PRAWIDŁOWOŚCI 

ROZWOJU NAUKI

Ewelina Niźnikowska

Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego 

w Warszawie  

     

Istnieje wiele różnych 

czynników 

determinujących rozwój 

nauki. 

Czynniki te można 

podzielić na wewnętrzne 

i zewnętrzne. 

    

Przez czynniki wewnętrzne 

rozumie się czynniki racjonalno – 

logiczne, związane ze strukturą 

wiedzy teoretycznej, a przez 

zewnętrzne – dane doświadczalne. 

Do najważniejszych czynników 

zewnętrznych należą warunki 

społeczno - ekonomiczne.

     Wszystkie wymienione czynniki 

nie tylko wywierają wpływ na rozwój 

nauki, ale od niego zależą. Rola 

poszczególnych czynników jest 

różna w konkretnych dyscyplinach 

oraz może się zmieniać w procesie 

historycznym.

     

CIĄGŁOŚĆ 

HISTORYCZNA W 

ROZWOJU NAUKI

 

    

 Jedną z wewnętrznych 

prawidłowości rozwoju nauki jest 

ciągłość historyczna. Rozumieć 

przez nią będziemy zależność 

rozwoju nauki w określonym czasie 

od jej stanu wcześniejszego. 

Poznanie nie zaczyna się od 

początku, ale od osiągniętego już 

poziomu wiedzy oraz metod i 

technik badawczych. 

     Mówiąc o ciągłości 

historycznej mamy więc na 

uwadze, że wytworzona przez 

innych badaczy wiedza 

specjalistyczna i metodologiczna 

stanowi punkt wyjścia dla 

dalszych poszukiwań. 

     Z uznania zasady ciągłości 

historycznej wynika również, że 

rozpatrywany w dowolnym okresie 

stan rozwoju różnych dyscyplin 

współokreśla możliwości ich dalszego 

rozwoju. Istnieje, więc w każdym 

okresie sfera potencjalnych odkryć 

(możliwości twórczych) zależna od 

dotychczasowej wiedzy, techniki 

badawczej oraz zapotrzebowań 

społecznych.

Nawiązanie do poprzednich koncepcji 

ma miejsce nawet wówczas, gdy 

rezultaty twórczych poszukiwań wiążą 

się z przewartościowaniem wcześniej 

uznanej wiedzy. W ten sposób wiedza 

już zdobyta wpływa na możliwości jej 

dalszego rozwoju i na rozwiązanie 

postawionych przez badacza 

problemów. Jak słusznie zauważył M. 

Bunge, w nauce „nigdy nie było nowej 

wiedzy, która nie byłaby do pewnego 

stopnia określona przez wiedzę 

wcześniejszą”.

Zasada ciągłości historycznej 

znajduje zastosowanie zarówno w 

konkretnych dyscyplinach, jak i w 

nauce jako całości. Powstawanie 

nowych nauk zależne jest od rozwoju 

innych dyscyplin, których poznawcze 

wyniki lub innowacje techniczne przy 

ich pomocy uzyskane stają się 

przesłankami bądź środkami 

rozszerzenia i pogłębienia poznania, 

zarazem własnego, jak i innych 

nauk. 

Rozwój nauki jako całości ma 

wewnętrzną logikę i wiąże się z 

wzajemnym oddziaływaniem różnych 

dyscyplin wiedzy.

Konsekwencją zasady ciągłości 

historycznej jest niemożliwość 

dokonywania postępu poznawczego 

przez osoby niekompetentne, które 

nie przyswoiły sobie aktualnych 

osiągnięć.

 

CIĄGŁOŚĆ I NIECIĄGŁOŚĆ 

WIEDZY W RÓŻNYCH 

KONCEPCJACH ROZWOJU 

NAUKI

Kumulatywistyczna 

koncepcja 

rozwoju nauki

Według tej koncepcji istotą 

rozwoju nauki jest stały proces 

gromadzenia wiedzy. Rozwój wiedzy 

polega na dodawaniu nowej wiedzy 

do starej, która w ten sposób 

zostaje zachowana.  

Zwolennicy kumulatywizmu 

dopuszczali jedynie niewielkie 

zmiany w wiedzy wcześniejszej, 

związane z usunięciem tych 

twierdzeń, które zostały błędnie 

ustalone – wykluczali natomiast 

istnienie przekształceń o 

charakterze rewolucyjnym tzn. 

takie przeobrażenia w sferze 

teoretycznej, które związane są z 

odrzuceniem co najmniej części 

poprzednio uznawanych.

 

Co więcej, rozpowszechniony 

był mechanistyczny sposób 

myślenia. Jego istotną cechą było 

przekonanie, że rzeczywistość 

składa się z podstawowych 

elementów i cechy ich oraz prawa, 

którym podlegają, są w stanie 

wyjaśnić wszelkie procesy 

zachodzące w świecie. Ten sposób 

myślenia znalazł wyraz w sposobie 

podejścia nie tylko do 

rzeczywistości ale również do 

poznania i wiedzy. 

Konsekwencją mechanistyczno – 

redukcjonistycznej interpretacji 
wiedzy naukowej, sprawdzającej 

całość wiedzy do zadań opisujących 

fakty, była kumulatywistyczna 

koncepcja rozwoju nauki, według 

której proces rozwoju wiedzy 

można przedstawić jako 

poznawanie i dodawanie nowych 

faktów.

 

W kumulatywistycznej 

koncepcji rozwoju nauki 

niemożliwe było 

dostrzeżenie rewolucji 

naukowych.

      

 

 Antykumulatywistyczna 

koncepcja 

rozwoju nauki

We współczesnej filozofii nauki 

powstały koncepcje podkreślające 

istnienie w nauce przemian 

rewolucyjnych. I tak np. 

traktowanie rewolucji naukowych 

jako procesów wyrażających istotną 

dla rozwoju nauki prawidłowość ma 

obecnie miejsce w ramach 

antykumulatywistycznej i 

dialektycznej koncepcji rozwoju 

nauki. 

Obydwie te koncepcje różnią się 

jednak znacznie, między innymi 

ujęciem rewolucji naukowych oraz 

ich epistemologiczną interpretacją. 

Rozwój nauki ma według 

Kuhna charakter cykliczny, to 

znaczy występują w nim 

powtarzające się i następujące po 

sobie fazy. Podstawową formą 

rozwoju nauki jest nauka normalna. 

Jej cechą charakterystyczną jest 

akceptacja przez społeczność 

uczonych wspólnego paradygmatu. 

Z kolei paradygmatem są 

powszechnie przyjmowane przez 

naukowców teorie i metody 

rozwiązywania problemów. 

Podstawową funkcję paradygmatu 

stanowi określenie problematyki 

badawczej oraz metod jej 

rozwiązywania. Celem badań 

prowadzonych w okresie nauki 

normalnej jest uszczegółowienie, tj. 

rozwinięcie teorii 

paradygmatycznej. 

Nauka normalna ma charakter 

kumulatywny – uczeni dążą do 

dokładniejszego poznania faktów 

uznawanych za istotne w świetle 

przyjętego paradygmatu. Z drugiej 

strony, nauka normalna ma 

charakter konserwatywny, ponieważ 

tłumione są koncepcje nowatorskie, 

kwestionujące założenia uznawanej 

teorii paradygmatycznej. 

W trakcie prowadzenia badań 

zostają ujawnione anomalie, 

których końcowym etapem jest 

rewolucja naukowa, oznaczającą 

odrzucenie poprzedniego 

paradygmatu i przyjęcie nowego. 

Rewolucja zapoczątkowuje w ten 

sposób nowy okres nauki 

normalnej. Zdaniem Kuhna, żaden 

paradygmat nie daje się pogodzić z 

poprzednim gdyż poszczególne 

paradygmaty są niewspółmierne i 

niemożliwe jest ich wzajemne 

porównanie.

Kuhn uważa również, że 

akceptacja przez badacza nowego 

paradygmatu jest aktem 

psychologicznym, „do którego nie 

można zmusić”. Stwierdza, że w 

akceptacji teorii „mogą niekiedy 

odegrać rolę dominującą względy 

estetyczne”. Nie istnieją zatem, 

według Kuhna, poznawcze racje, 

odwołanie się, do których 

umożliwiłoby wykazanie, wyższych 

wartości poznawczych nowej teorii.

Nie można zatem, według 

Kuhna, zgodzić się z twierdzeniem, 

że w historycznym rozwoju nauki 

wzrasta prawdziwość tworzonej 

wiedzy. Jakkolwiek Kuhn ma rację 

w tym, że rewolucje naukowe 

związane są z nieciągłością, 

powstaje jednak pytanie, czy 

istniejąca w każdej naukowej 

rewolucji nieciągłość wyklucza 

jednocześnie elementy ciągłości?. 

 Dialektyczna koncepcja 

rewolucji naukowych.

W świetle dialektycznego ujęcia, 

rewolucja nie oznacza całkowitej 

dyskwalifikacji poprzedniego 

dorobku poznawczego, nie jest 

przekształceniem wcześniejszej 

teorii w fałsz, ale pozwala ją 

traktować jako prawdę względną tj. 

przybliżony opis istniejących 

prawidłowości. 

Istnienie postępu poznawczego 

w dialektycznej interpretacji 

rozwoju nauki wyraża tzw. zasada 

korespondencji. Po raz pierwszy 

sformułował ją N. Bohr w postaci 

dyrektywy metodologicznej, pisząc, 

że nowa teoria może być 

„zwariowana”, ale powinna 

korespondować ze starą. 

Zasady korespondencji można się 

doszukać po pierwsze – w 

dyscyplinach, które osiągnęły już 

poziom dojrzałości, a więc, w 
których mamy do czynienia z 

powstaniem teorii dostatecznie 

uzasadnionych, w świetle również 

ustalonych i przyjętych zasad 

metodologicznych. 

Po drugie, muszą zostać stworzone 

nowe teorie o bardziej ogólnym 

charakterze – w odniesieniu do 

których wcześniejsze, mniej ogólne 

teorie, mogłyby być ich 

szczególnymi przypadkami. 

Podkreślić tu trzeba, że 

formowanie teorii coraz bardziej 

ogólnych stanowi jedną z 

prawidłowości rozwoju wiedzy 

naukowej. Należy mieć również na 

uwadze, że korespondencja nie jest 

warunkiem ani wystarczającym, ani 

koniecznym akceptacji nowej teorii. 

Metodologiczny wymóg 

zgodności nowej teorii ze starą 

mógłby doprowadzić także do 

konfliktu z podstawową wartością 

poznawczą, jaką jest prawda: stąd, 

jeżeli prawdziwość jest istotnie 

jedną z naczelnych wartości teorii i 

jest rozumiana w sensie 

klasycznym, tzn. odniesiona jest do 

zgodności teorii z rzeczywistością. 

Musimy więc, być przygotowani 

do uznania prawdziwości danej 

teorii nawet wówczas, gdyby nie 

była ona zgodna z teoriami 

wcześniejszymi. 

Dlatego też zasadę 

korespondencji traktujemy nie jako 

postulat metodologiczny, lecz jako 

jedną z najważniejszych z 

dotychczas poznanych 

prawidłowości rozwoju, przede 

wszystkim nauk przyrodniczych.

W naukach społecznych i 

filozofii znacznie częściej tworzone 

były przeciwstawne, tj. 

wykluczające się teorie i systemy, 

stanowiące negacje innych teorii i 

systemów. Jednakże w dyscyplinach 

humanistycznych najwybitniejsze 

teorie mają również charakter 

teorii syntetycznych, tzn. takich, 

które wiążą się zarówno z 

odrzuceniem poprzednich, 

przeciwstawnych koncepcji, jak i z 

zachowaniem ich elementów. 

W odniesieniu do koncepcji 

będących dialektyczną syntezą 

poprzednich jednostronnych ujęć, 

można mówić o ich częściowej 

korespondencji, która nie będzie 

natomiast miała zastosowania do 

wcześniejszych, wykluczających się 

teorii i systemów. Wykluczające się 

systemy teoretyczne mogą być 

również traktowane jako 

pozostające także w relacji 

komplementarności, tzn. można je 

interpretować jako wzajemnie się 

uzupełniające.

Zgodnie z przedstawioną przez 

nas interpretacją wymienione 

teorie są egzemplifikacją dwóch 

różnych modeli rewolucji 

naukowych. Podczas gdy w 

pierwszym modelu nie jest możliwe 

pogodzenie teorii wcześniejszej z 

późniejszą, to w drugim – ciągłość i 

nieciągłość stanowią dialektyczną 

jedność. Ponadto dialektyczny 

model rewolucji naukowych 

pozwala mówić o różnych stopniach 

ciągłości (czy też nieciągłości) 

teorii. 

Jest więc w porównaniu z modelem 

Kuhna zarazem bardziej ścisły i 

bardziej ogólny, stąd model Kuhna 

można traktować jako krańcowy 

przypadek modelu dialektycznego.

DZIĘKUJĘ ZA 

UWAGĘ !!!