red.] I. Wil-
son, C. Cooke, C. Poole, Academic
Press Ltd., Londyn 2000,
s. 2782–2789;

4 J. B³¹dek, M. Miszczak: Testing

Chemical Stability of Smokeless
Propellants, „Chem. Anal.” 1993,
nr 38, s. 813–816;

5 L.S. Lussier, H. Gagnon, M.A.

Bohn: On the chemical reactions of
DPA and its derivatives with NO2 at

normal storage temperature condi-
tion, „Propellants, Explosives, Pyro-
technics” 2000, nr 25, s. 117–125;

6 A. Maranda, S. Cudzi³o, J. Nowa-

czewski, A. Papliñski: Podstawy
chemii materia³ów wybuchowych,
skrypt WAT, Warszawa 1997, s. 243.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

48

Z PRAKTYKI

Coraz powszechniejszym prze-

stêpstwem s¹ fikcyjne kradzie¿e sa-
mochodów. Sprawcy d¹¿¹ do wy³u-
dzenia nienale¿nych odszkodowañ
od firm ubezpieczeniowych. W tego
typu przestêpstwach szczególn¹ rolê
odgrywaj¹ klucze samochodowe,
które mog¹ byæ jedynym dowodem
ich pope³nienia. Poddawane s¹ one
badaniom mechanoskopijnym pod
k¹tem okreœlenia oryginalnoœci, mo¿-
liwoœci kopiowania, zakresu u¿ytko-
wania. Do przeprowadzenia takich
badañ potrzebny jest nie tylko mate-
ria³ porównawczy, ale równie¿ pozna-
nie elementów technologii ich pro-
dukcji.

Klucze lub brzeszczoty kluczy

przeznaczone do zamków samocho-
dów marki Fiat, Iveco, Alfa Romeo,
Lancia, Ferrari i Maserati produkowa-
ne s¹ na potrzeby koncernu Fiat,
m.in. w polskiej firmie Steering Sys-
tems Poland sp. z o.o., mieszcz¹cej
siê w Pruszkowie k. Warszawy. Przed
przekszta³ceniami w³asnoœciowymi
firma nosi³a nazwê Spó³dzielni Pracy
Elektrotechniki Samochodowej
(SPES).

Granie robocze kluczy samocho-

dowych pierwszej generacji (bez
transpondera) profilowano na frezar-
kach marki Giuliani. Surówka ka¿de-
go klucza obrabiana by³a przez dwa
frezy tarczowe ustawione naprzeciw-
ko siebie, które wykonywa³y ruch ob-
rotowy i posuwisty wzglêdem nieru-

chomego klucza. Maszyna pobiera³a
z podajnika 40 surowców, wykonuj¹c
20 kompletów kluczy o identycznym
przebiegu grani roboczej. Po zmianie
ustawieñ frezarka kszta³towa³a gra-
nie robocze o innym przebiegu dla
nastêpnych 20 kompletów kluczy.
W ten sposób produkowano klucze
brzeszczotowe, jednostronne i
dwustronne – przy u¿yciu jednego
lub dwch frezów.

Uchwyty kluczy wykonywane

by³y z tworzywa koloru czarnego.
Po jednej stronie znajdowa³y napi-
sy oznaczaj¹ce markê samocho-
du, a na drugiej – miejsca produk-
cji: SPES w przypadku produkcji
w Polsce lub B365, gdy wykonywa-
no je we W³oszech.

Rozró¿niane by³y trzy sposoby

wykonania zarysów grani roboczej.
Zarys zwyk³y polega³ na wykonaniu
przez frez naciêæ na okreœlon¹ g³êbo-
koœæ pod konkretn¹ zastawkê i wyco-
faniu go poza obrys klucza. Frez od-
wzorowywa³ swój kszta³t na brzesz-
czocie. Zarys skorygowany ró¿ni³ siê
od zwyk³ego tym, ¿e po wykonaniu
naciêcia pod zastawkê frez nie wyco-
fywa³ siê poza obrys klucza, ale obra-
bia³ czêœæ surówki klucza miêdzy za-
stawkami równolegle do osi klucza.
Zarys idealny polega³ na ³agodnym
przechodzeniu pomiêdzy miejscami
przeznaczonymi pod zastawki
i w czêœci grani roboczej pomiêdzy
nimi (ryc. 1).

Po wykonaniu grani roboczej klu-

czy pierwszej i, omówionych poni¿ej,
drugiej generacji, dopuszczalne by³o
gradowanie krawêdzi (jej oczyszcza-
nie) rêcznie z u¿yciem szczotki mo-
siê¿nej. Czynnoœæ ta mog³a powodo-
waæ powstawanie zarysowañ na po-
wierzchni brzeszczotu. Do kluczy sto-
sowano wk³adki bêbenkowe zamków
(kod AB) zaopatrzone w 6 zastawek

w kszta³cie litery „L” umieszczonych
na jedn¹ stronê w rzêdzie. Takie roz-
wi¹zanie dawa³o ok. 1,5 tys. kombi-
nacji kodów. Brzeszczot klucza do
ww. wk³adek, mia³ gruboœæ 2,5 mm,
a szerokoœæ 8,0 mm. We wk³adkach
bêbenkowych zamków (kod W) mon-
towano 9 zastawek ramowych roz-
mieszczonych na przemian. Zastoso-
wanie 3 typów zastawek (o ró¿nych
naciêciach) dawa³o ok. 10 tys. kombi-
nacji kodów. Klucze przeznaczone do
tych wk³adek mia³y brzeszczoty
o gruboœci 2,8 mm i szerokoœci
8,5 mm. Wszystkie wk³adki bêbenko-
we by³y, i nadal s¹, montowane rêcz-
nie. Zastawki o okreœlonych kszta³-

Wybrane zagadnienia technologii
produkcji kluczy samochodów
na potrzeby koncernu Fiat

Ryc. 1. Klucz pierwszej generacji o zarysie idealnym
Fig. 1. First generation key of ideal

tach uk³ada siê w sposób zgodny
z wybitymi na korpusach zakodowa-
nymi oznakowaniami (ryc. 2). Na
podstawie tych numerów mo¿na
u producenta ustaliæ przebieg grani
roboczej klucza, który wspó³pracowa³
z zamkiem.

Granie robocze kluczy drugiej ge-

neracji, brzeszczotowych jedn- i dwu-
stronnych, jak równie¿ dwustronnych
wewnêtrznych czteroœcie¿kowych
profilowane s¹ na frezarkach marki
Silca. W przypadku brzeszczotów
kluczy jedno- i dwustronnych granie
robocze mog¹ byæ nadal profilowane
na frezarkach marki Giuliani.

Granie robocze kluczy stanowi¹-

cych komplet, przeznaczonych do
konkretnego pojazdu, profilowane s¹
w czasie wykonywania grani roboczej
partii kluczy o tym samym kodzie me-
chanicznym. W tym czasie frezarka
wykonuje takie same granie robocze
do 32 kluczy, tj. 16 kompletów. Prze-
bieg, wygl¹d i charakter naciêæ wyko-
nanych przez frez profiluj¹cy granie
robocze kluczy fabrycznych stano-
wi¹cych komplet nie powinny zatem
siê ró¿niæ. Grañ robocz¹ wykonuje ta
sama maszyna oraz jej czêœæ robo-
cza – frez. Zbli¿ony jest te¿ czas jej
wykonania. Wymiana frezu na nowy
nastêpuje po wykonaniu grani robo-
czej 5 tys. kluczy.

Nastêpnie komplety naciêtych

brzeszczotów zaopatrywane s¹
w chwyty oznaczane ró¿nymi rodza-

jami marek pojazdów i z zamkami
rozsy³ane do fabryk produkuj¹cych
samochody.

Ni¿ej przedstawiono wygl¹d frag-

mentu grani roboczej klucza wykona-
nego przez frezarkê marki Silca (ryc.
3). Wygl¹d grani roboczej, charakter
naciêæ, bêdzie siê zmienia³ wraz z zu-
¿yciem czêœci roboczej frezarki.

Brzeszczoty z grani¹ robocz¹ wy-

produkowane w Polsce mog¹ stano-
wiæ surowiec do produkcji kluczy we
W³oszech i odwrotnie.

We wk³ad-

kach bêbenko-
wych (kod DE)
na zastawki ty-
pu W (np. Fiat
Panda) zasto-
sowano system
„ p ³ y w a j ¹ c y c h
zastawek”. Ruch zastawek nastêpuje
przez dzia³anie wyfrezowanej czêœci
klucza na element wystaj¹cej za-
stawki, patrz strza³ki na ryc. 4. Za-
stawki poruszaj¹ siê w obie strony.

Po wyfrezowaniu grani roboczej

klucza dwustronnego czteroœcie¿ko-
wego wewnêtrznego jego brzeszczot
podlega galwanizacji (ryc. 5).

W przypadku koniecznoœci oficjal-

nego dorobienia ww. klucza (zlecenie
stacji serwisowej) na brzeszczocie

wybijany jest napis RICAMBI, grañ
robocza nie jest wtedy pokrywana
pow³ok¹ galwaniczn¹.

Surowce brzeszczotów wykonane

s¹ ze stopów miedzi: M-58 i M-63. Na
brzeszczotach wybijane s¹ oznacze-
nia miejsca produkcji: C265, B365
(ryc. 6) oraz znaki obecnoœci trans-
pondera (ryc. 7). W komplecie orygi-

nalnych kluczy mog¹ wystêpowaæ ró¿-
nice co do wielkoœci i g³êbokoœci wybi-
cia ww. znaków i oznaczeñ.

W zale¿noœci od marki, modelu sa-

mochodu, do którego ma
byæ przeznaczony klucz,
wystêpuj¹ ró¿nice w wygl¹-
dzie chwytów. Inny mo¿e
byæ ich cykl produkcyjny,
zastosowany materia³,
kszta³t, kolor (ryc. 8).

Cykl produkcyjny chwy-

tów kluczy do samochodów
marki m.in. Fiat, Iveco od-
bywa siê dwufazowo (klu-

cze oznaczone znakiem „*”

na ryc. 8). Pocz¹tkowo kszta³towany
jest on z tworzywa sztucznego kolo-
ru czarnego, z kieszeni¹ przezna-
czon¹ na umieszczenie transponde-
ra (ryc. 9).

Po umieszczeniu transpondera

w kieszeni, nastêpuje pokrycie chwytu
tworzywem sztucznym koloru niebie-
skiego (szarego). Wykonuje siê to
w specjalnych formach z rêczn¹ regu-
lacj¹. W komplecie kluczy fabrycznych
mog¹ zatem wyst¹piæ nieznaczne ró¿-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

49

Z PRAKTYKI

Ryc. 2. Wk³adka bêbenkowa samochodu marki
Lancia
Fig. 2. Lock cylinder from Lancia

Ryc. 3

Ryc. 4. Rozmontowana wk³adka bêbenkowa DE
Fig. 4. Dismantled DE lock cylinder

Ryc. 5

nice w wymiarach chwytu. W zale¿no-
œci od warunków eksploatacji (np. na-
s³onecznienie) odcieñ koloru uchwytu
(niebieski) kompletu oryginalnych klu-
czy mo¿e siê w trakcie eksploatacji
zmieniaæ. Procedury produkcji unie-
mo¿liwiaj¹ wykonanie kompletu klu-

czy, w którym jeden jest bez transpon-
dera, i przes³anie go w takim stanie do
producenta samochodu. Klucze wraz
z bêbenkami przes³ane do producen-
ta pojazdów zaopatrywane s¹ m.in.
w kartê kodow¹ (otrzymuje kupuj¹cy
pojazd) oraz kartê kodu kreskowego
zwan¹ Cartelino PDF, która zostaje
w dokumentacji fabrycznej (wklejana
jest w kartê kontroli monta¿u samo-
chodu).

Istnieje potencjalna mo¿liwoœæ

ustalenia u producenta kluczy, czy
konkretnemu pojazdowi zosta³ przy-
dzielony okreœlony klucz, pod warun-
kiem posiadania dwóch ww. kart.
W praktyce jest to niemo¿liwe, ponie-
wa¿ producent samochodu nie wpro-
wadza do systemu komputerowego
tego typu danych, a dotarcie do karty
monta¿u samochodu jest utrudnione.
Na podstawie karty kodowej (posiada

w³aœciciel pojazdu) mo¿na u produ-
centa ustaliæ, czy znajduj¹cy siê na
niej kod mechaniczny i elektroniczny
kluczy zosta³ przyporz¹dkowany sa-
mochodowi o konkretnym numerze
nadwozia.

Klucze samochodów marki Fiat

mog¹ byæ niefabrycznie dorabiane
metod¹ bezstykow¹, na podstawie
danych karty kodowej. Jak ustalono,
punkty dorabiania kluczy dysponuj¹
oryginalnymi surrowcami oraz mog¹
byæ wyposa¿one w frezarki marki Sil-
ca. Istnieje zatem potencjalna mo¿li-
woϾ wykonania na bazie fabrycz-
nych surowców kompletu nieorygi-
nalnych kluczy w sposób nieodbiega-
j¹cy od norm producenta.

Obecne nieod³¹cznym elementem

klucza s¹ transpondery. Ekspert ba-
daj¹cy klucze w celu unikniêcia po-
my³ki w ocenie ich oryginalnoœci po-
winien ka¿dorazowo badaæ „elektro-
nikê” klucza, która obejmuje ustale-
nie: obecnoœci transpondera (typu),
jego ID i kodu oraz okreœlenie przy-
nale¿noœci. Typ transpondera m.in.
okreœla typ i rodzaj klucza i jest bez-
poœrednio zwi¹zany z wytwórc¹, mar-
k¹, modelem oraz rokiem produkcji
pojazdu. Dane te mo¿na odczytaæ za
pomoc¹ specjalistycznych urz¹dzeñ
oraz ustaliæ z katalogów. Badania
mechanoskopijne kluczy powinny
obejmowaæ sprawdzanie danych za-
wartych w transponderach, gdy¿ tam
znajduje siê wiele informacji o samo-
chodzie, od którego maj¹ one pocho-
dziæ. Badania takie powinny stanowiæ
obok badañ klasycznych nieod³¹cz-
ny, uzupe³niaj¹cy element opinii kry-
minalistycznej.

Informacje o kluczach samocho-

dowych zamieszczone w niniejszej
pracy zosta³y uzyskane w trakcie zor-
ganizowanego przez autora szkole-
nia u producenta, wizyt w punktach
dorabiania kluczy oraz wynikaj¹
z wiedzy nabytej w trakcie wykony-
wania ekspertyz mechanoskopijnych
z tego zakresu.

Janusz Dobrowolski

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

50

Z PRAKTYKI

Ryc. 6

Ryc. 7

FIAT

*

FIAT „*”

ALFA

ROMEO

LANCIA

IVECO „*”

Ryc. 9. Rozmontowany uchwyt klucza samocho-
du Fiat
Ryc. 9. Dismantled grip of Fiat car key

Ryc. 8