TEORETYCZNE 

KONCEPCJE 

KORPORACJI

      

TRANSNARODOWYC

H 

I BEZPOŚREDNICH 

INWESTYCJI

      ZAGRANICZNYCH

 

 

Część  I

dr Mieczysław SZOSTAK

Starszy wykładowca – Instytut MSG, Szkoła Główna Handlowa 

.

2

PODSTAWOWE ZAGADNIENIA

1.

Cele i klasyfikacje teoretycznych koncepcji  
KTN i BIZ.

2.

Makroekonomiczne koncepcje bezpośrednich
 inwestycji zagranicznych.

3.

Ważniejsze teorie umiędzynarodowienia 
działalności przedsiębiorstw.

•

Główne elementy paradygmatu OLI - 
eklektycznej teorii produkcji międzynarodowej.

•

Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju 
według  Dunninga.

6.

Determinanty  ekspansji  KTN  i  BIZ  w  świetle 
teorii
lokalizacji działalności gospodarczej.

3

1.1.  CELE   TEORETYCZNYCH 

ROZWAŻAŃ NAD KTN i BIZ 
(A)

       Celem teoretycznych rozważań nad KTN i BIZ 

jest poszukiwanie odpowiedzi przede wszystkim na 

następujące pytania:
1)  Dlaczego jedne przedsiębiorstwa krajowe 

przekształcają się w KTN, a inne ograniczają swoją 

działalność do obszaru danego kraju?
2)   Dlaczego KTN decydują się na ekspansję 

zewnętrzną poprzez tę specyficzną metodę 

wchodzenia na obce rynki, jaką są BIZ? Jakie czynniki 

o tym przesądzają?
3)   Jakie przesłanki determinują wybór określonych 

sektorów, gałęzi i branż działalności inwestycyjnej 

KTN? 
4)   Dlaczego KTN preferują lokować swoją 

działalność w jednych krajach, a omijają inne kraje?
5)   Jaki wpływ na decyzje inwestycyjne KTN 

wywierają władze państwowe krajów przyjmujących i 

krajów pochodzenia?

4

1.1.  Cele teoretycznych 

rozważań 
nad  KTN i BIZ (B)

6)    Jakie współzależności występują między 

ekspansją KTN a globalizacją ekonomiczną, 

integracją regionalną, upowszechnieniem 

gospodarki opartej na wiedzy 
i informacjach oraz tendencjami do liberalizacji 

życia gospodarczego?
7)    Jakie są pozytywne i negatywne konsekwencje 

ekonomiczne oraz społeczno-polityczne 

działalności inwestycyjnej KTN dla krajów 

przyjmujących 
i państw pochodzenia, inaczej mówiąc – jakie 

korzyści 
i zagrożenia przynosi działalność KTN?
8)    Jakie są perspektywy ewolucji pozycji KTN 
w gospodarce światowej?

5

 1.2. 

KLASYFIKACJE 

TEORETYCZNYCH KONCEPCJI 
KTN i BIZ  - Propozycja Moosy

• W  zagranicznej i polskiej literaturze ekonomicznej szereg 

propozycji  klasyfikacji lub systematyzacji teoretycznych 

koncepcji i hipotez dotyczących KTN oraz BIZ.

• Przykładowo 

I.A.Moosa

 (2002 r.) wyróżnia 5 grup koncepcji 

BIZ:
1)    teorie zakładające doskonałą konkurencję, tj. koncepcje 

zróżnicowania rentowności kapitału, dywersyfikacji portfela 

inwestycji oraz wpływu wielkości rynku na BIZ,
2)   teorie zakładające niedoskonałą konkurencję: koncepcje 

organizacji przemysłowej, internalizacji firmy, lokalizacji 

działalności biznesowej, teorię eklektyczną, koncepcje cyklu 

życia produktu i reakcji oligopolistycznych,
3)   teorie finansowe, tzn. koncepcje finansowania 

wewnętrznego, obszarów walutowych i dywersyfikacji barier 

międzynarodowych przepływów kapitału oraz hipoteza Kojimy,
4)   teorie oparte na innych czynnikach: ryzyka politycznego i 

ryzyka kraju, wpływu polityki podatkowej, barier handlowych  i 

regulacji państwowych,

6

     

Klasyfikacja teorii BIZ według 

Ietto-Gillies

            

Propozycja Moosy (c.d.)

5) teorie alternatywnych metod wejścia na rynki zagraniczne 
   

(BIZ a eksport, licencje, joint ventures i inne pozainwestycyjne sposoby

         ekspansji).

     

Brytyjska ekonomistka G. Ietto-Gillies

 

(2005 r.) wyodrębnia ze swej 

strony następujące główne współczesne koncepcje teoretyczne, które – jej 

zdaniem - wyjaśniają działalność KTN i motywy podejmowania BIZ:

1) teoria oligopolistycznych przesłanek BIZ (której podstawy opracował 

          S. Hymer),

2) koncepcja cyklu życia produktu w kontekście umiędzynarodowienia

          produkcji,

3) teoria reakcji oligopolistycznych F.T. Knickerbockera,
4) teoria obszarów walutowych  i jej wpływ na produkcję międzynarodową,
5) teoria internalizacji działalności KTN,
6) eklektyczne podejście Dunninga do problematyki KTN,
7) etapy procesu umiędzynarodowienia według Szkoły Skandynawskiej,
8)  implikacje  międzynarodowe  teorii  akumulacji  technologicznej  J. 

Cantwella, 
9)  analiza  działalności  KTN  w  świetle  nowych  teorii  handlu 

międzynarodowego,
10) koncepcja transnarodowego kapitalizmu monopolistycznego.

7

    

Klasyfikacja teorii BIZ według 

Buckleya
 i De Beule’a

Z kolei w syntetycznym szkicu, zawierającym podsumowanie i ocenę 

dotychczasowego dorobku głównych nurtów światowych nauk 

ekonomicznych, poświęconych tematyce KTN i BIZ, jaki przygotowali 
wspólnie 

Brytyjczyk P.J. Buckley i Belg F. De Beule

 (2005 

r.), zostały przedstawione następujące podstawowe grupy koncepcji:

1)    poglądy  twórców  („ojców”)  teorii  produkcji  międzynarodowej  (S. 

Hymera, 

           Ch. Kindlebergera, R E. Cavesa, P. J. Buckleya, M. Cassona

    i O.E. Williamsona),
2)  koncepcje KTN jako zintegrowanych globalnych sieci produkcyjnych,
3)  teoria  internalizacji technologii i wiedzy przez KTN,
4) 

 

wkład 

Szkoły 

Skandynawskiej 

w 

wyjaśnianie 

etapów 

umiędzynarodowienia

           działalności ekonomicznej KTN,

5)  międzynarodowe aspekty koncepcji cyklu życia produktu,
6)    eklektyczna  teoria  produkcji  międzynarodowej  w  ujęciu  Dunninga,

7)  podejście ekonomii ewolucyjnej do problematyki KTN, 
8)  analiza specyfiki KTN przez pryzmat teorii organizacji produkcji,
9)  determinanty działalności KTN w świetle teorii lokalizacji produkcji,

     10) koncepcje aglomeracji, tzw. klastrów  (clusters)  i  platform 

produkcyjnych. 

8

  

Klasyfikacja teorii BIZ według 

Geldnera

• Spośród polskich ekonomistów, którzy w 

przeszłości zajmowali się teoretycznymi aspektami 

BIZ, w pierwszej kolejności warto odnotować  

przedstawioną w 1986 r. przez 

M. Geldnera

 

propozycję podziału spotykanych 
w literaturze światowej koncepcji i hipotez na 

osiem kategorii: 
-  BIZ jako transfer kapitału, 
-  teorie zróżnicowania stóp zysku i dywersyfikacji 

portfela

        inwestycji,

-  teorie oligopolistyczne,
-  teoria lokalizacji BIZ,
-  teoria cyklu życia produktu,
-  teorie internalizacji  działalności 

przedsiębiorstwa,
-  eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej,
-  teorie makroekonomiczne.

9

  

Klasyfikacja teorii  KTN według 

Cieślika

•

J. Cieślik w 1987 r.

, pisząc o teoretycznych 

aspektach internacjonalizacji przedsiębiorstwa 

kapitalistycznego, zaproponował 

3 etapy analizy

. 

• Najpierw przedstawił teorię internacjonalizacji 

produkcji, koncentrując się na analizie koncepcji i 

strategii wyboru - w sytuacji oligopolistycznej - 

między podejmowaniem przez przedsiębiorstwo 

produkcji zagranicznej a eksportem, sprzedażą 

licencji i kooperacją przemysłową.

• Na drugim etapie swojej analizy J. Cieślik omówił 

zintegrowane modele produkcji międzynarodowej, 

tj. model cyklu życia produktu  R. Vernona, 

eklektyczną teorię produkcji międzynarodowej J.H. 

Dunninga i model internacjonalizacji  R. 

Luostarinena. 

• Trzeci etap rozważań J. Cieślika koncentrował się 

na prezentacji kluczowych elementów teorii 

przedsiębiorstwa ponadnarodowego.

10

Klasyfikacje teorii BIZ według 

Przybylskiej

 

•

K. Przybylska

 

(2001 r.) w swojej książce nt. determinant BIZ 

wyodrębniła 

dwa podstawowe nurty myślenia

 w światowej 

literaturze  ekonomicznej: analizę z punktu widzenia 
zagranicznego inwestora (czyli w mikroskali) i analizę 
makroekonomiczną, tj. prezentację determinant lokalizacji BIZ 
z punktu widzenia kraju goszczącego.

• Koncepcje teoretyczne dotyczące 

mikroekonomicznej 

analizy

 determinant BIZ  K. Przybylska dzieli na dwie grupy:

1)    teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska 
finansowego: teorie międzynarodowego przepływu kapitału, 
międzynarodowego zróżnicowania stóp zysku, dywersyfikacji 
portfela  inwestycyjnego oraz obszarów walutowych;
2)    teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska 
realnego: teoria przewag monopolistycznych, teoria 
międzynarodowego cyklu życia produktu, teoria internalizacji 
KTN i eklektyczna teoria międzynarodowej produkcji.

11

 

Klasyfikacje teorii BIZ według 

Przybylskiej 
i  Nosala

• Natomiast rozważania K. Przybylskiej na temat teoretycznych 

aspektów 

determinant lokalizacji BIZ z punktu widzenia 

kraju goszczącego

 koncentrują się na 3 grupach zagadnień:

1)    determinanty lokalizacyjne wynikające z motywów 

podejmowania BIZ, tzn. determinanty rynkowe, kosztowe i 

efektywnościowe;
2)    determinanty lokalizacyjne wynikające z klimatu 

inwestycyjnego kraju goszczącego  (warunki funkcjonowania firm 

zagranicznych i udogodnienia dla działalności zagranicznych 

inwestorów);
3)    oddziaływanie ryzyka inwestycyjnego na decyzje lokalizacji 

BIZ.

• Kolejny polski ekonomista 

J. Nosal

 (2002 r.) dzieli teoretyczne 

koncepcje dotyczące BIZ na 

dwie grupy

: 

1)    teorie powstawania BIZ: teoria arbitrażu, podejście Hymera, 

teoria cyklu życia produktu, koncepcja korzyści z internalizacji 

oraz teoria eklektyczna Dunninga;
2)    najnowsze badania poświęcone BIZ: teoria asymetrii 

informacji, koncepcje konieczności wzrostu, efektów 

zewnętrznych i stabilności. 

12

 

Klasyfikacje teorii BIZ 
według Koraszewskiego i Misali

• Ze swej strony 

W. Karaszewski 

(2004 r.) uważa, że spośród 

teoretycznych koncepcji objaśniających zjawisko BIZ na uwagę 

zasługują 
w szczególności:

1)  teorie przewag własnościowych (prace S.H. Hymera, C.P. Kindlebergera, 
     S.P. Magee’ego, M.E. Portera, R. Vernona),
2)  teorie oligopolistycznych zachowań równoległych (tj. „wymiany 

pogróżek” 

           E.M. Grahama i  „podążania za liderem” F.T. Knickerbockera),

3)  teoria lokalizacji BIZ R.A. Mundella,
4)  teoria internacjonalizacji firmy (Buckleya-Cassona, Johansona-Vahlne’a),
5)  teoria eklektyczna (paradygmat OLI) Dunninga. 

• Z kolei 

J. Misala

 (2005 r.) traktuje koncepcje BIZ i KTN jako część 

składową teorii migracji kapitału, wyróżniając wśród nich – obok 

teorii ortodoksyjnej - teorie i hipotezy opisowe, które dzieli na 3 

grupy:
1)  teorie makroekonomiczne,
2)  teorie mikroekonomiczne (koncepcje umiędzynarodowienia firm),
3)  teorie mieszane  (z eklektyczną teorią Dunninga na czele).

13

Klasyfikacje teorii  KTN i BIZ 

według Misali 
i  Zorskiej

• Dodać trzeba, że J. Misala w swej monografii, poświęconej 

teoretycznym aspektom gospodarki światowej, odrębnie omawia 

teorię lokalizacji działalności ekonomicznej

. Wyróżnia w 

tym kontekście:
1)   teorię tradycyjną (od podejścia klasycznego i neoklasycznego 

do koncepcji międzynarodowego podziału pracy R. Sohnsa),
2)   współczesne ujęcie teorii lokalizacji, zwane nową geografią 

ekonomiczną (która jest przydatna przy analizie lokalizacji BIZ i 

działalności KTN).

• A. Zorska

 w swych rozważaniach teoretycznych przedstawia 

najpierw zarys teorii biznesu międzynarodowego, gdzie omawia 

teorię internalizacji, teorię kosztów transakcyjnych i paradygmat 

eklektyczny. Do tego ostatniego szeroko nawiązuje także przy 

analizie przesłanek zagranicznej ekspansji inwestycyjnej KTN (tj. 

przewag wynikających z paradygmatu OLI).

• Ale A. Zorska znacznie więcej uwagi poświęca modelom rozwoju 

oraz funkcjonowania KTN, wyróżniając trzy takie modele:
1) model oparty na inwestycjach;

2) model oparty na wiedzy;

3) model oparty na łańcuchu tworzenia wartości dodanej.

14

2.    

MAKROEKONOMICZNE 

KONCEPCJE    

BIZ

 

• Koncepcje makroekonomiczne: Analiza przesłanek podejmowania 

BIZ z punktu widzenia gospodarki narodowej, tj. poprzez pryzmat 

warunków działania w potencjalnym kraju przyjmującym w 

porównaniu z warunkami panującymi w kraju macierzystym.

• W koncepcjach tych 

BIZ

 traktowane wyłącznie jako 

zjawisko 

finansowe

, tzn. jako jedna z form międzynarodowych przepływów 

kapitału (abstrahowanie od - integralnie związanego z BIZ - 

transferu technologii, wiedzy, metod marketingu i zarządzania).

• Rozpatrywane koncepcje łączy wspólne milczące założenie, według  

którego w międzynarodowych stosunkach gospodarczych występuje 

doskonała konkurencja (stąd też nazywane są one koncepcjami BIZ 

zakładającymi doskonałą konkurencję).

• Ta grupa koncepcji obejmuje

: ortodoksyjną teorię 

międzynarodowego przepływu kapitału, teorię międzynarodowego 

zróżnicowania stóp zysku, koncepcję dywersyfikacji portfela 

inwestycyjnego, teorię wpływu obszarów walutowych na BIZ, teorię 

zależności BIZ od wielkości rynku, teorię Kojimy (tj. względnych 

przesunięć kosztów pracy i kapitału) oraz teorię zależności 

przepływu BIZ od etapu rozwoju gospodarki (według Ozawy).

15

2.1.  Ortodoksyjna teoria 

międzynarodowego przepływu 
kapitału (A)

• Pierwszą próbę wyjaśnienia determinant BIZ  podjęto w ramach 

neoklasycznej teorii

 międzynarodowego przepływu kapitału 

(m. in. R.F. Harrod – 1957 r.).

• W teorii tej zakłada się przede wszystkim, że 

poszczególne kraje 

różnią się od siebie pod względem wyposażenia w 

kapitał

, co pociąga za sobą zróżnicowanie wysokości przeciętnych  

stóp procentowych, występujących w różnych krajach. 

• Z powyższego względu omawiana teoria przepływu kapitału czasami 

zwana jest też 

teorią zróżnicowania stóp procentowych

. 

• Według tej teorii, w krajach dysponujących relatywnie dużymi 

zasobami kapitałów (tj. nadwyżkami  środków finansowych) stopy 

oprocentowania (cena kapitału) są stosunkowo niskie. Natomiast w 

krajach o niedoborze własnych kapitałów stopy procentowe są 

stosunkowo wysokie (bo kapitał jest relatywnie drogim czynnikiem 

produkcji).

• Dalej w myśl omawianej teorii, kapitał (włącznie z BIZ) powinien 

przepływać z krajów nadwyżkowych (tzn. głównie KWR) do krajów 

odczuwających niedostatek własnych środków finansowych (co jest 

typowe dla KSR).

16

2.1.  Ortodoksyjna teoria 

międzynarodowego
przepływu kapitału (B)

• Ale 

dane empiryczne nie potwierdzają takiej prawidłowości 

(bo koncentracja BIZ w grupie KWR), co dowodzi słabości powyższej 

teorii. 

• Ponadto nie pozwala ona ani na wyjaśnienie wyboru poszczególnych form 

wywozu kapitału (np.: kredyty, inwestycje portfelowe, czy BIZ), ani na 

wytłumaczenie źródeł zjawiska tzw. krzyżujących się BIZ (two way FDI), 

czyli – dwukierunkowego transferu BIZ między tymi samymi parami 

krajów (np.: USA-Wielka Brytania), co szczególnie często występuje w 

KWR.

• Poważnym mankamentem tej teorii jest traktowanie BIZ jedynie jako 

transferu środków kapitałowych, co dowodzi niewłaściwego pojmowania 

istoty zagranicznych inwestycji bezpośrednich.

• Analiza zróżnicowania stóp procentowych w skali międzynarodowej 

bardziej przydatna do analizy przepływów kapitału pożyczkowego 

(kredytów zagranicznych) niż BIZ (czy inwestycji portfelowych) między 

KWR i KSR. 

• Ale pośrednio wysokość stopy oprocentowania wywierać może wpływ na 

BIZ:  Niskie stopy w krajach macierzystych mogą zachęcać do 

zagranicznych lokat kapitałowych (w tym BIZ). Podobnie jak wysokie 

stopy procentowe w krajach goszczących mogą przyciągać inwestorów 

(lecz pod warunkiem, że towarzyszy temu stabilizacja i korzystny klimat 

inwestycyjny).

17

2.2.  Teoria międzynarodowego 

zróżnicowania stóp zysku

• Teoria powyższa, będąca częścią ekonomii neoklasycznej, popularna 

była szczególnie w latach 50. i 60. XX w. Wykorzystywano ją zaś  m. in. 

przy wyjaśnianiu determinant amerykańskich BIZ w krajach Europy 

Zachodniej.

• Inaczej określa się ją mianem teorii rentowności lokat kapitałowych, 

teorii zróżnicowanych stóp zwrotu kapitału (theory of differential rates 

of return) lub hipotezy zyskowności (profitability hypothesis).

•  Według tej teorii, KTN dokonują BIZ w tych krajach przyjmujących, 

gdzie oczekiwana stopa zysku od wyłożonego kapitału ma być wyższa 

od stopy realizowanej w kraju macierzystym. Oznacza to, że kapitał w 

formie BIZ powinien przepływać z krajów o niskiej stopie zysku do 

krajów o wyższych stopach rentowności, czego jednak nie da się 

jednoznacznie udowodnić w oparcie o dostępne dane empiryczne (które 

uwzględniają faktyczne, a nie oczekiwane stopy zysku w KWR i KSR).

• Krytycy tej teorii wskazują na trudności oceny faktycznej stopy zysku, 

realizowanej przez KTN, z powodu specyfiki mechanizmu cenowego w 

obrotach wewnątrzkorporacyjnych  i zjawiska tzw. cen transferowych.

• Inny mankament tej teorii: Jako cel główny działalności KTN jej kadra 

zarządzająca często traktuje maksymalizację przychodów ze sprzedaży
i umacnianie pozycji rynkowej, a  nie maksymalizację stopy zysku.

18

2.3.  Teoria międzynarodowej 

dywersyfikacji (zróżnicowania) 
portfela inwestycyjnego

• Teoria ta, za ojców której uznawani są J. Tobin (1958 r.) i  H.M. 

Markowitz (1959 r.), została opracowana dla potrzeb analizy inwestycji 

portfelowych. Dopiero na przełomie lat 60. i 70. XX w. próbowano 

wykorzystać ją też do wyjaśniania determinant BIZ (m. in. G.V. Stevans, 

M.J. Prachowny).

• Według tej teorii, podejmując BIZ, kierownictwo KTN w swej strategii 

inwestycyjnej nie tylko uwzględnia oczekiwaną rentowność kapitału 

(stopę zysku), lecz kieruje się również koniecznością ograniczenia 

ryzyka. 

• Dążąc do zmniejszenia ryzyka, dokonuje głównie dywersyfikacji 

struktury geograficznej BIZ (lokując swoje filie w różnych krajach)  oraz 

stara się zróżnicować strukturę sektorowo-gałęziową inwestycji (co 

częściowo wyjaśnia przeobrażenie się wielu KTN w tzw. konglomeraty).

• Ryzyko związane z BIZ (wg Roota): własnościowe (np. nacjonalizacja), 

walutowo-transferowe (np. zakaz repatriacji zysków w walutach 

wymienialnych), operacyjne (np. zakaz lub ograniczenie działalności filii 

wskutek decyzji władz kraju przyjmującego), niestabilności politycznej 

(wybuch wojny domowej lub zamieszek społecznych).

• W praktyce KTN powyższą teorię trudniej jednak wykorzystać   niż w 

przypadku inwestorów portfelowych. Wynika to z samej natury BIZ 
(długotrwałe zaangażowanie) i innych ich różnic w porównaniu z PIZ.

19

2.4. Teoria wpływu obszarów 

walutowych na BIZ

 

• Autorem tej teorii jest R.Z. Aliber (1970 r.), a jej istota sprowadza się 

do tezy, że przepływy BIZ są zdeterminowane przez zróżnicowanie 

pozycji (siły) poszczególnych walut, obowiązujących w głównych 

strefach (obszarach) walutowych, do których należą poszczególne 

kraje. 

• Według Alibera, strumienie BIZ kierują się mianowicie z krajów o 

mocnych (silnych) walutach do krajów o słabych walutach. 

Uzasadniając tę tezę, autor dowodzi, że gdy inwestor z kraju o silnej 

walucie nabywa aktywa w kraju o słabej walucie, to aktywa takie są dla 

niego relatywnie tanie, zaś ich wycena uwzględniać musi ryzyko 

dewaluacji waluty kraju goszczącego. Przy tej okazji inwestor realizuje 

tzw. premię walutową, która powinna mu rekompensować ewentualną 

niekorzystną zmianę kursu walutowego.

• Z badań empirycznych, prowadzonych m.in. przez Edisona-Melvina 

(1990 r.) i Goldberga-Kolstada (1995 r.) wynika, że umiarkowana i 

przewidywana dewaluacja waluty kraju goszczącego de facto przyciąga 

BIZ, ale duże i częste dewaluacje zazwyczaj odstraszają KTN jako 

inwestorów. Ponadto w kraju o słabej walucie KTN mają ułatwiony 

dostęp do lokalnych kredytów.

• Jednak powyższa teoria nie wyjaśnia zupełnie obecnej struktury 

geograficznej  BIZ  w skali globalnej (tzn. koncentracji BIZ w grupie
KWR, posiadających relatywnie silne waluty).

20

2.5. Koncepcja zależności BIZ od 

wielkości rynku

• Punktem wyjścia tej koncepcji stał się neoklasyczny model 

inwestycji krajowych Jorgensona (z 1963 r.). Został on wykorzystany 

do analizy BIZ 
m. in. przez B. Balassę (1966 r.).

• Zgodnie z powyższą teorią, wysokość napływu BIZ do danego kraju 

przyjmującego zależy od wielkości rynku tego ostatniego, 

mierzonego produktem krajowym brutto w wyrażeniu absolutnym.

• Zwolennicy tej koncepcji prowadzili badania empiryczne, które 

potwierdzały występowanie dodatniej korelacji między wielkością 

BIZ i PKB, chociaż wyniki tych badań nie przekonały większości 

oponentów. Wystarczy zresztą porównać dane z lat 2004-2005 

pokazujące wysokość BIZ i PKB – z jednej strony - w Luksemburgu i 

Belgii oraz w Japonii i Pakistanie – z drugiej strony, żeby poddać w 

wątpliwość słuszność omawianej teorii. 

• Częściowo koncepcja ta może być przydatna przy wyjaśnianiu  BIZ 

nastawionych na poszukiwanie nowych rynków zbytu (market-

seeking), ale nie tłumaczy BIZ dokonywanych dla uzyskania dostępu 

do surowców (np. ropa naftowa) lub dla poprawy efektywności 

działania.

• Ponadto - według J. Stehna oraz J. Misali - brakuje wciąż głębszego 

teoretycznego uzasadnienia związku między rozmiarami PKB i BIZ.

21

2.6. Koncepcja względnych 

przesunięć kosztów pracy i 
kapitału według K. Kojimy (A)

• Koncepcja ta, której autorem jest ekonomista japoński K. 

Kojima (1973 r.), zwana jest też teorią korzyści 
komparatywnych (według M. Geldnera).

• Koijma nawiązuje w swych rozważaniach do modelu 

doganiania cyklu życia produktu, który został 
opracowany w latach 30-tych XX wieku przez innego 
ekonomistę japońskiego K. Akamatsu.

•   Ze względu na kształt 
i układ krzywych, 
ilustrujących główne 
analizowane wielkości, 
model autorstwa 
Akamatsu nazywany jest 

modelem „szyku 
lotu dzikich gęsi”

.

Oznaczenia (do rys. 
obok):

P – produkcja krajowa,

D – popyt krajowy,

Ex – eksport,  Im – 
import,

T - czas

22

2.6. Koncepcja względnych 

przesunięć kosztów pracy i 
kapitału według K. Kojimy (B)

• W myśl modelu doganiania cyklu życia produktu, nowe wyroby 

produkowane są najpierw w krajach najwyżej rozwiniętych, które 

dysponują najnowocześniejszymi technologiami, wysokimi 

umiejętnościami produkcyjnymi i kulturą techniczną oraz dużymi 

zasobami kapitału. Natomiast wszystkie kraje, pozostające w tyle 

za czołówką światową, swój popyt krajowy (D) na nowe wyroby 

najpierw muszą zaspokajać w drodze importu (Im). Następnie 

podejmują własną produkcję (P), a w dalszej kolejności są w stanie 

eksportować takie wyroby (Ex) lub wytwarzać je w filiach 

zagranicznych przedsiębiorstw, pochodzących z tych krajów.

• Wykorzystując  i rozwijając model, opracowany przez Akamatsu, 

Kojima wyodrębnił 

2 rodzaje BIZ

: 

a)   inwestycje wynikające ze zmieniającej się pozycji 

poszczególnych krajów pod względem posiadanych korzyści 

komparatywnych dotyczących dwu czynników wytwórczych: pracy 

(siły roboczej) i kapitału (wraz z wiedzą naukowo-techniczną);
b)   inwestycje będące efektem przewag oligopolistycznych, jakimi 

dysponują poszczególne firmy (KTN) jako inwestorzy zagraniczni 

(tj. w mikroskali).

23

2.6. Koncepcja względnych 

przesunięć kosztów pracy i 
kapitału według K. Kojimy (C)

• Koncentrując się na analizie makroekonomicznej, tj. odnoszącej 

się do pierwszego typu BIZ, wspomniany autor ograniczył 

geograficznie swe rozważania do stosunków ekonomicznych KWR-

KSR.

• Według koncepcji teoretycznej Kojimy, uwzględniając istniejące 

względne różnice kosztów pracy i kapitału, KTN przy 

podejmowaniu BIZ w KSR koncentrują się na działalności 

pracochłonnej (np. przemysł odzieżowy), bo tania tam jest siła 

robocza, czyli – niskie płace. Natomiast BIZ w KWR są dokonywane 

przede wszystkim w dziedzinach kapitałochłonnych (czyli 

pracooszczędnych).

• W ten sposób - zdaniem omawianego autora - następuje 

„uzgodniona w skali międzynarodowej” specjalizacja, która 

przynosi korzyści ekonomiczne wszystkim uczestniczącym w niej 

krajom, zarówno KWR, jak i KSR (choć obie grupy państw różnią 

się pod względem elastyczności działania mechanizmu 

rynkowego).

• Zauważyć jednak należy, że słabością powyższej koncepcji jest fakt, 

że wyjaśnia ona  - i to częściowo - tylko niewielki segment całości  

przepływów BIZ w skali globalnej (tj. jedynie kontakty KWR-KSR). 

24

2.7.  Koncepcja zależności 

przepływów BIZ  
od etapu rozwoju gospodarki 
narodowej według T. Ozawy (A)

• Za punkt wyjścia swej analizy inny japoński ekonomista T. Ozawa przyjął (w 

1992 r.) zaproponowaną wcześniej przez M. Portera (w 1990 r.) klasyfikację 
różnych krajów według 

czterech etapów rozwoju

 ich gospodarek 

narodowych:
1) faza rozwoju napędzanego przez czynniki podstawowe, tj. pracę i surowce

          (factor-driven stage),

2) etap rozwoju napędzanego przez akumulację kapitału i  inwestycje 

          (investment-driven stage),

3) faza rozwoju napędzanego przez innowacje techniczne (innovation-driven 

stage),
4) faza rozwoju napędzanego przez dobrobyt (wealth-driven stage).

• Według Ozawy, w praktyce występuje ewolucja kierunków geograficznych i 

struktury sektorowej przepływów BIZ wraz z przechodzeniem od niższych do 

wyższych etapów rozwoju gospodarki narodowej poszczególnych krajów. 

• Na 

początkowym etapie rozwoju

, na którym znajdują się KSR,  BIZ 

napływają tam z KWR. Wywodzące się z tej drugiej grupy państw KTN 

poszukują wówczas w KSR dostępu do tanich surowców i pracowników, 

zadowalających się relatywnie niskim wynagrodzeniem. Dominują zatem 

inwestycje w dziedziny surowcochłonne (górnictwo, leśnictwo, rolnictwo) i 

pracochłonne (np. przemysł odzieżowy).

25

2.7.  Koncepcja zależności 

przepływów BIZ  
od etapu rozwoju gospodarki 
narodowej według T. Ozawy (B)

• Etap rozwoju

 napędzanego przez akumulację kapitału i  

inwestycje

 charakterystyczny był w przeszłości dla dynamicznie 

rozwijających się azjatyckich i latynoamerykańskich  krajów nowo 

uprzemysłowionych pierwszej i drugiej generacji (I generacja - Korea 

Płd, Singapur, Hongkong i Tajwan; II generacja -Malezja, Filipiny, 

Brazylia, Meksyk, Chile, Izrael, RPA itp.). 

• W ostatnim okresie na ten etap rozwoju awansowały niewątpliwie 

również
 Chiny i Indie. 

• Jak potwierdza praktyka, do takich krajów napływają BIZ z KWR, 

poszukujące dostępu do rosnącego rynku zbytu, poprawy 

efektywności oraz dostępu do taniej, lecz wykształconej siły roboczej. 

• Ale równocześnie korporacje z tych nowo uprzemysłowionych krajów 

inwestują w dziedziny surowcochłonne i pracochłonne krajach słabiej 

rozwiniętych  (np. chińskie BIZ w górnictwie naftowym Sudanu, 

Angoli, Kongu i Wenezueli). Coraz częściej próbują też dokonywać 

BIZ w KWR, poszukując dostępu do ich rynków i  aktywów 

strategicznych. 

26

2.7.  Koncepcja zależności 

przepływów BIZ  
od etapu rozwoju gospodarki 
narodowej według T. Ozawy (C)

• W fazie rozwoju napędzanego przez 

innowacje

 techniczne znajdują 

się KWR, skąd BIZ odpływają do dziedzin kapitałochłonnych w 

innych krajach (głównie z tej samej grupy). Rządy KWR podejmują 

też działania dla przyciągnięcia BIZ z pozostałych KWR ( jak również 

z krajów nowo uprzemysłowionych) do dziedzin technicznie wysoko 

zaawansowanych 
i wymagających kwalifikowanych pracowników.

• Czołówka KWR znajduje się jednocześnie na etapie rozwoju 

napędzanego przez 

dobrobyt

, który sprzyja nasileniu się 

przepływów  BIZ wewnątrz tej grupy krajów, przy ich koncentracji na 

najnowocześniejszych  dziedzinach produkcji dóbr inwestycyjnych, 

konsumpcyjnych i usług.

• T. Ozawa twierdził ponadto, że w ramach 

strategii rozwoju 

otwartego

 na współpracę międzynarodową 

przepływy BIZ

 

przyczyniają się do poprawy 

konkurencyjności 

międzynarodowej

 gospodarek KWR, stymulując zwiększanie 

obrotów ich handlu zagranicznego

, co prowadzi do 

superwzrostu 

(super growth, tj. do przyśpieszania tempa wzrostu 

dochodu narodowego).

27

3. WYBRANE  TEORIE  

UMIĘDZYNARODOWIENIA  
DZIAŁALNOŚCI  PRZEDSIĘBIORSTW

• Zaliczane do tej grupy teorie, które próbują wyjaśnić determinanty 

działalności KTN (a w szczególności przyczyny podejmowania przez nie 

BIZ), zwane też są teoriami produkcji międzynarodowej (J. Cieślik),
teoriami mikroekonomicznymi (J. Misala), teoriami zakładającymi 

konkurencję niedoskonałą (tj. działanie w warunkach monopolu lub 

oligopolu – I.A. Moosa), czy wreszcie teoriami traktującymi BIZ jako 

zjawisko realne (K. Przybylska).

• W ramach tej grupy teorii wyodrębnia się wiele koncepcji, które można 

podzielić – w ślad za K. Przybylską - na 

3 podstawowe podgrupy

:

1) teorie przewag monopolistycznych KTN,
2) teoria międzynarodowego cyklu życia produktu,
3) teoria internalizacji działalności KTN.

• Chociaż Przybylska do tej samej grupy zalicza eklektyczną teorię 

produkcji międzynarodowej Dunninga, to paradygmat OLI zasługuje na 

odrębne potraktowanie. Przemawia za tym zarówno kompleksowy 

(syntetyczny) charakter tego paradygmatu, jak też wyjątkowo ważna, 

wiodąca pozycja teorii Dunninga w dotychczasowym dorobku 

światowej myśli ekonomicznej, dotyczącym roli KTN i BIZ we 

współczesnej gospodarce światowej.

28

3.1. Teorie przewag 

monopolistycznych KTN (A)

• Za pioniera badań nad determinantami BIZ i KTN w warunkach 

konkurencji niedoskonałej uznawany jest Ch. P. Kindleberger (1969 r.). 

• Zauważył on trafnie, że zagraniczni inwestorzy są w mniej korzystnej 

sytuacji niż miejscowi przedsiębiorcy o tyle, że ci drudzy lepiej niż 

pierwsi znają specyfikę działania na rynku własnego kraju. Skoro 

jednak KTN decydują się na podejmowanie BIZ i ponoszenie 

dodatkowych kosztów z tym związanych, to muszą posiadać przewagę 

(atuty) wynikające z zajmowania pozycji oligopolistycznej lub 

monopolistycznej w określonym segmencie stosunków 

międzynarodowych.

• Poważny wkład w rozwój  omawianych teorii wnieśli również Dunning 

(1973 r.), Hymer (1976 r.), Calver (1981 r.), Buckley-Casson (1985 r.), 
Leitch-Barret (1992 r.) i wielu innych ekonomistów.

• Autorzy teorii przewag monopolistycznych szczegółowo przeanalizowali 

różnorodne ich rodzaje.  Zazwyczaj wyróżnia się 4 typy przewag KTN , 

tj. przewagę finansową, technologiczną, menedżerską i marketingową.

• Przewaga finansowa

: KTN dysponują ogromnym własnym kapitałem 

(nieporównywalnie większym niż  firmy lokalne) oraz korzystają z wielu 

zewnętrznych źródeł finansowania swej działalności.

29

3.1. Teorie przewag 

monopolistycznych KTN (B)

• Przewaga technologiczna

 KTN: Sprowadza się ona do 

prowadzenia własnych prac badawczo-rozwojowych, znajomości 

unikalnych (chronionych patentami) metod i procesów produkcji, 

dysponowania nowoczesnymi maszynami i urządzeniami 

technicznymi, wytwarzania produktów o znanych markach 

towarowych itp.

• Przewaga menedżerska

 KTN: Ten atut polega na posiadaniu 

bogatej wiedzy i umiejętności w zakresie zarządzania 

przedsiębiorstwem i organizacji pracy w skali międzynarodowej 

(ponadkrajowej), a zwłaszcza koordynacji działalności (od mikro- do 

megaskali), planowania strategicznego, finansów (budżetowania) i 

księgowości firmy, gromadzenia i wykorzystywania informacji, 

wykorzystania zasobów ludzkich, systemów wynagrodzeń, 

pobudzania wydajności pracy i poprawy efektywności itp.

• Przewaga marketingowa

 KTN: Strategie działalności 

marketingowej KTN obejmują produkcję, politykę cen i dystrybucji, 

a także sferę komunikowania się z otoczeniem (nie tylko docieranie 

do klientów).

• W sumie powyższe cząstkowe przewagi składają się na przewagę 

konkurencyjną poszczególnych KTN nad ich głównymi rywalami (tj. 

innymi KTN) oraz nad lokalnymi firmami w krajach goszczących.

30

3.1. Teorie przewag 

monopolistycznych KTN (C)

• Przewaga konkurencyjna KTN

 przejawia się w szczególności 

poprzez: 
a)   umiejętność dużego różnicowania wytwarzanych produktów 

(dostosowywania ich do potrzeb różnych kategorii odbiorców w 

poszczególnych oraz do warunków konkurencji; obok faktycznego 

różnicowania wprowadzanie pozornych różnic między towarami 

określonego rodzaju, np. tylko inne opakowanie),
b)  w formie przywództwa cenowego w dziedzinach, w których 

poszczególne KTN posiadają pozycję dominującą (o charakterze 

monopolistycznym lub oligopolistycznym).

• Interpretację BIZ jako efekt oligopolistycznego zachowania się 

przedsiębiorstw na rynku światowym  szerzej przedstawił po raz 

pierwszy 
w 1973 r. F.T. Knickerbocker, który wskazywał na współzależność 

decyzji firm działających w warunkach oligopolistycznej struktury 

rynku.

• Autorem innej wersji teorii wyjaśniającej BIZ w kontekście oligopolu 

jest E.M. Graham. Chodzi tu o „strategię wymiany pogróżek”, według 

której, jeśli rywale danej KTN dokonali BIZ w jego kraju macierzystym, 

to taka korporacja powinna podjąć działalność w krajach pochodzenia 

swych konkurentów celem „kontrolowania” ich zachowań i 

ograniczania nadmiernej ekspansji  (co wyjaśnia m. in. krzyżujące się 

BIZ).

31

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu 

życia 
produktu (A)

• Badania nad wpływem cyklu życia różnych produktów  na 

działalność międzynarodową przedsiębiorstw zapoczątkował 

H.V. 

Posner

, który w roku  1961 opracował 

koncepcję opóźnienia 

naśladowczego

 (imitation leg), zwaną także teorią 

luki 

technologicznej

. 

• W myśl tej koncepcji, przesłanką prowadzenia wymiany 

międzynarodowej może być istnienie odstępu czasowego między 

momentem  rozpoczęcia produkcji danego towaru w poszczególnych 

krajach.

• Próbując wykorzystać tę koncepcję przede wszystkim do wyjaśnienia 

przyczyn handlu międzynarodowego artykułami przemysłowymi, 

Posner wprowadził dwa podstawowe pojęcia: opóźnienie popytu i 

opóźnienie reakcji. 

• Opóźnienie popytu jest równe – według Posnera – odstępowi czasu 

między pojawieniem się nowego towaru w kraju, który go jako 

pierwszy wyprodukował, a powstaniem popytu na ten nowy towar w 

jakimkolwiek drugim kraju.

• Opóźnienie reakcji to odstęp czasu między powstaniem popytu na 

dany towar na rynku drugiego kraju a momentem podjęcia 

produkcji tego towaru przez miejscowych przedsiębiorców.

32

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu 

życia 
produktu (B)

• Posner twierdził, że eksport nowego towaru przez „ kraj-innowatora”  do 

innego kraju odbywa się w okresie równym różnicy między opóźnieniem 

popytu i opóźnieniem reakcji. BIZ alternatywą eksportu, jeśli występują 

bariery celne lub pazataryfowe w zakresie dostępu do rynków 

zagranicznych.

• Przykłady dóbr, których eksport wynikał z opóźnienia naśladowczego: sprzedaż 

po II wojnie światowej w krajach Europy Zachodniej amerykańskich pończoch 

elastycznych i tkanin syntetycznych; eksport do Polski w latach 60.  

zagranicznych okryć z ortalionu i koszul męskich typu non-iron (po 

uruchomieniu produkcji własnej w naszym kraju import tych produktów został 

wstrzymany).  

•  Dorobek Posnera wykorzystany został w 1966 r. przez R. Vernona - 

uważanego powszechnie w światowej literaturze ekonomicznej za twórcę 

teorii międzynarodowego cyklu produkcji - do analizy nie tylko wymiany 

handlowej, ale także BIZ. Rozszerzone wersje tej teorii przedstawili 

również: S. Hirch i R. Shons (1975 - 1976 r.)

• Według powyższej koncepcji, cykl życia produktu obejmuje 3 główne 

fazy: 
-- wstępną fazę produktu innowacyjnego, 
-- fazę produktu dojrzałego,
-- fazę produktu standaryzowanego (zwana też fazą schyłkową).

33

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu 

życia 
produktu (C)

• W pierwszej, tzn. wstępnej fazy cyklu w USA 

(T

0

 - T

1

)

 

innowacyjny (nowy) produkt wytwarzany jest w ilości dość 
ograniczonej, wyłącznie na potrzeby rynku krajowego (tj. 
amerykańskiego – zob.: rysunek).

   

34

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu 

życia 
produktu (D)

• Dojrzała faza życia produktu w USA (T

1

 – T

2

): Produkcja masowa 

i eksport z USA do innych KWR (które są importerami towaru). 

• Faza standardowej produkcji i zwolnionej dynamiki eksportu 

produktu przez USA (T

2

 – T

4

): Amerykański produkt nadal 

eksportowany, chociaż możliwości zbytu w innych KWR coraz 
bardziej ograniczone, bo te ostatnie podjęły własną produkcję, 
ograniczyły import, a w T

3

 

rozpoczęły eksport. Natomiast od T

2

 

pojawia się eksport z USA do KSR.

• Dojrzała faza życia produktu w KWR, a jednocześnie faza 

schyłkowa w USA: Od momentu T

4

 USA importerem netto tego 

towaru i ograniczają własną produkcję, podczas gdy inne KWR 
dominują na światowym rynku, eksportując do USA i KSR.

• Faza przenoszenia produkcji – w drodze podejmowanie BIZ - z 

KWR do KSR (z racji wzrostu kosztów pracy), które od T

5

 stały 

się eksporterami netto, podczas gdy KWR ograniczyły produkcję 
i eksport, a od momentu T

6

 przeobraziły się w importerów  netto.

35

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu 

życia 
produktu (E)

• Generalnie biorąc, w fazie II międzynarodowego cyklu życia 

produkt dojrzały pod względem technologicznym (i dopasowany do 

preferencji klientów) jest sprzedawany i może być wytwarzany nie 

tylko w kraju pochodzenia, lecz także zagranicą. Pobudza to 

zwykle podejmowanie przez KTN ekspansji zewnętrznej w formie 

BIZ (głównie do krajów o zbliżonym etapie rozwoju, czyli do KWR).

• W III fazie cyklu, tj. na etapie standaryzowanego produktu 

zwiększa się presja konkurencyjna ze strony innych KTN, które 

mogą lansować własne nowe, bardziej technologicznie 

zaawansowane wyroby. Aby utrzymać się na rynku, producent 

standaryzowanego towaru musi obniżać jego 
cenę, co  w szczególności stymuluje BIZ i delokalizację produkcji 

do KSR.  

 
• Praktycznym - podawanym w literaturze światowej i polskiej - 

przykładem faz cyklu życia produktu jest ewolucja w skali 

globalnej procesu produkcji i eksportu telewizorów (lub 

komputerów).

36

3.3. Teoria internalizacji działalności 

KTN

• Powyższa teoria zwana też bywa koncepcją transakcji 

wewnętrznych, bo - po pierwsze – nawiązuje do teorii kosztów 

transakcyjnych R. Coase’a (z 1937 r.), a po drugie – próbuje 

wyjaśnić proces zastępowania transakcji na rynku zewnętrznym 

wymianą wewnętrzną przedsiębiorstwa w ramach działalności KTN 

(tj. obrotami wewnątrzkorporacyjnymi.

• Największym dorobkiem w zakresie rozwoju tej teorii KTN (i BIZ) 

mogą pochwalić się zwłaszcza: Williamson (1975 r.), Buckley-

Casson (1976 r.), Hymer (1976 r.), Rugman (1980 r.), Teece (1986 

r.) i Madhok (1998 r.).

• Koszty transakcyjne obejmują koszty upowszechnienia informacji 

o możliwości zawarcia transakcji, identyfikacji potencjalnych 

partnerów, negocjacji warunków transakcji (z ceną włącznie), 

sformułowania kontraktu i jego realizacji.

• Internalizacja działalności (w obliczu zawodności rynku 

zewnętrznego, tj. market failure) poprzez utworzenie rynku 

wewnątrzkorporacyjnego pozwala KTN na uniknięcie kosztów 

transakcyjnych, choć niektóre transakcje firmy te musza nadal 

zawierać za pośrednictwem rynku zewnętrznego.

• Podstawowym założeniem tej teorii: istnienie konkurencji 

oligopolistycznej (lub monopolistycznej) i występowanie 

związanych z tym przewag (co zostało omówione w punkcie 3.1).

37

4.  GŁÓWNE ELEMENTY 

PARADYGMATU OLI - 
EKLEKTYCZNEJ  TEORII 
PRODUKCJI 
MIĘDZYNARODOWEJ (A)

• Najbardziej popularną teorią, która wyjaśnia w miarę całościowo 

determinanty działalności KTN i motywy podejmowania BIZ, jest 
bezsprzecznie eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej, której 
autorem jest J.H. Dunning. Pierwszą jej wersję przedstawił on w 1973 
r.
Od tej pory ciągle ją modyfikuje, wzbogaca i rozszerza o nowe aspekty.

• Teoria Dunninga stanowiła od początku mistrzowską  kompilację (lub 

syntezę) i rozwinięcie dorobku trzech wcześniejszych teorii 
cząstkowych.
Wykorzystując je, Dunning zaprezentował własną teorię, która zwana 
jest 

paradygmatem OLI

, od pierwszych liter 3 angielskich słów: 

ownership (O), location (L)

 oraz 

internalization (I)

, które 

określają źródła 3 grup  podstawowych przewag KTN wyodrębnionych 
przez autora. 

38

4.  Główne elementy paradygmatu 

OLI 
– eklektycznej teorii produkcji 
międzynarodowej  (B)

• Pierwszą z nich są przewagi o charakterze 

oligopolistycznym, jakimi odznaczają się 

poszczególne KTN z racji posiadanego przez nie 

prawa własności szeroko pojętych aktywów. Dlatego 

też nazywane są one specyficznymi przewagami 

własnościowymi (ownership specific advantages).

• Drugą grupę tworzą przewagi KTN z tytułu specyfiki 

lokalizacji ich działalności ekonomicznej  (location 

specific advantages).

• Trzecia grupa to specyficzne przewagi związane z 

internalizacją KTN (internalization incentive 

advantages).

39

 4.1. Paradygmat OLI – przewagi 

własnościowe (A)

• Niepowtarzalne przewagi typu oligopolistycznego, które wynikają 

ze specyfiki samej natury KTN, a zwłaszcza z  własności unikalnych 

aktywów, pozwalają poszczególnym korporacjom globalnym 

podejmować BIZ i konkurować skutecznie z innymi 

przedsiębiorstwami transnarodowymi oraz z firmami lokalnymi w 

krajach przyjmujących. 

• Najpierw Dunning dzielił te przewagi na trzy - niezbyt precyzyjnie 

rozgraniczone - podgrupy, 

tj. przewagi wewnętrzne płynące z istoty i specyfiki 

działania KTN, przewagi ich filii nad  przedsiębiorstwami lokalnymi krajów 

goszczących oraz przewagi własnościowe wiążące się z transnarodowym charakterem 
działalności korporacji.

 

• Natomiast w latach 90. oraz w obecnej dekadzie autor woli systematyzować 

przewago własnościowe w 

dwie podgrupy lub „wiązki”

 (jak określa to 

trafnie Zorska w podpunkcie 4.1.1. podręcznika): 
1) Przewagi konkurencyjne wynikające z posiadania przez daną KTN
    specyficznych zasobów i umiejętności, tj.;

--  aktywów materialnych (w postaci finansowej i materialnej), 
--  aktywów niematerialnych (wiedzy, innowacji i technologii, kwalifikacji i 

doświadczeń

           zawodowych pracowników, metod organizacji, zarządzania i marketingu, marek
           produktów, systemów informatycznych oraz baz danych itp.),

--  zdolności do skutecznego obniżania wewnętrznych kosztów produkcji oraz 

kosztów

           współpracy z kontrahentami zewnętrznymi. 

40

4.1. Paradygmat OLI – przewagi 

własnościowe (B)

2) Przewagi będące efektem wspólnego zarządzania przez kierownictwo

          firmy macierzystej wszystkimi filiami wchodzącymi w skład danej 

KTN:

--  przewagi filii KTN nad nowo powstającymi lokalnymi przedsiębiorstwami,

           wynikające z dostępu do zasobów i zdolności macierzystej firmy, 

--  przewagi jednych KTN nad innymi (tj. ich rywalami), będące efektem wyższego
     stopnia umiędzynarodowienia  działalności (większej elastyczności operacyjnej,
     bogatszych doświadczeń w dziedzinie realizacji międzynarodowych transakcji
     biznesowych, lepszej umiejętność minimalizacji ryzyka ekonomicznego i
     adaptacji do zróżnicowanych warunków działania w poszczególnych krajach).

• Począwszy od lat 90-tych, w paradygmacie OLI szczególnego znaczenia 

wśród przewag własnościowych nabrały atuty oparte na wiedzy oraz tzw. 

aktywa relacyjne

 (relational assets). Te ostatnie Zorska przetłumaczyła 

chyba niezbyt jasno na język polski jako „atuty  relacyjne”. 

• Chodzi tu o nowy - wyodrębniony przez Dunninga -  typ przewagi własnościowej 

KTN, który polega na ich gotowości i  umiejętności uzyskania dostępu, tworzenia, 

wykorzystania i koordynowania wszelkich zasobów oraz zdolności, które są 

niezbędne celem ustanowienia optymalnie korzystnych międzyludzkich powiązań 

(stosunków czy relacji), jak też dla stałej poprawy jakości takich powiązań 

wewnątrz samej korporacji oraz w jej kontaktach z otoczeniem zewnętrznym. 

41

4.1. Paradygmat OLI – przewagi 

własnościowe (C)

• Aktywa relacyjne są ściśle powiązane z kapitałem społecznym 

korporacji. Składają się one z 3 grup elementów:
a) powszechnie uznane wartości (składniki podstawowe): zaufanie, 

uczciwość, wzajemność poczynań, szacunek dla odmienności 

kulturowej, umiejętność działania w warunkach różnorodności, 
b) wartości kontekstowe lub względne (składniki drugorzędne): 

społeczne normy postępowania, etyka pracy, stosunek do ryzyka, 

gotowość uczenia się, odpowiedzialność, oportunizm, mała 

podatność na korupcję oraz kontrreakcja na nadużycia władzy,
c) zdolności negocjacyjne i koordynacyjne w ramach kontaktów 

wewnątrzkoorporacyjnych  i w stosunkach z kontrahentami 

zewnętrznymi.

• Z kolei kluczowa rola 

atutów KTN opartych na wiedzy

 wynika 

stąd, że we wspólczesnej gospodarce światowej wiedza i informacje 

są traktowane jako unikalny i  specyficzny zasób, którego 

umiejętne wykorzystanie tworzy i umacnia przewagę 

konkurencyjną przedsiębiorstwa. Wiedza jest bowiem niezbędna 

dla pomnażania innych zasobów i poprawy ich jakości. W 

odróżnieniu od pozostałych zasobów, wiedza nie tylko nie zużywa 

się, kiedy jest praktycznie stosowana, lecz dzięki temu rozwija się 

dynamicznie (w myśl zasady: „learning by doing”).  

42

4.1. Paradygmat OLI – przewagi 

własnościowe (D)

• Wiedza - rozumiana zazwyczaj jako „przekonanie, które kieruje 

działaniami organizacji” (B. Chakravarthy, Y. Doz i in.) - generuje 

innowacje procesowe, produktowe, organizacyjne, menedżerskie 

i finansowe. Tworzy nowe, bardziej konkurencyjne towary i 

pozwala na lepsze zaspokojenie potrzeb konsumentów. 

• Dzięki swej ekspansji zagranicznej KTN poprawiają efektywność 

wykorzystania własnej wiedzy jako unikalnego zasobu, a także 

wzbogacają ją w drodze wykorzystania walorów lokalizacji i 

nawiązywania kooperacji z innymi jej dysponentami.

• Według Zorskiej, w ramach KTN 

„zbiornikami” wiedzy

 są: 

1) indywidualni pracownicy i ich grupy,  
2) tzw. artefakty -  zasoby wiedzy zgromadzone „w postaci praktyk 

będących
    rutynowymi czynnościami, sekwencją działań oraz interakcjami”,  
3) różne podmioty organizacyjne: zakłady pracy funkcjonujące w filiach,
    poszczególne filie i sama firma macierzysta.

• Proces tworzenia wiedzy, jej poszukiwania, pozyskiwania  i aplikacji 

przez KTN jest wspierany innymi, komplementarnymi w stosunku do niej 

zasobami posiadanymi przez korporację (ludzkimi, finansowymi i 
rzeczowymi). Przy tym 

nowa wiedza wytworzona przez samą KTN 

stanowi jej wyłączną własność intelektualną 

(może więc być np. 

opatentowana), a nie staje się dobrem publicznym.

 

43

4.1. Paradygmat OLI – przewagi 

własnościowe (E)

• Upowszechnienie i niebywale szybki rozwój nowych technologii 

informacyjnych i komunikacyjnych (na ich oznaczenie Zorska 

używa skrótu: IKT), z Internetem na czele, przyczyniło się w 

ostatnich latach nie tylko do zwiększenia i  wzbogacenia zasobu 

wiedzy posiadanej przez KTN, lecz także do podniesienia 

efektywności procesu odkrywania nowych zjawisk i właściwości 

(tj. pojawienia się nowych wynalazków) oraz przyśpieszenia prac 

wdrożeniowych

, zwłaszcza dzięki stosowaniu technik wirtualnego 

modelowania oraz symulacji w badaniach i projektowaniu.

• Dzięki wykorzystywaniu IKT nasila się  walka konkurencyjna między 

KTN, bo w szczególności Internet umożliwia : 
a) lepsze dostosowanie oferty produktów i usług do oczekiwań i 

wymagań klientów,  b) dotarcie do nowych segmentów lokalnego, 

regionalnego i globalnego rynku, 
c) ułatwienie imitacji nowych wyrobów oraz nielegalnego korzystania z 

cudzej

          własności intelektualnej.
• Ale KTN, które najefektywniej potrafią zastosować IKT, przyśpieszają 

procesy swej specjalizacji,  rekombinacji łańcuchów tworzenia wartości, 

konfigurowania, integrowania i pomnażania wiedzy w ponadgranicznych 

sieciach oraz delokalizacji działalności (bo odległość traci znaczenie, 

gdy rekompensują ją korzyści nowej lokalizacji).

44

4.1. Paradygmat OLI – przewagi 

własnościowe (F)

• Rewolucyjny postęp w dziedzinie nowych technologii informacyjnych i 

komunikacyjnych, ułatwiając rozwój, upowszechnienie i wdrożenie 

wiedzy, pozwala KTN – jak pisze Zorska -  osiągnąć zwłaszcza 

następujące przewagi konkurencyjne typu własnościowego:
a) zmniejszenie ogólnych kosztów działania w drodze większej 

standaryzacji

          produkcji (ale przy uwzględnieniu - w miarę potrzeby – 

zróżnicowanych

          w skali lokalnej preferencji konsumentów),

b) szybsza realizacja działań dostosowawczych do zmieniających się

          warunków rynkowych i technologicznych,

c) zastosowanie innowacyjnych i unikalnych metod konkurencji z 

rywalami,
    przede wszystkim zaś sprawniejsze wykorzystanie innowacji do

          dostosowania modelu biznesowego do pojawiających się wyzwań,

d) optymalne zarządzanie informacjami i wiedzą wewnątrz KTN, co

          pozwala na zwiększenie korzyści w zakresie tworzenia wartości 

dodanej,
e)  bardziej harmonijna i efektywna współpraca z kontrahentami

          zewnętrznymi, działającymi w różnych krajach.

45

4.2. Paradygmat OLI – przewagi 

lokalizacyjne (A)

• Przewagi lokalizacyjne to – według  interpretacji Dunninga - zestaw 

przesłanek decydujących o wyborze przez KTN konkretnego 
goszczącego, a ściślej mówiąc – o wyborze nie tylko kraju, lecz także 
konkretnej dziedziny (branży) i określonego przedsiębiorstwa 
zagranicznego, które jest przejmowane przez firmę macierzystą lub 
konkretnego miejsca lokalizacji nowo tworzonej filii zagranicznej, w 
ramach ekspansji inwestycyjnej (BIZ). 

• Zdaniem omawianego autora, o wyborze miejsca lokalizacji BIZ 

decydują następujące determinanty: 
a) sprzyjające czynniki rynkowe (posiadanie przez dany kraj bogatych 
zasobów i zdolności wytwórczych, wielkość i chłonność rynku), jak też 
brak  lub występowanie barier w zakresie dostępu do rynku (wskutek 
polityki protekcjonizmu lub nadmiernej biurokratyzacji i korupcji),
b) relacje między cenami, kosztami i wydajnością pracy, kapitału oraz 
technologii w kraju i miejscu przewidywanej lokalizacji,
c) klimat inwestycyjny, panujący w poszczególnych krajach 
przyjmujących,
d) stopień rozwoju infrastruktury ekonomiczno-społecznej  i instytucji
    rynkowych oraz inne okoliczności działania w kraju goszczącym 
KTN. 

46

4.2. Paradygmat OLI – przewagi 

lokalizacyjne (B)

• Podane wyżej, a zaczerpnięte z teorii lokalizacji działalności gospodarczej, 

tradycyjne przewagi lokalizacyjne mają charakter czynników podażowych, 

popytowych lub efektywnościowych.

• W obliczu nasilenia się we współczesnej gospodarce światowej procesów 

globalizacji i liberalizacji życia ekonomicznego, powstania licznych 

ugrupowań integracyjnych, zawarcia kilkuset międzypaństwowych 

preferencyjnych porozumień handlowych oraz rozwoju gospodarki opartej 
na wiedzy i informacjach

 Dunning dokonał przewartościowania 

swojego podejścia do przewag lokalizacyjnych w kontekście 

paradygmatu OLI, rozszerzając swe wcześniejsze rozważania
o nowe podane niżej aspekty:

a)   konieczność pogłębionej oceny czynników lokalizacji biznesu 

międzynarodowego, szczególnie poprzez uwzględnienie dorobku  

przedstawicieli nowej geografii ekonomicznej, dotyczącego przesłanek 
specjalizacji produkcyjnej różnych krajów i działalności firm w 

klastrach

 

(clusters), określanych przez Zorską mianem 

skupisk branżowych

 firm 

(ściśle ze sobą współpracujących),
b)   analiza czynników lokalizacji BIZ  dokonywanych przez KTN nie tylko 

w przekroju międzykrajowym, lecz także w skali regionów ponadkrajowych 

i wewnątrzkrajowych, sektorów, gałęzi i branż wytwórczych oraz na 

szczeblu wspomnianych klastrów,
c)   rosnące znaczenie dla KTN podaży, jakości i cen zasobów i zdolności 

pochodzących spoza kraju macierzystego,
  

47

4.2. Paradygmat OLI – przewagi 

lokalizacyjne (C)

d)   uwzględnienie wpływu władz państwowych poszczególnych krajów na 
stabilność sytuacji gospodarczej, sprawność funkcjonowania rynku, 
modernizację zasobów i zdolności wytwórczych w skali makroekonomicznej 
i na niższych szczeblach gospodarowania (z klastrami włącznie),
e)   konieczność silniejszego akcentowania roli czynnika ludzkiego jako 
kryterium wyboru miejsca lokalizacji działalności KTN, nie tylko od strony 
podaży pracy (liczby dostępnych pracowników, ich kwalifikacji i motywacji 
do pracy) oraz wielkości popytu ludności na produkty wytwarzane przez 
korporację, ale także wpływu różnorodności społecznej, kulturowej i 
systemowej na innowacyjność,
f)   wzrost znaczenia analizy dostępnych opcji lokalizacyjnych ekspansji 
zagranicznej KTN w kontekście stymulowania rozwoju jej wiedzy,  
pogłębienia specjalizacji w kształtowaniu unikalnych zasobów i zdolności 
korporacji oraz optymalnego konfigurowania łańcucha tworzonej przez nią 
wartości dodanej. 

• Na przełomie XX i XXI wieków  rozważania Dunninga dotyczące lokalizacji 

zostały wzbogacone w szczególności o - szeroko omówiony w w podpunkcie 
4.1.2. podręczniku Zorskiej  - „model geograficznie osadzonych źródeł 
działań, zasobów i wiedzy”, który w skrócie określany jest mianem 

modelu 

ARK. Jego 

nazwa pochodzi od pierwszych liter trzech następujących 

terminów w języku angielskim: 
A – activities; R – resources, K  - knowledge (schemat graficzny tego modelu 
podaję dalej).

48

4.2. Paradygmat OLI – przewagi 

lokalizacyjne (D)

      Schemat modelu ARK, tj. „modelu geograficznie 
osadzonych źródeł działań,
                           zasobów i wiedzy” (według podręcznika 
Zorskiej) 

49

4.2. Paradygmat OLI – przewagi 

lokalizacyjne (E)

• „Geograficzne osadzenie” powyższych 3 czynników polega zazwyczaj na ich 

koncentracji przestrzennej, tj. na umiejscowieniu w konkretnym regionie 

geograficznym kraju lokaty BIZ lub w klastrze (inaczej mówiąc, w skupisku 

branżowym – jak pisze Zorska, czy w „gronie” – jak preferuje nazywać klaster J. 

Misala). 

• Chociaż teoria klastrów pojawiła się dopiero kilku lat temu, to szybko zdobyła 

ona ogromną popularność w literaturze światowej i polskiej,  stając się ostatnio 

jednym  z bardzo „modnych” tematów. Jednak kwestia korzyści koncentracji 

przestrzennej (aglomeracji) działalności biznesowej przedsiębiorstw 

dostrzegana i analizowana jest przez ekonomistów już od pół wieku. Legła ona 

bowiem u podstaw narodzin teoretycznych koncepcji „biegunów wzrostu” i tzw. 

”przemysłów uprzemysłowiających” („les industries industrialisantes”). 

Autorem i głównym   popularyzatorem obu tych koncepcji był wybitny francuski 

ekonomista F. Perroux. Wzbudzały one wprawdzie spore kontrowersje, ale 

wykorzystywano je zwłaszcza
w teorii rozwoju regionalnego oraz w teorii industrializacji.

• Odwołując się do definicji klastra, zaproponowanej przez M.E. Portera, Zorska 

sprowadza jego istotę do „geograficznej koncentracji konkurencyjnych firm lub 

innych podmiotów z danej branży, które jako dostawcy i/lub nabywcy  

nawiązują bliskie relacje z innymi podmiotami i branżami w regionie lub które 

wspólnie korzystają z zasobu wyspecjalizowanych kadr, co umożliwia tym 

firmom uzyskanie przewagi konkurencyjnej nad rywalami w tej branży na wielu 

rynkach”. 

• Dzięki działalności klastra następuje przede wszystkim  internalizowanie

wiedzy i informacji przez grupę firm, które są jego uczestnikami.

50

4.2. Paradygmat OLI – przewagi 

lokalizacyjne (F)

• Warunki powstawania i rozwoju klastrów

 jako swoistych ”pakietów 

aglomeracyjnych” (według określenia Zorskiej):
--   odpowiednie wyposażenia miejsca lokalizacji klastra (tj. miasta, 

kilku blisko ze sobą sąsiadujących miast, czy miejscowości)  w wysoko 

kwalifikowane kadry, infrastrukturę komunikacyjną, ośrodki B+R oraz 

instytucje wspierające innowacje i rozwój wiedzy,
--   bliskość dużego ośrodka akademickiego, posiadającego znaczący 

dorobek w dziedzinie badań powiązanych z określoną branżą,
--   aktywne wsparcie finansowe i „logistyczne” działalności klastra 

przez lokalne i/lub centralne władze państwowe  (np. tworzenie parków 

przemysłowych lub naukowo-technologicznych).

• Klasyfikacja klastrów

 (od najprostszych do zaawansowanych ich 

typów): 
--  zwykłe aglomeracje (tylko dobra infrastruktura i zasoby), 
--  kompleksy branżowe lub przemysłowe (możliwości redukcji kosztów

          dostaw i zbytu oraz kosztów transakcji firm uczestniczących), 

--  sieci socjalne lub biznesowe (wspólne rozwijanie wiedzy i informacji),
--  dynamiczne klastry (dynamic clusters – intensywna współpraca 
     i rywalizacja, nieustanna poprawa kluczowych kompetencji i przewag
     konkurencyjnych przedsiębiorstw).

51

4.2. Paradygmat OLI – przewagi 

lokalizacyjne (G)

• O atrakcyjności lokalizacyjnej dla KTN poszczególnych regionów 

wewnątrzkrajowych (które Zorska nazywa raczej niezbyt trafnie 

mikroregionami) lub regionów przygranicznych sąsiadujących ze sobą 

krajów decydują: położenie geograficzne, poziom ich rozwoju i 

wyposażenia w zasoby oraz zdolności wytwórcze, stan infrastruktury, 

możliwości zbytu i  oferowane zachęty inwestycyjne.

• Wielkie aglomeracje miejskie (city-regions) uważane są za szczególnie 

atrakcyjne regiony, które są w stanie skutecznie przyciągać BIZ.

• W wielu krajach przyjmujących występuje zbyt silna koncentracja 

przestrzenna działalności KTN w regionach najwyżej rozwiniętych 

(gdzie – jak np. w Polsce - istnieją najbardziej korzystne warunki dla 

podejmowania działalności usługowej i przemysłowej) oraz w 

regionach o bogatych zasobach bogactw naturalnych (co typowe 

zwłaszcza dla KSR).

• Obserwując prawidłowości lokalizacji KTN, można stwierdzić 

powstawanie swoistego „trójkąta współzależności”: w układzie: firmy-

branże-regiony. Trójkąt ten jest efektem kumulowania się interakcji 

między działalnością KTN, aktywnością - powiązanych ze sobą wstecz 

lub do przodu - branż (w których działają korporacje) i rozwojem 

poszczególnych regionów. 

• Z uwagi na powyższe w prowadzeniu polityki inwestycyjnej i 

regionalnej coraz większą rolę odgrywają władze regionalne i lokalne.

52

4.2. Paradygmat OLI – przewagi 

lokalizacyjne (H)

• Natomiast analizując 

czynniki lokalizacji działalności KTN w skali 

regionów ponadkrajowych

 (określanych dość niefortunnie przez 

Zorską mianem makroregionów), należy zauważyć, że do wzrostu 

atrakcyjności takich regionów dla inwestorów zagranicznych przyczynia 

się 

tworzenie licznych stref wolnego handlu

 (co głównie powiększa 

rozmiary i chłonność rynku zbytu) oraz stopniowe przechodzenie 

niektórych ugrupowań do 

wyższych form regionalnej integracji 

ekonomicznej

 (czym pochwalić się może zwłaszcza Unia Europejska).

• Postęp w dziedzinie integracji pozwolił 

państwom członkowskim Unii 

Europejskiej

 jako grupie 

poprawić swoją atrakcyjność jako miejsca 

lokalizacji aktywności biznesowej KTN

, nie tylko dzięki zwiększeniu 

wielkości rynku, lecz także  poprzez: 
-- lepsze wyposażenie w zasoby i zdolności produkcyjne, 
-- poprawę funkcjonowania rynków towarów, usług i czynników 

produkcji, 
-- rozbudowę infrastruktury i ograniczenie dysproporcji przestrzennych, 
-- wzrost swobody konkurencji (dzięki Jednolitemu Rynkowi 

Europejskiemu), 
-- bardziej skuteczną stabilizację sytuacji makroekonomicznej, 
-- lepszą dyfuzję innowacji technicznych, wiedzy i informacji, 
-- zwiększenie podaży dóbr publicznych,
-- większą stabilizację polityczną (dzięki utrwaleniu demokracji, 

bezpieczeństwa
   i pokoju oraz rozwojowi organizacji społeczeństwa obywatelskiego).

53

  4.3. Paradygmat OLI – przewagi 

 internalizacyjne (A)

• Pod pojęciem internalizacji działalności KTN należy - zdaniem 

Dunninga – rozumieć proces zastępowania transakcji 

gospodarczych, realizowanych przez nie dotąd poprzez rynek 

zewnętrzny, operacjami wewnątrzkorporacyjnymi. (Istotę tej 

przewagi KTN szeroko wyjaśniła Zorska w podpunkcie 4.1.3. swego 

podręcznika).

• U źródeł internalizacji leżą – według opinii autora paradygmatu OLI 

– strukturalne i endemiczne zniekształcenia mechanizmu 

rynkowego. 

• Pierwsze, tj. zniekształcenia strukturalne wynikają bądź z 

monopolistycznego charakteru rynku, bądź ze zbędnego (lub zbyt 

rozbudowanego) interwencjonizmu ekonomicznego państwa. 

• Natomiast najczęstsze powody zniekształceń endemicznych to:

-- ryzyko i niepewność działania, 
-- brak wystarczających informacji rynkowych,  
-- ograniczenia racjonalności zachowań podmiotów ekonomicznych. 

 

• Przewagi osiągane dzięki internalizacji działalności KTN polegają – 

jak trafnie zauważył Dunning – przede wszystkim na 

wyeliminowaniu kosztów transakcyjnych. 

54

4.3.  Paradygmat OLI – przewagi 

internalizacyjne (B)

• Ale przewagi wynikające z internalizacji transakcji biznesowych 

KTN obejmują również takie korzyści jak:
-- skuteczna ochrona praw własności do posiadanych technologii 
    i marek produktów, 
-- zapewnienie lepszej jakości produkowanych wyrobów, 
-- uzyskiwanie pozytywnych efektów ze wspólnego marketingu,

         planowania, kontroli i koordynacji działalności filii przez 

firmę

         macierzystą itp.

• W latach 90-tych

 wcześniejsze rozważania Dunninga nt. 

przewag internalizacyjnych KTN zostały 

zmodyfikowane

 

poprzez włączenie do nich wątków ewolucyjnej teorii 

przedsiębiorstwa oraz teorii organizacji i zarządzania, jak też 

wskutek uwzględnienia nowych zmian i zjawisk, zachodzących w 

gospodarce światowej. 

• Twórca paradygmatu OLI podkreślał zwłaszcza, że obecnie 

przewagi internalizacyjne nie powinny być analizowane w 

oderwaniu od dwu pozostałych rodzajów przewag 

konkurencyjnych korporacji („O+L”).

55

4.3.  Paradygmat OLI – przewagi 

internalizacyjne (C)

• Obok kosztów transakcyjnych, wyznaczonych przez rynek, które 

poprzednio stanowiły punkt wyjścia przy omawianiu przewag 

internalizacyjnych KTN, w dobie gospodarki globalnej opartej na 

wiedzy
za ważny punkt odniesienia należy też przyjąć wyniki biznesowe 

osiągane przez inne korporacje.

• O ile w przeszłości internalizacja traktowana była jako „ulica 

jednokierunkowa” w tym sensie, że dopuszczano tylko 

ewentualność zastępowania transakcji rynkowych (z udziałem 

kontrahentów zewnętrznych) obrotem wewnątrzkorporacyjnym, o 

tyle w ostatnich latach – jak zauważa trafnie Dunning – w praktyce 

działania KTN można też zaobserwować zjawisko dezinternalizacji, 

tj. rezygnację z części operacji wewnatrzkorporacyjnych (nie 

stanowiących tzw. core business) w na rzecz współpracy na 

zasadach rynkowych z innymi przedsiębiorstwami. 

• Świadczy o tym w szczególności popularność outsourcingu, 

aliansów strategicznych i kooperacji przemysłowej z udziałem 

korporacji. Pozwala to KTN - łatwiej niż poprzez internalizację - 

stawiać czoła hiperkonkurencji globalnej, która wymusza większą 

elastyczność i szybkość działania oraz skuteczność rywalizacji z 

innymi korporacjami i firmami lokalnymi.

56

4.3.  Paradygmat OLI – przewagi 

internalizacyjne (D)

• Osłabienie tendencji do internalizacji staje się – zdaniem Dunninga 

-widoczne zwłaszcza w najbardziej technologicznie 
zaawansowanych sektorach gospodarki opartej na wiedzy, tj. w 
sektorze komputerowo-informatycznym, w telekomunikacji, w 
przemyśle nowych materiałów i farmaceutycznym, w sektorze 
biotechnologii i inżynierii genetycznej, gdzie rosnącego znaczenia 
nabierają sieciowe i kontraktowe powiązania międzyorganizacyjne.

• Począwszy od połowy lat 90-tych, w kontekście analizy przewag 

internalizacyjnych w ramach paradygmatu OLI dużą wagę 
przypisuje się korzyściom KTN wynikającym z tzw. corporate 
governance. 

• Termin ten tłumaczony jest na język polski w naszej literaturze 

fachowej dwojako: 

nadzór właścicielski lub ład 

korporacyjny

. Choć Zorska używa w swym podręczniku 

pierwszego z podanych określeń, to – w moim przekonaniu - 
znacznie trafniej istotę corporate governance oddaje
drugie z nich. 

57

4.3.  Paradygmat OLI – przewagi 

internalizacyjne (E)

• W praktyce chodzi tu bowiem o całokształt relacji między wszystkimi 

interesariuszami KTN, a  nie tylko o wykonywanie funkcji 

właścicielskich (tj. nie tylko o stosunki typu pryncypał-agent, które 

występują między właścicielami a menadżerami firmy). 

• Interesariuszami

 firmy są też przecież pracownicy niższego 

szczebla (którzy mogą być zorganizowani w związki zawodowe), 

klienci, dostawcy i wierzyciele danej KTN oraz inne grupy społeczne, 

na których życie ona wpływa (np. poprzez pozytywne skutki swej 

działalności charytatywnej lub negatywne konsekwencje ekologiczne). 

• Mimo powyższych zastrzeżeń terminologicznych, warto podkreślić, ze 

Zorska trafnie jednak wyodrębnia (i obszernie omawia w podpunkcie 

3.1.3 podręcznika) trzy modele ładu korporacyjnego: 1) model 

amerykański, 
2) model europejski (wynikający z praktyki krajów kontynentalnej 

części  Europy Zachodniej) oraz 3) model japoński.

• Natomiast, analizując paradygmat OLI,  do nowych przewag 

internalizacyjnych KTN słusznie zalicza też ona  

efekty tworzenia 

sieci,

 tzn. – jak definiuje autorka  - zbioru węzłów i łączących je 

wzajemnych powiązań (szerzej o tym w podpunkcie 4.1.3 

podręcznika). 

58

5.  PARADYGMAT OLI  A NOWY 

PARADYGMAT ROZWOJU 
WEDŁUG DUNNINGA 

• W artykule pt.: „Towards a new paradigm of development: 

implications for the determinants of international business”,  

opublikowanym w kwietniu 2006 r.  na łamach czasopisma wydawanego przez 
UNCTAD pt.: 

„Transnational Corporations” John H. Dunning po 

raz kolejny dość gruntownie zmodyfikował i wzbogacił własną 

eklektyczną teorię produkcji międzynarodowej, w oparciu o 

opracowany przez siebie
nowy paradygmat rozwoju (NPR).

• W tym kontekście warto przypomnieć, że 

według T.S. Kuhna, 

paradygmat naukowy może być pojmowany różnorodnie:

a) jako „powszechnie uznane osiągnięcie naukowe”,
b) jako „zespół charakterystycznych przekonań i uprzedzeń”,

59

5.  PARADYGMAT OLI  A NOWY 

PARADYGMAT ROZWOJU 
WEDŁUG DUNNINGA (A)

c) jako „wszystkie zinternalizowane przekonania grupy naukowej”,
d) jako „zespół koncepcji, teorii, technik i wartości, które określają ramy

          realizowanych badań.”

• Przyjmując dla potrzeb dalszych rozważań ostatnią, czwartą definicję 

paradygmatu naukowego, należy podkreślić, że 

nowy paradygmat 

rozwoju

 (New development paradigm) przygotowany został przez  

Dunninga przy wykorzystaniu dorobku 3 laureatów Nobla w zakresie 

ekonomii z ostatnich lat:
--  

koncepcji celów rozwoju

 według teorii ubóstwa 

A. Sena

, 

-- 

 roli instytucji

 w ujęciu 

D. Northa

 (tj. ekonomii instytucjonalnej)

--  

koncepcji transformacji

 ekonomiczno-społecznej (w kontekście

          procesu globalizacji), według  podejścia 

J. Stiglitza

. 

zinternacjonalizowane 

60

5.  Paradygmat OLI  a nowy 
paradygmat 
rozwoju według Dunninga (B)

Schemat obrazujący wykorzystanie dorobku Sena, Northa i Stiglitza 
przy opracowywaniu przez Dunninga nowego paradygmatu rozwoju

61

5.  Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat 
rozwoju według Dunninga (C)

• Zaproponowany przez Duninga model NPR jest przejawem 

kompleksowego, multidyscyplinarnego i niezmiernie szerokiego 

podejścia, zarówno do finalnych cełów (ends) rozwoju, jak też do 

niezbędnych środków (means) działania.

• Proponując wspomniany 

NPR

,  autor usystematyzował wszystkie 

środki i  cele rozwoju, wyodrębniając trzy sfery działania: 
--  ekonomiczną (economics), 
--  socjologiczną (sociology),
--  religijną, czyli - ekologii moralnej (religion: moral ecology).

• Lista głównych środków działania według NPR Dunninga

: 

-- zasoby (resources - R) i zdolności (capabilities - C), a zwłaszcza

         przedsiębiorczość,

-- rynek (market – M, wraz z mechanizmem jego funkcjonowania),
-- instytucje i infrastruktura instytucjonalna (kapitał społeczny),
-- system wartości i mentalności społeczeństwa,
-- system wierzeń i jego determinanty (tradycja, religie, wiedza, presja

         społeczna, doświadczenia wyniesione z procesu uczenia się).

62

5.  Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat 
rozwoju według Dunninga (D)

• Lista głównych celów rozwoju według NPR Dunninga:

-- rozwój pojmowany jako zbiór wolności (ekonomicznej, społecznej

         i politycznej przy równoczesnym zapewnieniu przejrzystości
         funkcjonowania  wszystkich dziedzin życia społeczeństwa),

-- rozwój społeczny traktowany integralnie i w sposób holistyczny,
-- transformacja społeczna i osiągnięcie wskaźników rozwoju 

społecznego,
-- restrukturyzacja gospodarki podporządkowana rozwojowi 

społecznemu,
-- nowe priorytety rozwojowe: ograniczenie ubóstwa, ochrona zdrowia,

         poprawa jakości życia, edukacja, ochrona środowiska naturalnego, 
         zapewnienie bezpieczeństwo itp.

• Próbując ściśle powiązać środki działania z celami rozwoju, Dunning 

wskazał na konieczność wieloprzyczynowej (multicausal), a 

równocześnie wielopłaszczyznowej (multifaceted) analizy holistycznej 

oraz stosowania modeli statycznych i dynamicznych typu 

porównawczego.

63

5.  Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat 
rozwoju według Dunninga (E)

•

Dalej omawiany autor przedstawił 4 grupy głównych 

uczestników (czyli – podmioty) procesu rozwoju, 

określając ich mianem udziałowców (stakeholders) lub 

graczy (players). 

•

Według jego opinii, są  to:
a)  rynki, 
b) rządy,  
c) organizacje społeczeństwa obywatelskiego, 
d) jednostki ponadnarodowe (supranational entities).

•

Ponadto Dunning podkreślił konieczność zapewnienia 

rosnącej partycypacji (czynnego udziału) i większej 

lokalnej odpowiedzialności ludzi za ich własne losy 

(local ownership), a także zagwarantowania kluczowej 

roli instytucjom i organizacjom pozarynkowym (extra-

market) w procesie rozwoju.

64

5.  Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat 
rozwoju według Dunninga (F)

TRZY FAZY ANALIZY
(=MODELU)  DUNNINGA:

1) Identyfikacja  istoty i 

zakresu NPR.

2) Łańcuch wartości 

czynników 
determinujących rozwój na 
przełomie XX i XXI wieków:

a) Zasoby + Zdolności + 

Rynek

b) Instytucje/Struktury 

bodźców Mechanizmy 
wzmacniające

c) Wartości/Systemy myślenia
d) Systemy wierzeń (religie)
e) Źródła wierzeń
f) „Wyzwalacze” (Triggers) 

zmian.

3) Determinanty 

międzynarodowej 
działalności biznesowej 
„związane” (influenced) z 
NPR:

a) Przewagi własnościowe 

firmy (O)

b) Przewagi lokalizacyjne (L) 

krajów i regionów w 
makro- i mikroskali

c) Przewagi internalizacyjne 

(I), wynikające z 
połączenia O i L

Uwaga metodologiczna: Obie 

fazy 2 i 3

tego modelu mogą być 

rozpatrywane

statycznie lub dynamicznie.

65

5.  Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat rozwoju według 
Dunninga (G)

• Wykorzystując powyższy schemat analizy, Dunning przedstawił 

następnie kolejną 

zmodyfikowaną wersję swojej teorii 

eklektycznej

 umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstwa, 

włączając do niej główne elementy NPR.

• Do 

przewag własnościowych

 dodał specyficzne 

instytucjonalne

 przewagi komparatywne poszczególnych KTN, tj. 

zakres i strukturę zachęt lub bodźców

 (incentives), 

stosowanych przez te firmy dla optymalnego wykorzystania ich 

zasobów i zdolności wytwórczych oraz umiejętności sprostania 

wymogom rynkowym.

• W dobie współczesnej globalizacji do własnościowych przewag typu 

instytucjonalnego należy – zdaniem Dunninga- zaliczyć zwłaszcza 

zdolność KTN do uwzględniania w ich działalności kwestii 

odpowiedzialności społecznej (social responsability), zmian 

przepisów prawa patentowego, nawiązywania nowych form 

współpracy w dziedzin innowacji, unikania korupcji i  oszustw 

podatkowych, umiejętność prowadzenia „konstruktywnego” dialogu 

i współdziałania z organizacjami konsumenckimi i ekologicznymi, 

jak też  skutecznego lobbyingu 
na forum parlamentarnym i w kontaktach z administracją publiczną.

66

5.  Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat rozwoju według 
Dunninga (H)

• Analizę 

przewag lokalizacyjnych

 na szczeblu kraju 

goszczącego Dunning połączył z głównymi 4 typami BIZ (tj. 

poszukującymi rynków, zasobów, efektywności i aktywów). 

Znacznie przy tym rozszerzył  listę czynników i uwarunkowań 

decydujących o wyborze konkretnego miejsca lokalizacji, a 

równocześnie przyporządkował poszczególne determinanty 

ekonomiczne  określonym typom BIZ.

• Do czynników tworzących ramy polityki państw goszczących 

wobec BIZ (policy framework for FDI) omawiany autor dodał : 

politykę konkurencji (zwłaszcza przepisy dotyczące fuzji i 

przejęć), kwestie prywatyzacji firm państwowych, regulacji cen, 

politykę przemysłową i regionalną oraz bilateralne 

międzyrządowe umowy o ochronie i wspieraniu inwestycji 

zagranicznych. 

• Listę metod ułatwiania działalności biznesowej (business 

facilitation) Dunning uzupełnił o następujące czynniki: system 

promocji i zachęt finansowych, poszanowanie własności 

prywatnej, ochrona własności intelektualnej, odpowiednia 

infrastruktura finansowa, kapitał społeczny, przepisy 

antykorupcyjne i istnienie klastrów w przekroju regionalnym.   

67

5.  Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat rozwoju według 
Dunninga (I)

• Następnie analizując determinanty ekonomiczne 

BIZ 

poszukujących rynków zbytu

, Dunning wskazał, że - obok 

wielkości, struktury i dynamiki wzrostu miejscowego rynku oraz 

specyfiki preferencji konsumpcyjnych – ważną rolę odgrywają też 

ułatwienia dostępu do rynków regionów ponadkrajowych (dzięki 

tworzeniu stref wolnego handlu i innych, bardziej 

zaawansowanych form ugrupowań integracji regionalnej) oraz do 

rynku globalnego (dzięki ogólnoświatowym działaniom na rzecz 

liberalizacji handlu międzynarodowego, zwłaszcza na forum 

GATT/WTO).

• W przypadku 

BIZ poszukujących zasobów

 listę przesłanek 

ekonomicznych lokalizacji autor rozszerzył o dostępność, jakość i 

płace wykwalifikowanych pracowników (podczas gdy wcześniej 

akcentował tylko sprawy dostępności ziemi i budynków, surowców 

i półproduktów, infrastruktury i tanich niewykwalifikowanych 

pracowników).

• Listę determinant ekonomicznych 

BIZ poszukujących 

efektywności

 uzupełnił o członkostwo w regionalnych 

ugrupowaniach integracyjnych oraz jakość instytucji rynkowych. 

68

5.  Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat rozwoju według 
Dunninga (J)

• Wreszcie, omawiając determinanty ekonomiczne BIZ poszukujących 

strategicznych aktywów (asset-seeking FDI), Dunning podał nowy – 
poprzednio pomijany – zestaw czynników: 
-- jakość istniejących aktywów technologicznych i menadżerskich,
-- infrastruktura portowa, drogowa i telekomunikacyjna, 
-- uwzględnianie tematyki przedsiębiorczości, innowacyjności 

         i konkurencyjności w programach działalności instytucji 

oświatowych,
-- istnienie polityki i instytucji sprzyjających wzrostowi i rozwojowi

         społeczno-gospodarczemu.
• Kwestie powiązania czterech wskazanych wyżej typów BIZ – z jednej 

strony - z determinantami ekonomicznymi ich lokalizacji w krajach 
goszczących, a z drugiej strony – z ramami polityki wobec inwestycji 
zagranicznych i ułatwieniami dla prowadzenia działalności biznesu 
ilustruje 

przytoczony dalej schemat

, który zaczerpnięty został 

ze wspomnianego wcześniej  artykułu Dunninga.

69

5. Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat
rozwoju według Dunninga (K)

Schemat powiązań głównych typów BIZ z determinantami 
ekonomicznymi,
polityką wobec inwestorów i ułatwieniami dla biznesu według 
Dunninga

70

5. Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat
rozwoju według Dunninga (L)

• W rozważaniach nt. wpływu nowego paradygmatu rozwoju na 

kształtowanie się  

przewag internalizacyjnych KTN

, 

Dunning stosunkowo szeroko uwzględnił przede wszystkim 

oddziaływanie globalizacji na zmiany kosztów i korzyści 

internalizacji procesów tworzenia i wykorzystania unikalnych 

aktywów strategicznych, jakimi dysponują KTN. 

• Równocześnie uznał on za konieczne zróżnicowanie analizy 

specyfiki internalizacji działalności KTN w przekroju  dwu 

odmiennych grup krajów, tj. państw o rozwiniętej gospodarce 

rynkowej (KWR) i krajów słabo rozwiniętych (KSR). 

• Zauważył bowiem, że wewnątrz grupy KWR warunki działania 

KTN są relatywnie podobne. Instytucje dotyczące zasobów, 

zdolności i rynków nie tylko są tam dobrze rozwinięte, ale mają 

także podobny charakter. Ułatwia to osiąganie korzyści z 

internalizacji, wynikających z  umiejętnego łączenia przez KTN   

- w drodze podejmowania  BIZ - atutów własnościowych typu 

instytucjonalnego z odpowiednim wyborem miejsca  lokalizacji 

ich 
nowych filii.

71

5. Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat
rozwoju według Dunninga (Ł)

• Natomiast znacznie trudniej jest korporacjom uzyskać przewagi 

internalizacyjne o charakterze instytucjonalnym  poprzez ekspansję 

inwestycyjną w stosunkach KWR-KSR lub wewnątrz grupy KSR. 

• Po pierwsze,  instytucje, systemy bodźców ekonomicznych i kulturowe 

wymiary działalności  biznesowej w tej ostatniej grupie państw są w 

poważnym stopniu odmienne od istniejących  w KWR (tj. w krajach 

macierzystych większości KTN). Zdaniem Dunninga, można to stwierdzić, 

porównując instytucje występujące w praktyce -  przykładowo - w 

Niemczech i Iranie lub w Australii  i na Sri Lance. 

• Po drugie, poszczególne KSR różnią się znacznie między sobą pod 

rozpatrywanym względem (np. kraje Afryki Subsaharyjskiej i Azji 

Wschodniej). 

• W tej sytuacji – jak zauważa słusznie wspomniany autor - korporacje 

niekiedy uznają, że zamiast podejmować ryzyko bezpośrednich inwestycji w 

KSR (zwłaszcza w obliczu powszechnej korupcji urzędników), opłaca się im 

bardziej ograniczyć kontakty do eksportu, poddostaw lub sprzedaży licencji. 

• Chociaż tendencje liberalizacyjne w polityce władz państwowych KSR wobec 

KTN i stosowane przez nie zachęty finansow-fiskalne dla inwestorów 

zagranicznych mogą sprzyjać przyciąganiu BIZ i internalizacji działalności 

korporacji w krajach ubogiego Południa, ale część ich rządów ciągle 

preferuje pozakapitałowe formy współpracy z KTN.  

72

5. Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat
rozwoju według Dunninga (M)

• Według opinii Dunninga, do ujednolicania istytucjonalnych 

aspektów działalności  KTN w skali globalnej  (co oczywiście 

ułatwia internalizację) w ostatnich latach przyczyniła się 

działalność ONZ, OECD i innych organizacji miedzynarodowych w 

zakresie inicjowania, opracowywania i upowszechniania 

różnorodnych wytycznych (zaleceń), zestawów „dobrych praktyk” 

lub dobrowolnych (tj. nie wiążących w sensie prawnym) kodeksów 

postępowania przedsiębiorstw. 

• Chodzi tu zwłaszcza o uchwalone w 1976 r. przez OECD 

Guidelines to Multinational Enterprises, a także o inicjatywy ONZ 

typu: Global Compact, Global Reporting Initiative, Norms and 

Responsabilities of Transnational Corporations and Other 

Business Enterprises. 

• Ponadto od początku lat 90-tych internalizacji działalności KTN 

sprzyja poważnie rosnąca fala transgranicznych fuzji i przejęć 

przedsiębiorstw, bo przejmowaniu aktywów towarzyszy 

ujednolicanie warunków instytucjonalnych prowadzenia biznesu, 

restrukturyzacja i ekspansja zewnętrzna filii korporacji, jak też 

coraz sprawniejsze kierowanie (governance) łańcuchami 

tworzenia wartości dodanej w ramach działalności 

poszczególnych korporacji. 

73

5. Paradygmat OLI  a nowy 

paradygmat
rozwoju według Dunninga (N)

• W konkluzjach

 swoich rozważań Dunning podkreślił, że – po 

pierwsze – w dobie rosnącej globalizacji życia gospodarczego i w 

świetle najnowszego dorobku światowej ekonomii instytucje 

powinny być podniesione do rangi centralnej kwestii 

paradygmatu OLI.

• Po drugie, charakter i jakość instytucji odgrywa dziś znacznie 

ważniejszą rolę niż w niedawnej przeszłości przy ocenie zarówno 

różnorodnych przewag konkurencyjnych KTN, jak też 

atrakcyjności lokalizacyjnej poszczególnych krajów 

(przyjmujących i macierzystych).

• Po trzecie, wykorzystanie przez  KTN ich przewag własnościowych 

poza  obszarem krajów macierzystych zależy coraz bardziej od 

umiejętności dostosowania działalności biznesowej do specyfiki 

istniejących tam struktur instytucjonalnych.

• Po czwarte, Dunning wyraził nadzieję, ze zapoczątkowane przez 

niego badania nad znaczeniem instytucji dla procesu 

umiędzynarodowienia działalności KTN  będą kontynuowane 

przez innych ekonomistów. Zaproponował przy tym listę 

przykładowych tematów wartych opracowania.

74

6.     DETERMINANTY EKSPANSJI 

KTN I BIZ W ŚWIETLE TEORII 
LOKALIZACJI DZIAŁALNOŚCI 
GOSPODARCZEJ (A)

• Wprawdzie w najnowszej  wersji paradygmatu OLI  kwestia wyboru 

kraju goszczącego i konkretnego miejsca lokalizacji BIZ (oraz  

szerzej – ekspansji KTN) jest przez Dunninga dość szeroko 
omawiana, ale – zdaniem wielu autorów – 

teoria lokalizacji 

działalności gospodarczej powinna być traktowana jako 

samodzielny, wyodrębniony nurt współczesnej ekonomii

. 

Spośród polskich ekonomistów do tego poglądu przychylają się – 

jak uprzednio wspominałem – przede wszystkim  K. Przybylska i J. 

Misala. 

• Nawiązując do światowego dorobku dotyczącego lokalizacji BIZ, a 

w szczególności do badań na ten temat Agravala (1980 r.), 

Dunninga (1981 r.), Portera-Ozawy (1992 r.), Markusena (1995 r.) i 

Zhanga (1996 r.), 

K. Przybylska

 skoncentrowała się – jak już wcześniej 

sygnalizowałem - na analizie przesłanek lokalizacji inwestycji 

bezpośrednich w makroskali, 
tj. przez pryzmat warunków istniejących w poszczególnych krajach 

goszczących.

75

6. Determinanty ekspansji KTN i 

BIZ 
w świetle teorii lokalizacji (B)

• Natomiast

 J. Misala 

w swej monografii pt.: „Wymiana 

międzynarodowa i gospodarka światowa: Teoria i mechanizmy 

funkcjonowania” (SGH. Warszawa 2005) skupił się najpierw na dość 
obszernej

 prezentacji dorobku tradycyjnej teorii lokalizacji 

gospodarczej 

w oparciu o wyniki badań A. Löscha, W. Isarda, J.H. 

von Thunena, J. Schumpetera, L.H. Klassena, H. Giercha, A. Predöhla, 

H. Sieberta i R. Sohnsa.

• Według opinii J. Misali, analizując dorobek teorii lokalizacji w 

kontekście zmian zachodzących w gospodarce światowej, należy 

uwzględniać zwłaszcza fakt występowania efektów alokacyjnych, 

akumulacyjnych
i lokalizacyjnych międzynarodowego podziału pracy.

• Efekty alokacyjne to całość bezpośrednich i pośrednich skutków 

optymalizacji alokacji zasobów w skali międzynarodowej (m. in. dzięki 

działalności inwestycyjnej KTN).

• Efekty akumulacyjne pojawiają się wskutek tego, że poszczególne 

regiony i kraje świata dysponują odmiennymi warunkami akumulacji 

oraz pomnażania czynników wytwórczych (co w szczególności 

doskonale potrafią wykorzystywać KTN).

76

6. Determinanty ekspansji KTN i 

BIZ 
w świetle teorii lokalizacji (C)

• Efekty lokalizacyjne są ściśle powiązane ze skutkami 

akumulacyjnymi i alokacyjnymi międzynarodowej działalności 

gospodarczej. Źródłem ich występowania jest zróżnicowanie 

poszczególnych krajów pod względem stopnia mobilności 

czynników produkcji (siły roboczej, kapitału produkcyjnego i 

wiedzy technicznej), jak też stanu środowiska naturalnego. Stąd 

także bierze się jednocześnie odmienna atrakcyjność 

poszczególnych krajów dla KTN.

• Omawiając międzynarodowe aspekty tradycyjnej (neoklasycznej) 

teorii lokalizacji, J. Misala podkreśla, że specjaliści od kwestii 

przestrzennego rozmieszczenia działalności wytwórczej między 

krajami i regionami świata zwracali uwagę nie tylko na znaczenie 

dystansu geograficznego i kosztów transportu (np. W. Isard), ale 

też szeroko analizowali (np. A. Weber) przewagi aglomeracyjne 

wynikające z powiązań gospodarczych „do przodu” (forward 

linkages) i „do tyłu” (backward linkages).

• Odnotowując szczególny wkład A. Löscha w badania nad polityką 

przemysłową przedsiębiorstw, Misala przypomina, że ten niemiecki 

ekonomista udowodnił, że istnienie granic narodowych stanowi 

poważną przeszkodę, która utrudnia optymalizację działalności 

firm 
przemysłowych w skali ponadkrajowej.

77

6. Determinanty ekspansji KTN i 

BIZ 
w świetle teorii lokalizacji (D)

• W ramach prezentacji dorobku ortodoksyjnej teorii lokalizacji 

stosunkowo najwięcej miejsca poświęca Misala koncepcji 

międzynarodowego podziału pracy w ujęciu R. Sohnsa (z 1976 r.).

•  Punktem wyjścia tej koncepcji jest twierdzenie, że względne 

wyposażenie poszczególnych krajów w czynniki wytwórcze zależy 

od osiągniętego przez nie poziomu rozwoju: 
--Kraje wysoko rozwinięte są stosunkowo najlepiej wyposażone w 

kapitał rzeczowy, pracę wysoko kwalifikowaną i dysponują 

największymi korzyściami zewnętrznymi (external economies), 

które wynikają z bliskości geograficznej krajów o podobnych 

strukturach popytu i podaży. 
-- Głównym atutem krajów średnio rozwiniętych jest dysponowanie 

obfitymi zasobami pracy o średnim stopniu kwalifikacji. 
-- Z kolei kraje słabo zaawansowane mają względną przewagę w 

zakresie dostępności zasobów naturalnych i nisko kwalifikowanych 

pracowników.

• Drugą ważną tezą R. Sohnsa jest trafne spostrzeżenie, że struktura 

popytu staje się coraz bardziej zróżnicowana w miarę podnoszenia 

się poziomu rozwoju poszczególnych krajów i wzrostu 

przeciętnego poziomu dochodów indywidualnych ich mieszkańców.

78

6. Determinanty ekspansji KTN i 

BIZ 
w świetle teorii lokalizacji (E)

• W związku z powyższym R. Sohns podkreślał, że spośród 

przedsiębiorstw zaangażowanych aktywnie w międzynarodowy 

podział pracy największe sukcesy odnoszą te, które są w stanie 

najlepiej sprostać konkurencji, bo:  
-- są najbardziej innowacyjne (dzięki prowadzonym pracom 

badawczo-rozwojowym i wdrożeniowym),
-- odznaczają się najlepszymi zdolnościami do zróżnicowania 

asortymentu swej produkcji celem dostosowania go do 

odmiennej struktury popytu w poszczególnych grupach krajów, 
-- przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych potrafią właściwie 

wykorzystać istniejące zróżnicowanie krajów w zakresie 

relatywnej dostępności czynników wytwórczych oraz korzyści ze 

skali produkcji i zbytu. 

• Z kolei nawiązując do koncepcji cyklu życia produktu i luki 

technologicznej, Sohn w swej teorii międzynarodowego podziału 

pracy przedstawił intensywność zapotrzebowania na różne 

czynniki wytwórcze 
w 3 fazach cykłu życia produktu, tj. w fazie innowacji, 

dojrzewania i standaryzacji.

79

6. Determinanty ekspansji KTN i 

BIZ 
w świetle teorii lokalizacji (F)

• Dalej zaś omawiany niemiecki ekonomista pokazał  wpływ 

poszczególnych faz cyklu na przewagi konkurencyjne krajów w 
dziedzinie wymiany handlowej oraz działalności inwestycyjnej KTN. 

• We wspomnianej wcześniej monografii J. Misala wskazuje też, że

R. Sohns zajmował się ponadto analizą roli bezpośrednich 
inwestycji zagranicznych  w kontekście konkurencyjności 
międzynarodowej przedsiębiorstw, rozróżniając przy tym poziome i 
pionowe BIZ. 

• Pierwsze z nich polegają na podjęciu w kolejnym kraju goszczącym 

produkcji wyrobów (czy usług) już wytwarzanych przez KTN lub 
komplementarnych w stosunku do takich wyrobów. Przynoszą one 
korzyści skali, bo poprawiają pozycję konkurencyjną korporacji 
względem miejscowych firm, które przejściowo mogą mieć 
przewagę nad KTN z racji lepszego rozeznia specyficznych 
warunków działania na danym rynku. 

• Natomiast pionowe BIZ  – według Sohnsa - realizowane są przez 

korporacje celem zapewnienia im dostępu do potrzebnych 
surowców lub zaopatrzenia w niezbędne półprodukty. Przyczyniają 
się one zatem także do poprawy konkurencyjności 
międzynarodowej KTN.

80

6. Determinanty ekspansji KTN i 

BIZ 
w świetle teorii lokalizacji (G)

• Na kolejnym etapie swych rozważań J. Misala omawia wpływ na 

międzynarodowe stosunki ekonomiczne 

współczesnej teorii 

lokalizacji działalności biznesowej

, określanej często w 

literaturze mianem 

nowej geografii ekonomicznej

 (new 

economic geography). Nie tylko przedstawia jej istotę, lecz  dość 

szeroko prezentuje również założenia i  rezultaty badań 

najważniejszych światowych przedstawicieli tej teorii,  z P. 

Krugmanem, A. J. Venablesem, D. Pugą, N. Niebuhrem i S. 

Stillerem na czele.

• Jak trafnie zauważa Misala, swoistym punktem zwrotnym w 

historii wspólczesnej teorii lokalizacji stało się opublikowanie w 

1991 r. monografii P. Krugmana pt.: „Geography and Trade”, od 

której tytułu wzięła się nazwa nowej geografii. Jej istota polega 

natomiast na analizie przestrzennych uwarunkowań i wymiarów 

międzynarodowej wymiany handlowej i przepływów czynników 

wytwórczych, z BIZ i działalnością KTN włącznie.

• Ekonomiści, którzy są zaliczani do nurtu nowej geografii, zwrócili 

przede wszystkim uwagę na fakt, że rozmieszczenie przestrzenne 

firm i pracowników jest uzależnione od intensywności 

oddziaływania sił dośrodkowych (centripetal forces) i sił 

odśrodkowych (centrifugal forces).

81

6. Determinanty ekspansji KTN i 

BIZ 
w świetle teorii lokalizacji (H)

• O ile siły dośrodkowe sprzyjają coraz większej koncentracji 

geograficznej działalności gospodarczej i względnie równomiernemu 
jej rozmieszczeniu, o tyle siły odśrodkowe wywołują zjawisko 
przeciwstawne, tj. dekoncentrację (lub dyspersję) oraz 
nierównowagę przestrzenną, zarówno przedsiębiorstw, jak i 
pracowników. W rezultacie intensywnego oddziaływania tych drugich 
pogłębiają się dysproporcje między aglomeracjami gospodarczo 
najbardziej  rozwiniętymi i regionami zacofanymi.

• Według przedstawicieli nowej geografii, 

do głównych przyczyn działania 

sił dośrodkowych

 należą: 

-- względny brak niemobilnych czynników produkcji, 
-- niedobór dóbr niewymienialnych (np. mieszkań), 
-- występowanie tzw. niekorzyści skali, 
-- istnienie chłonnego rynku regionalnego,
-- intensyfikacja powiązań „do przodu” i „do tyłu” (forward and backward 
linkages)

         między nakładami i efektami w sferze konsumpcji  (gdzie przeważają 

powiązania

         „do przodu”) oraz w dziedzinie produkcji (gdzie dominują powiązania „do 

tyłu”).   

82

6. Determinanty ekspansji KTN i 

BIZ 
w świetle teorii lokalizacji (I)

• Między powiązaniami „do przodu” i  „do tyłu” pojawia się często sprzężenie 

zwrotne, co dodatkowo  sprzyja dalszemu utrwalaniu się procesu 

dynamicznego rozwoju aglomeracji kosztem zaniedbywania regionów 

zacofanych (na co wskazywali m. in. A. Niebuhr i S. Stiller).

• Z wieloma tezami nowej geografii ekonomicznej łaczą się – zdaniem  Misali - 

dość ściśle spostrzeżenia formułowane przez przedstawicieli wspólczesnej 

teorii zachowania się kierownictw przedsiębiorstw, która nazywana jest w 

Niemczech nowoczesną polityką przemysłową (Moderne Industriepolitik).

• W myśl tej ostatniej, obecnie przedsiębiorstwa transnarodowe i krajowe nie 

tylko ze sobą konkurują, lecz nierzadko także wpółpracują i koordynują 

nawzajem swoją działalność (np. dokonują wspólnych zakupów surowców lub 

półproduktów, czy też tworzą alianse strategiczne), jeśli sprzyja to osiąganiu 

większych zysków poprzez uzyskiwanie mikroekonomicznych efektów 

synergii dzięki rozbudowie sieci powiązań wzajemnych (typu progresywnego 

i regresywnego).

• W swych rozważaniach poświęconych oddziaływaniu wspólczesnej teorii 

lokalizacji na determinanty działalności KTN i BIZ J. Misala nawiązuje 

ponadto do teorii „gron” lub klastrów (clusters), opracowanej początkowo - 

jak już wspominałem poprzednio - przez M.E. Portera (w roku 2001), a 

następnie wzbogaconej przez wielu innych ekonomistów.

83

6. Determinanty ekspansji KTN i 

BIZ 
w świetle teorii lokalizacji (J)

• Odnotować również warto, że J. Misala jest też autorem eseju pt.:”Wpływ 

BIZ na konkurencyjność międzynarodową; wybrane aspekty 

teoretyczne”, opublikowanego w pracy zbiorowej pod red. M.A. Weresy: 

„Polska – Raport o konkurencyjności 2007: Rola zagranicznych 

inwestycji bezpośrednich w kształtowaniu przewag konkurencyjnych” 

(Instytut Gospodarki Światowej SGH, Warszawa 2007). 

• W powyższym eseju wspomniany autor przedstawił m.in. zarys 

koncepcji międzynarodowego zlokalizowanego 

konkurowania i konkurencyjności

 (Locational competition 

lub Standortwettbewerb). Wśród głównych twórców i 

zwolenników tej nowej koncepcji należy wymienić niemieckiego 

ekonomistę H. Sieberta i jego wspólpracowników.

• W myśl koncepcji zlokalizowanego konkurowania, trzeba analizować 

łącznie konkurencję międzynarodową w sferze realnej i w dziedzinie 

instytucjonalno-instrumentalnej, konkurencję między podmiotami 

gospodarczymi (tj. przedsiębiorstwami, ich zrzeszeniami i 

gospodarstwami domowymi) oraz między poszczególnymi krajami.

• Podstawowe elementy i płaszczyzny konkurowania między danym krajem 

i jego otoczeniem międzynarodowym – według koncepcji 

Standortwettbewerb – podane
są na dwu zamieszczonych dalej rysunkach (schematach).

84

6. Determinanty ekspansji KTN i 

BIZ 
w świetle teorii lokalizacji (K)

Uwaga: Powyższy rysunek został zaczernięty z eseju J. Misali: 
Wpływ BIZ na konkurencyjność..., op. cit.

85

6. Determinanty ekspansji KTN i 

BIZ 
w świetle teorii lokalizacji (L)

Uwaga: Powyższy rysunek został zaczernięty z eseju J. Misali: 
Wpływ BIZ na konkurencyjność..., op. cit.

86

6. Determinanty ekspansji KTN i 

BIZ 
w świetle teorii lokalizacji (Ł)

• Jak wynika z podanych schematów, w warunkach współczesnej 

gospodarki światowej przedsiębiorstwa poszczególnych krajów (z 

KTN włącznie) muszą ze sobą konkurować przede wszystkim na 

rynkach dóbr materialnych i usług, tzn. na rynkach różnych 

produktów. 

Dzięki temu

 

mogą one powiększać osiągane przez siebie zyski, 

jeśli mają przewagę nad swymi rywalami pod względem atrakcyjności cen (tj. 

oferując niższe ceny) i jakości sprzedawanych produktów.

• Konkurowanie w sferze mobilnych czynników wytwórczych – kapitału, 

technologii i pracy (zwłaszcza o pracowników wysoko 

kwalifikowanych) odbywa się zarówno między przedsiębiorstwami, jak 

też między krajami i regionami świata. 

Rządy, banki centralne i pozostałe 

instytucje państwowe poszczególnych krajów uczestniczą także aktywnie w 

tej konkurencji, gdyż instrumenty prowadzonej przez nie polityki zachęcają 

lub zniechęcają do napływu zagranicznych czynników produkcyjnych do 

poszczególnych krajów.

• Podobnie wygląda konkurencja międzynarodowa o takie mało 

mobilne lub niemobilne czynniki wytwórcze jak: ziemia, surowce i 

środowisko naturalne oraz niekwalifikowani pracownicy. Przy tym 

dzięki przyciągnięciu mobilnych zagranicznych czynników produkcji i 

wzrostowi wymiany handlowej zwiększa się wykorzystanie czynników 

niemobilnych, co  pozwala na poprawę międzynarodowej  pozycji 

konkurencyjnej danego kraju 
oraz jego przedsiębiorstw.