MOTORYCZNE ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNE

Wprowadzenie…

Organizm człowieka genetycznie zaprogramowany został na aktywny styl życia. Ruch jest

biologiczną potrzebą organizmu ludzkiego. Człowiek tworząc współczesną cywilizację jakby

zapomniał o swoim programie genetycznym. Na przekór potrzebom swojego organizmu zaczął

prowadzić siedzący tryb życia. Przestał wsłuchiwać się w sygnały informujące go o jego potrze-

bach, w tym o konieczności wykonywania określonej porcji ruchów jako naturalnej potrzebie

organizmu i źródle jego zdrowia. Człowiek zaczął działać przeciwko sobie prowadząc nieodpo-

wiedni dla swojego organizmu styl życia. Skutkiem tego stał się niedobór ruchu-

HIPOKINEZJA

Niedobór ten wraz z negatywnymi czynnikami wywołuje wiele chorób cywilizacyjnych.

Nawarstwianie się ich prowadzi do nieodwracalnych zmian. Proces ten nazywany jest „ samo-

bójstwem na raty” lub obrazowo „spirala śmierci”. Jego przeciwieństwem jest „spirala życia”, tj.

zalecany odpowiedni dla człowieka styl życia. Każdy z nas konstruuje własny styl życia i

realizując go odpowiednio wpływa na swoje zdrowie. Tak jak to określa N.Amosow: „Nasze

życie jest w naszych rękach”. Własnymi działaniami możemy wpływać na zachowania i jego

polepszenie, ale też być sprawcami chorób. A.Senger ujął znaczenie ruchowej działalności dla

człowieka: „Ruch jest życiem-życie jest ruchem”. W tym skrócie myślowym wskazał na

pierwszoplanowe znaczenie ruchu: od ruchu nasze życie się zaczyna i nim się kończy. Czyżby

znaczenie ruchu dla człowieka najlepiej rozumieli jedynie specjaliści jednej dyscypliny

naukowej?

Wprowadzenie c.d.

Przedstawiciele innych dyscyplin naukowych równie dobrze rozumieli związek życia z ruchem.

Filozof A.Schopenhauer związek ten określił nie mniej lakonicznie: „Życie polega na ruchu i

ruch jest jego istotą”. A wielki filozof starożytności Arystoteles wyraził tę zależność niezwykle

skrótowo: „Ruch jest życiem”. Cała nasza twórcza i reprodukcyjna działalność niezależnie od jej

charakteru-codzienna, zawodowa, artystyczna lub sportowa zawsze przejawia się w ruchu. Ruch

występuje również tam, gdzie mniej widoczne są jego zewnętrzne przejawy, tj. podczas

oddychania, krwioobiegu, przemiany materii, trawienia itd. Ruch jest uniwersalnym przejawem

każdego żywego organizmu. Bez tego przejawu nie ma życia. Ruch stymuluje nie tylko rozwój

fizyczny i motoryczny, ale też funkcjonalny i psychiczny. Człowiek rozwija się i doskonali w

ruchu i dzięki ruchowi. Stąd bierze się niezwykła uniwersalność i wszechstronność wpływu

ruchu na człowieka.

Znaczenie koordynacji

ruchowej w sporcie

W teorii i praktyce wychowania fizycznego oraz sportu używa się dwóch pojęć: koordynacja

ruchowa i zdolności koordynacyjne. Pojęcie zdolności koordynacyjne podkreśla ich wrodzony

charakter, a Koordynacja ruchowa akceptuje zewnętrzny sposób jej przejawiania się. Nieneguje

to jej genetycznego uwarunkowania. Pojęcie zdolności koordynacyjne jest mało precyzyjne, gdyż

może ono też oznaczać tzw. Koordynację wewnętrzną człowieka, tj. wewnątrzmięśniową,

międzymięśniową, jak też występującą między poszczególnymi układami organizmu, np. ukł.

sercowo-naczyniowym i oddechowym. Dlatego dla ścisłości pojęciowej winno się je nazywać

koordynacjami motorycznymi. Przyjmuje się, że koordynacja ruchowa stanowi zewnętrzny

przejaw czynności centralnego ukł. nerwowego. Jest więc, silnie uwarunkowana genetycznie, a

jednocześnie podlega istotnym zmianom pod wpływem otaczającego środowiska. Maksymalny

Jej rozwój następuje gdy osobnik podany zostaje racjonalnym, systematycznym i ukierunkowa-

nym zabiegom. Zabiegi te powinny być zlokalizowane we właściwym czasie rozwoju

osobniczego. Dominuje pogląd, iż między 7 a 12 rokiem życia winna występować narastająca

intensyfikacja ich kształtowania. Rozwój koordynacji w późniejszym wieku osobnika wymaga

więcej czasu i nie zawsze jest tak efektywny. Koordynacja ruchowa jest wyjątkowo ważnym

elementem treningu. Im bogatszą technikę posiada dyscyplina sportowa, tym większe znaczenie

ma koordynacja ruchowa.

Czym jest koordynacja

ruchowa?

Ruch jest realizowany jest zgodnie z wcześniej przygotowanym programem. Powstanie takiego

programu w wyobraźni ćwiczącego jest warunkiem poprawnego wykonywania ćwiczenia w

rzeczywistości. Im więcej informacji uzyska ćwiczący, tym doskonalsze może być wykonanie

ćwiczenia. Bardziej złożone ćwiczenia, tj. angażujące więcej części ciała i mięśni wymagających

wyższego poziomu koordynacji, a więc doskonalszego zharmonizowania ruchów poszczególnych

części ciała w czasie i przestrzeni. To zharmonizowanie potocznie nazywa się koordynacja ruchową,

która zależy od poziomu sterowania ukł. nerwowo-mięśniowym. Przedstawiciele różnych dyscyplin

w odmienny sposób definiowali koordynację ruchową. Jedni nazywali ją zdolnością, inni zaś „

szczególną formą serwomechanizmu”. Wg jednego z największych badaczy mózgu XX wieku N.

Bernsteina: „koordynacja to działalność zapewniająca ruchowi spoistość i jedność strukturalną…

opiera się ona na określonej organizacji współdziałania neuronów.” Dla biomechaników koordynacja

ruchów to współdziałanie mechanizmów fizjologicznych zapewniające wykonanie realnego i

konkretnego zadania ruchowego zgodnie z programem ruchu. W. Farfel uznał przestrzeń, czas i

warunki za główne mierniki zwinności. Na ich podstawie w następujący sposób określił zwinność:

„

Ruchy zwinne- to ruchy niezwykle precyzyjne w zakresie swej przestrzennej dokładności,

przestrzennego skoordynowania, a wraz z tym dokładnie mieszczące się w określonych, często

bardzo wąskich ramach czasowych. Przy czym, dokładność przestrzenna i czasowa oraz harmonia

ruchów przejawiają się nie tylko ścisłych standardowych warunkach, ale też w zmiennych.

Klasyfikacja ruchów o różnym stopniu

złożoności koordynacyjnej (zwinności)

LEGENDA:

- przestrzenna dokładność ruchów wykonywanych wg wzorca (także porównanie z nim)

- przestrzenna dokładność ruchów wykonywanych w minimalnych jednostkach czasowych (w

warunkach prawie standardowych)

III

- przestrzenna dokładność wykonywania ruchów w minimalnych jednostkach czasowych i w

zmieniających się warunkach

UWAGA!

I i II stopień zwinności sprawdzamy (oceniamy) z pomocą testów, natomiast III

stopień z pomocą

specjalnego toru przeszkód

III. Dokładność i szybkość ruchów
w zmieniających się warunkach

II. Dokładność i szybkość ruchów

I. Dokładność ruchów

Koordynacja ruchowa c.d.

Uwzględniając tę definicję, W. Farfel podzielił ćwiczenia na trzy stopnie złożoności

odpowiadające

poziomom koordynacji, gdyż w tak szerokim ujęciu zwinność można utożsamiać z koordynacją.

Podział ten stanowi przejrzystą klasyfikację ćwiczeń motorycznych wg stopnia ich

koordynacyjnej

złożoności. Natomiast P. Hirtz (1989) w schemat wpisał 5 podstawowych zdolności koordynacyj-

nych podkreślając ideę przejawiania się ich, jak też kształtowania na wszystkich poziomach

koordynacji. Raczek i Młynarski (1993) wpisali do swego schematu 7 zdolności koordynacyjnych.

Ideę tę wzbogacił Starosta(2001) uwzględniając 11 zdolności koordynacyjnych. Koordynacja

ruchowa jest właściwością (zdolnością) wyjątkowo bogatą i może przejawiać się w różnorodnych

postaciach: zwinności, zręczności, równowagi (koordynacji statycznej). Jedynie zdrowy człowiek

pełni może przejawiać się w ruchu. Ruchy chorego człowieka są niedokładne i nieharmonijne. Im

poważniejsza choroba, tym gorsza jest ich jakość. Wg jakości ruchów możemy diagnozować stan

zdrowia człowieka. To wyjątkowo ważny, ale mało jeszcze wykorzystywany wskaźnik oceny

zdrowia.

Coraz częściej wykorzystuje się testy motoryczne dla określenia stopnia uszkodzenia

centralnego ukł.

nerwowego.

Jaka jest ogólna struktura koordynacji

ruchowej

Koordynację ruchową można podzielić na wrodzoną i nabytą. Wrodzona może mieć postać ogólnej

i szczegółowej. Wysoki poziom ogólnej zapewnia lepszy rozwój szczegółowej. Szczegółowa

(specyficzna) może być jednostronna (np. związana z pracą ręczną- zawijanie cukierków) i

Wielostronna (np. w złożonej technicznie dyscyplinie sportowej). Podłożem każdej postaci

sprawności fizycznej, ogólnej czy specjalnej jest koordynacja wrodzona. Koordynacja ruchowa jest

pojęciem wyjątkowo obszernym mieszczącym w sobie wiele innych bardziej szczegółowych m.in.

zwinność, zręczność. Przez długie lata koordynację utożsamiano ze zwinnością, a przecież z

publikacji K. Meinela wynikała nadrzędna rola pojęcia koordynacji ruchowej nie tylko odnośnie

zwinności i zręczności, ale też szybkości, gibkości, antycypacji, elastyczności, harmonii, rytmu,

dokładności i innych właściwości. Zwinność była pojęciem szerszym w stosunku do zręczności.

Hierarchia t pozostała aktualna do dziś. K. Meinel zwinnymi nazywał skoordynowane i wyważone

ruchy całego ciała, a zręcznymi precyzyjnie zestrojone ruchy rąk i palców, np. podczas gry na

instrumencie muzycznym. W takim ujęciu zręczność była zlokalizowaną częścią zwinności. Do

ciekawych należała koncepcja W. Zaciorskiego, który cechy (zdolności) podzielił na klasyczne. W ten

sposób W. Zaciorski wyszczególnił aż 3 podstawowe zdolności koordynacyjne. Można dyskutować

odnośnie celowości dzielenia racjonalnego rozluźnienia mięśni na trzy rodzaje napięcia: tonicznego,

szybkościowego, koordynacyjnego. Być może chodziło o klasyfikację napięcia mięśni wg stopnia ich

złożoności, tj. najprostsze związane z porcjowaniem napięcia bez zmiany długości mięśnia.

Jaka jest ogólna struktura koordynacji

ruchowej c.d.

Za najbardziej złożone W. Zaciorski uznał napięcie koordynacyjne, tj. występujące w technicznie

złożonych ruchach i wymagające najwyższego poziomu dokładności. Z perspektywy minionych

ponad 30 lat struktura prezentowana przez W. Zaciorskiego była najbardziej złożona do współ –

czesnych koncepcji koordynacji ruchowej. Później w przejawach koordynacji dostrzegano właści –

wości: strukturalne, dynamiczne, nastawienia psychicznego i inne. Wśród strukturalnych uwzglę -

dniono fazową strukturę ruchu( dwufazowa cykliczna i trójfazowa acykliczna), a także różne

przejawianie się harmonii ruchów autonomiczną indywidualną, harmonię ruchów zespołu, autono –

miczną z impulsacją z zewnątrz, synchronizację ruchów partnerów, np. w akrobatyce. W ramach

właściwości dynamicznych znalazły się: rytm ruchu, jego płynność i elastyczność, przenoszenie lub

transmisja (też transfer i symetryzacja). Do właściwości nastawienia zaliczono: dokładność ruchów i

ich przewidywanie. Wśród innych właściwości umieszczono: równowagę, orientację przestrzenno-

czasową, np. czucie w czasie i przestrzeni i wrażenia mięśniowo-stawowe, np. czucie wody u

pływaków. Od ponad 30 lat ugruntował się podział zdolności motorycznych na koordynacyjne

uwarunkowane procesami sterowania i regulacji ruchami i kondycyjne zdeterminowane procesami

energetycznymi. Zdolności kondycyjne tworzą: siła, szybkość, wytrzymałość. Wszystkie zdolności

koordynacyjne występują w trzech strukturalnie zróżnicowanych zestawach: uczenia się ruchu,

sterowania i regulacji ruchami i adaptacji motorycznej. Z najobszerniejszym zestawem zdolności

uczenia się łączą się wszystkie zdolności koordynacyjne, z zestawem sterowania ruchami przede

wszystkim zdolności związane z wykonaniem ruchów Standardowych, zaś z zestawem adaptacji

motorycznej zdolności określające możliwości dostosowania ruchów do zmieniających się warunków

Hierarchia i współzależność

podstawowych zdolności

koordynacyjnych

Podejmowano próby ułożenia zdolności koordynacyjnych wg ich hierarchii w ukł. zamkniętym i

otwartym. Ciekawa była hierarchia i współzależność 5 podstawowych zdolności koordynacyjnych

zaproponowana przez P. Hirtza dla potrzeb szkolnej kultury fizycznej, tj. niezbędne w późniejszym

życiu każdego osobnika. W niej przejawianie się zdolności do orientacji przestrzennej i kinestetycznej

różnicowania ruchu opierało się na informacjach pochodzących z wrażeń orientacyjno-kinestetycz -

nych towarzyszących sterowaniu ruchem. Rolę wiodącą odgrywają tu procesy sensoryczne. Bardziej

kompleksowe funkcje sensoryczne i złożone operacje ruchów występują przy przejawianiu zdolności

szybkiej reakcji, rytmizacji ruchu zachowania równowagi. Z ich pomocą można ustalić efekty w

zakresie zachowania i przywracania równowagi ciału, sterowania przestrzenno-czasową kolejnością

ruchów, jak też kierowania krótkotrwałymi reakcjami całego ciała. Następny rodzaj koordynacji łączy

się ze zdolnością do wykonywania ruchów w warunkach ograniczonego czasu „koordynacja szybka”

i z realizacją bardzo dokładnych ruchów „koordynacja wolna”. Najwyższy poziom „koordynacji

szybkiej” niezbędny jest w ćwiczeniach wykonywanych dokładnie, szybko i w zmieniających się

warunkach, tj. charakterystyczny dla gier sportowych i sportów walki. „koordynacja wolna” związana

jest z dużą dokładnością ruchów i ich wykonywaniem wg ściśle określonego wzorca, np. w

wrotkarstwie figurowym lub elementy gimnastyki sportowej czy artystycznej.

Koncepcja H. Gundlacha

Koncepcja H. Gundlacha na owe czasy była oryginalna i wymagała odwagi przy jej prezentacji. Jej

ważną istotę stanowiło ustawienie na tym samym poziomie zdolności kondycyjnych i koordynacyj –

nych. Minęło jednak 25 lat i pojawiła się nowa koncepcja bardziej odpowiadająca współczesnej

Wiedzy o motoryce człowieka. W oparciu o nią przedstawiono schemat, w którym zdolności

koordynacyjne znalazły się powyżej kondycyjnych, tj. zajęły należne im wiodące miejsce a jako

wspomagające pojawiły się zdolności kondycyjne i mieszane. Najpierw ideę tę przedstawiono

odnoś nie gier sportowych, później poszerzono o sporty walki, by w końcu rozpowszechnić ją na

wszystkie dyscypliny sportowe. Co nowego wzniosła ta koncepcja? Po pierwsze w zasadniczy sposób

zmieniła dotychczas funkcjonującą koncepcję H. Gundlacha o równorzędnym znaczeniu zdolności

kondycyjnych i koordynacyjnych. Po drugie jako wiodące czy też nadrzędne ustawiła zdolności

koordynacyjne przejawiające się w oparciu o zdolności kondycyjne. Po trzecie zwiększyła podawaną

dotychczas przez większość autorów liczbę zdolności koordynacyjnych do jedenastu. Po czwarte do

zdolności kondycyjnych zaliczono gibkość przejawiającą się prawie zawsze (gibkość dynamiczna)

równolegle i innymi motorycznymi zdolnościami kondycyjnymi. Podsumowując przedstawione wyżej

fakty zrozumiałym się staje, iż koncepcja ta wnosi wiele nowych treści i w zasadniczy sposób

zmienić

dotychczasowy system szkolenia sportowego. Co równie ważne umożliwia zmniejszenie

stosowanych obciążeń treningowych zwiększając ich efektywność

Prezentację

przygotowali:

Scenariusz:



Paweł Bidler

Tłumaczenie:



Agnieszka Czubak

Zdjęcia:



Magdalena Rachwalska

Document Outline