Doskonalenie umiejętności

psychologiczno – pedagogicznych w pracy

nauczyciela

Empatia w aspekcie

rozwojowym

Empatia

Empatia

• Empatia polega na podzielaniu doświadczeń

emocjonalnych innych osób; przejawia się

w dostrzeganiu, rozumieniu i podzielaniu

przeżyć innej osoby. W rozwoju dziecka zdolność

do empatii wzrasta, co przejawia się w tendencji

do zachowań zgodnych

z przeżyciami innych

osób. Proces ten ma

charakter stadialny,

co pokazuje koncepcja

Hoffmana odwołująca się

do teorii rozwoju

poznawczego Piageta.

Wczesne dzieciństwo:

Wczesne dzieciństwo:

- Wiek niemowlęcy

Część badaczy np.

Hoffman uważa, że empatia jest zachowaniem, które

zostało wyselekcjonowane na drodze ewolucji, jako predyspozycja do działań

altruistycznych poddawanych kontroli procesów poznawczych. Zbierając

argumenty na potwierdzenie tej tezy Hoffman przytacza dowody związane z

poglądem, iż ludzie mają wrodzoną zdolność reagowania afektywnego z

zetknięciu z innymi. Według niego zaledwie jedno - lub dwudniowe noworodki

przejawiają reakcje, które z samej natury wydają się empatyczne. Jest to

skłonność do płaczu w odpowiedzi na płacz innych niemowląt. Według wyników

przeprowadzonych w 1976 roku badań niemowlęta nie reagują tak samo

intensywnie na dźwięki równie głośnie ale nie pochodzące od ludzi. Fakt ten

wspiera interpretację, że reakcje te są zachowaniami empatycznymi. Według

Hoffmama „mimikra motoryczna” to znaczy automatyczne imitowanie przez małe

dzieci (do ok.. 3 r.ż.) postawy ciała, ruchów, gestów i ekspresji innych osób

(dziecko ociera sobie nieistniejące łzy gdy płacze jego matka, wkłada do buzi swój

palec gdy jego kolega skaleczy się) może być reakcją charakterystyczną dla

całego gatunku ludzkiego i w takim razie może pozostawać w związku z

argumentacją ewolucyjną.

• Zatem: Według Hoffmana I stadium rozwoju

empatii przypada na 1 r.ż., kiedy to dziecko
nie jest świadome istnienia innych osób.
W tym czasie niemowlę krzyczy, kiedy słyszy
krzyk innych dzieci. N. Eisenbers nazywa to
zjawisko „emocjonalnym zarażaniem”.
Zachowanie to jest pokrewne reakcjom
wrodzonym; dziecko może
nie rozumieć przeżyć innych osób, jednak
odpowiada, jeżeli odczuwa to samo.     

• - Wiek poniemowlęcy
• II stadium przypada na 2 r.ż., dziecko

staje się świadome samego siebie jako
odrębnej jednostki i jego reakcja na
przeżycia innych zmienia się. Jest w
stanie odwrócić uwagę od swego
własnego stanu i skupić się na sytuacji,
w jakiej znajduje się ktoś inny. Ma
jednak trudności
z utrzymaniem punktu widzenia innej
osoby. Jego próby udzielania pomocy
mogą być niewłaściwe i nieadekwatne
do sytuacji.

Średnie dzieciństwo. Wiek

Średnie dzieciństwo. Wiek

przedszkolny

przedszkolny

• W III stadium rozwoju empatii dziecko coraz

lepiej rozumie polecenia językowe i inne symbole.
Dzięki językowi może empatyzować z ludźmi,
którzy wyrażają w sposób delikatny swoje
uczucia,
jak i z ludźmi nieobecnymi. Informacje
pochodzące
z opowieści czy telewizji skłaniają dzieci
do empatyzowania z ludźmi, których nigdy
nie spotykały. Próby udzielenia pomocy stają się
coraz bardziej odpowiednie.

Późne dzieciństwo.

Późne dzieciństwo.

Młodszy wiek szkolny

Młodszy wiek szkolny

• Stadium IV przypada na okres między 6 a 9 r.ż.

Dzieci nie tylko dostrzegają, że inni ludzie mają
własne przeżycia, lecz także zauważają, że wiążą się
z większym doświadczeniem. Zaczynają skupiać się
na ogólnych możliwościach innych osób, ich władzy,
chorobach, ale jeszcze nie na ich przeżyciach.
Są świadome, że inne osoby są zdolne do
empatyzowania z grupą osób i mogą zajmować się
polityką czy pracą społeczną.

Adolescencja

Adolescencja

• Możliwe jest już zaawansowane empatyzowanie

(możliwość oceny warunków życiowych na

podstawie sytuacji, umiejętność empatyzowania

w kategoriach abstrakcyjnych). Zależnie od wieku

różne też są sposoby pobudzenia empatycznego.

• W wieku tym coraz większego znaczenia nabiera

rola przyjaciół, aż do wykształcenia własnej

osobowości w procesie indywidualizacji

(dorastanie, dojrzewanie). We wspomnianym

okresie może nastąpić załamanie empatycznej

komunikacji między dzieckiem a rodzicami.

Wczesna dorosłość

Wczesna dorosłość

• Doświadczenia, o które wzbogaca się jednostka

podejmując

i wypełniając zadania

właściwe dla tego okresu

(wybór współmałżonka,

założenie rodziny

i podjęcie pracy

zarobkowej), mogą

sprzyjać dalszemu

rozwojowi empatii.

• Osoby w tym stadium

przejawiają potrzebę opiekowania się młodymi ludźmi

oraz troskę o los młodszej generacji.

Średnia dorosłość. Wiek

Średnia dorosłość. Wiek

średni

średni

• Wiek średni charakteryzuje się specyfiką

wyznań

i zadań rozwojowych, przed którymi staje

człowiek. Według Junga, w tym czasie powinna

dokonać się integracja i zrównoważenie

rozmaitych elementów psychiki człowieka,

będące warunkiem dokonania się procesu

indywiduacji osobowości. Według Eriksona,

człowiek ma

do wyboru: rozwój przez działania na rzecz oraz

wspomożenie rozwoju przyszłych pokoleń, lub

zatrzymanie własnego rozwoju, czyli stagnację.

Późna dorosłość. Wiek

Późna dorosłość. Wiek

starzenia się

starzenia się

• Główną kategorią opisu sytuacji społecznej człowieka

w okresie późnej dorosłości jest pojęcie „strata” albo

koszty starzenia się. Zdarzenia o charakterze straty mają

tę właściwość, że wzbudzają silne negatywne emocje,

a jeśli dotyczą wartości związanych z codziennym życiem

jednostki i do tego występują łącznie, stają się

zdarzeniami krytycznymi – kryzysogennymi. Jako takie

zmuszają jednostkę do zmiany dotychczasowych

ustosunkowań wobec rzeczywistości, przewartościowania

celów, zmiany stylu życia, nierzadko do przyjęcia nowej

koncepcji

czy filozofii życia, a więc do nowej adaptacji.

• Osoby „stare” wykazują dystans wobec smutku osób

z otoczenia oraz umiarkowaną empatię, a za to duże

zrozumienie ich problemów.

Różnice indywidualne

Różnice indywidualne

w zakresie empatii

w zakresie empatii

Wiele badań poświęcono wpływowi płci na zdolność do empatii. Wg

powszechnie przyjętych stereotypów płci kobiety reagują

na zewnętrzne wydarzenia bardziej emocjonalnie niż mężczyźni.

M. Simmer badając noworodki i niemowlęta, stwierdziła,

że dziewczynki były bardziej skłonne do reagowania płaczem

na płacz innych niemowląt niż chłopcy. Podobnie wyniki

eksperymentu R. Dymond ukazują kobiety jako osoby, które lepiej

uczą się rozumieć innych członków grupy i współuczestniczą

w ich przeżyciach. N. Feshbach i S. Feshbach stwierdzili

u czteroletnich dziewcząt wyraźną tendencję do większej empatii

niż u chłopców. Wyniki badań wpływu płci na poziom empatii

nie są jednoznaczne. Według Hoffmana, który dokonał rozróżnienia

pomiędzy pomiarami empatii emocjonalnej i poznawczej, kobiety

są bardziej empatyczne od mężczyzn w rozumieniu afektywnym

(emocjonalnym) empatii. Nie występują między nimi różnice,

gdy chodzi o empatię poznawczą.

Największa ilość badań dotyczy relacji uczuciowych

pomiędzy rodzicami a dzieckiem. Wielu badaczy

m.in. Barnet uważa, iż dobre stosunki rodzinne

zwłaszcza z rodzicami stwarzają większe poczucie

bezpieczeństwa i zaspakajają potrzeby emocjonalne

dzieci, dzięki którym mogą być one mniej zajęte troską o

siebie, a zatem bardziej skłonne do reagowania

na potrzeby innych ludzi, oraz że serdeczne, pełne

miłości zachowanie rodziców dostarcza wzorców,

które dziecko może przyjąć. Wyniki badań wykazują

również, że skrajne zaburzenia uczuć rodzicielskich

wiążą się z osłabieniem emocjonalnego reagowania

empatycznego.

Bibliografia:

• A.I. Brzezińska (red.): Psychologiczne

portrety człowieka,GWO, 2005

• M. Davis: Empatia. O umiejętności

współodczuwania, GWP, 2001

• I. Gębarowska: Empatia jako

współodczuwanie emocji i uczuć innych
osób

• R. Vasta, M.M. Haith, S.A. Miller:

Psychologia dziecka, WSiP,1999