„Quasi-kontrakty” i

rozszerzenie

rzymskiego

systemu

kontraktowego

„Quasi-kontrakty” i

rozszerzenie

rzymskiego

systemu

kontraktowego

Rozszerzenie rzymskiego

systemu

Contractus reales innominati
Rola stipulatio
Pacta
Obligationes quasi ex contractu

Kontrakty

nienazwane

Kontrakty

nienazwane

Contractus reales innominati

Contractus reales

innominati

•

Rozwinięcie rzymskich kontraktów
konsensulanych

dwustronnych

wzajemnych

•

Umowa

o

spełnienie

świadczenia

wzajemnego rodziła zobowiązanie
dopiero po spełnieniu świadczenia przez
jedną ze stron

•

Łączą się głównie z kontraktami
realnymi

Contractus reales

innominati

•

Zobowiązanie jednostronne –
obowiązek spełnienia świadczenia
powstawał dopiero w chwili
spełnienia świadczenia przez jedną
ze stron

Contractus reales

innominati

Paulus

ks.

5

Problemów:

Mój

naturalny

syn

jest

twoim

niewolnikiem,

a

twój

moim.

Zgodziliśmy się, żebyś ty mojego

wyzwolił, ja twojego. Ja wyzwoliłe, a

ty nie. Zapytano z jakiej skargi

odpowiadasz wobec mnie. Przy tej

okazji można zbadać wszystkie

sposoby dania z jakiejś przyczyny. Te

zaś są następujące: albo daję tobie,

abyś dał: albo daję, abyś uczynił;

albo czynię, byś dał; albo czynię, byś

uczynił.

Contractus reales

innominati

Cztery schematy:

Do ut des (daję, żebyś dał)
Do ut facias (daję, żebyś czynił)
Facio ut des (czynię, żebyś dał)
Facio ut facias (czynię, żebyś
czynił)

Contractus reales

innominati

Podtstawowe przykłady

Permutatio (zamiana)
Transactio („ugoda”)
Aestimatum (pierwowzór
współczesnego komisu)
Precarium

Ochrona

Pierwotnie: skarga o zwrot swojego

świadczeniw

wynikająca

z

bezpodstawnego wzbogacenia:

Condictio causa data causa non

secuta (zamierzony cel świadczenia

nie został osiągnięty)
Condictio ob rem dati

Ewentualnie actio doli
Potem skarga o realizację świadczenia

wzajemnego - Actio praescriptis verbis

Ochrona - historia

Labeo:
Actio praescriptis verbis
Ochrona:

Zmodyfikowanie

zwykłej

skargi

kontraktowej poprzez zamieszczenie w

formułce praescriptio – części opisującej

odrębność danej sytuacji od typowego

stanu faktycznego, dającego podstawę

do skargi kontraktowej
gdy kontrakt jest zbliżony do typowych

Ochrona - historia

•

Labeo – 2 sytuacje:

•

Zwykła

skarga

nie

może

być

zastosowana

ze

względu

na

nieziszczenie

się

warunku

zawieszającego lub ziszczenie się
warunku

rozwiązującego,

jeśli

nastąpiło to z winy jednej ze stron

•

Umowa

zawiera

elementy

charakterystyczne dla kilku różnych
kontraktów typowych, przemieszanych
ze sobą, ale nie wyczerpujących
essentialia negotii żadnego z nich

Actio praescriptis verbis

Ulpian D. 18.1.50: Labeo pisze, że nie

ma wątpliwości, że jeśli sprzedasz mi

bibliotekę

pod

warunkiem,

że

decuriones Kampanii sprzedadzą mi

miejsce, gdzie będę mógł ją umieścić i z

mojej winy nie otrzymałem miejsca w

Kampanii,

to

możesz

skarżyć

z

praescriptis verbis. Ja (Ulpian) zaś

sądze, że można działać także skargą z

tytułu sprzedaży, gdyż warunek może

być uważany za spełniony, o ile jest

winą nabywcy, że naprawdę nie został

spełniony.

Actio praescriptis verbis

Ulpian D. 19.5.20 pr: U Labeona

przedstawia się taki problem: daję ci do

wypróbowania konie przeznaczone na

sprzedaż, pod warunkiem, że mi je

zwrócisz w przeciągu trzech dni, jeśli nie

będziesz zadowolony. Ty zaś używasz ich

w zawodach i wygrywasz, ale potem

decydujesz, że ich nie kupisz. Czy

przysługuje przeciwko tobie skarga z

tytułu sprzedaży? Myślę, że bardziej

poprawne

jest

wniesienie

actio

praescriptis verbis, gdyż pomiędzy nami

było

porozumienie,

że

dostaniesz

darmową próbę a nie, że dosatniesz

(konie) na zawody.

Actio praescriptis

verbis

•

Ulp. D. 19.5.19 pr.: Poprosiłeś mnie,
abym pożyczył Ci pieniądze: ponieważ
nie miałem, dałem ci rzecz, abyś ją
sprzedał

i

skorzystał

z

pieniędzy

uzyskanych tytułem ceny: jeśli nie
sprzedałeś

albo

sprzedałeś,

lecz

pieniędzy nie przyjąłeś jako pożyczki,
bezpieczniej jest, jak stwierdził Labeon,
wytoczyć skargę praescriptio verbis, jak
gdyby została zawarta między nami
typowa umowa.

Ochrona - historia

Ariston:
Actio civilis incerti
Ochrona:

każdy kontrakt wzajemny
o realizację świadczenia wzajemnego,

gdy zostało spełnione świadczenie

przez jedną ze stron
Możliwość objęcia ochroną większej

liczby sytuacji, ale odejście od

konsensualności w stronę realności

Ochrona - historia

•

Potem połączenie obu idei – actio
civilis

incerti

zwana

również

praescriptio verbis – dobrej wiary,
przysługująca w każdej umowie o
świadczenie wzajemne, w której
jedna ze stron spełniła już swoje

Pacta

Pacta

Pacta

Wszelkie nieformalne porozumienia

co do jakiegoś przedmiotu
Początkowo nie wywoływały skutków

prawnych w ius civile
Ex nudo pacto inter cives Romanos

actio non nascitur - ze zwykłego

(gołego)

pactum

pomiędzy

obywatelami rzymskimi nie powstaje

powództwo.
Następnie zapowiedź ochrony w

edykcie pretorskim - pacta coventa

servabo

Pacta

Rodzaje:

Pacta nuda mogące być powoływanie
jedynie w procesie jako exceptio
Pacta vestita - tworzące roszczenia
procesowe „ofensywne” - actio

pacta adiecta – dodawane do
kontraktów dobrej wiary w chwili
zawierania
pacta praetoria
pacta legitima

Pacta adiecta

Jeżeli

zastrzeżone

w

chwili

zawarcia umowy mogły zwiększać
lub zmniejszać obowiązki dłużnika
Jeżeli zastrzeżone już po chwili
zawarcia umowy mogły jedynie
zmniejszać obowiązki dłużnika
Modyfikowały przede wszystkim
kontrakt sprzedaży

Pacta

Ulpian D. 2.14.7.7: Pretor ogłasza:
dam

ochronę

porozumieniom

zawartym bez podstępu, nie dla
obejścia

ustaw,

plebiscytów,

postanowień senatu i konstytucji
cesarskich,

a

także

pod

warunkiem, że ich nie łamią.
Pacta sunt servanda!

Pacta praetoria

Nieformalne porozumienia wyraźnie
przewidziane

w

edykcie,

zaskarżalne w drodze actio in
factum
Constitutum debiti (proprii, alieni)
Receptum argentarii
Receptum nautarum, cauponum,
stabulariorum
Pactum de iureiurando

Constitutum debiti

Nieformalna

umowa

potwierdzająca

wykonanie istniejącego już zobowiązania
Umożliwia także m.in. zmianę terminu lub

miejsca świadczenia
Rodzaje:

Constitutum

debiti

proprii

-

potwierdzenie własnego zobowiązania -

forma jego dodatkowego umocnienia –

dodatkowa skarga – actio de pecunia

constituta
Constitutum

debiti

alieni

-

forma

umocnienia cudzego zobowiązania de

facto poręczenie

Receptum

argentarii

Od recipere - przyjmować
Gwarancja

zapłaty

cudzego

długu

(istniejącego lub przyszłego) dokonywana
przez

bankiera

–

nieformalne

oświadczenie

bankiera

gwarantujące

pokrycie długu jego klienta wobec osób
trzecich
Chroniona za pomocą actio receptica
Za Justyniana połączona z constitutum
debiti alieni

Receptum nautarum,

cauponum, stabularium

Nieformalne oświadczenie właściciela

statku, zajazdu czy stajni, gwarantujące

jego zwiększoną odpowiedzialność za

przedmioty wniesione prze podróżnych
Początkowo odręben pactum
Z czasem gwarancja przestała być

konieczna, a zobowiązanie powstawało

przez same wniesienie rzeczy do zakładu
Początkowo odpowiedzialność za vis

maior,

następnie

ograniczona

do

custodia
Ochrona: actio de receptica

Pactum de

iureiurando

Nieformalna umowa o złożenie
dobrowolnej

przysięgi

w

postępowaniu in iure
Rozstrzygnięcie

sporu

poprzez

złożenie przysięgi
Chronione: exceptio iurisiurandi
(środek defensywny) lub actio de
iureiurando (środek umożliwiający
dochodzenie świadczenia)

Pacta legitima

Pactum dotale - umowa o ustanowienie
posagu – zaskarżalna od 428
Compromissum – nieformalna umowa o
powierzenie

osobie

trzeciej

do

rozstrzygnięcia sporu między stronami
(„umowa o arbitraż”) z zastrzeżeniem w
niej

kary

umownej

na

wypadek

niewykonania zobowiązania
Donatio - zaskarżalne od Justyniana
Ochrona: condictio ex lege

Zobowiązania

quasi ex contracto

Zobowiązania

quasi ex contracto

Zobowiązania quasi ex contracto

Negotiorum gestio
Solutio indebiti
Legatum
Tutela

Negotiorum gestio

•

Ktoś

kierując

się

względami

życzliwości z własnej inicjatywy
podejmuje

zarząd

cudzym

majątkiem w sytuacji, gdy jego
właściciel z jakichś przyczyn,
najczęściej nieobecności, nie może
się nim zajmować osobiście

Negotiorum gestio

Strony: Dominus negotii; negotiorum gestor
Gestor działa jako zastępca pośredni
Działanie gestora:

musi być użyteczne lub użytecznie zaczęte

- jeśli gestor zacznie działać, nie może

przerwać czynności, których się podjął
gestor ma obowiązek poinformowania o

prowadzeniu spraw dominus negotii
Jeśli

gestor

„rozszerzył”

działalność

dominus negotii - musi zwrócić uzyskane

zysi, lecz zarazem swoje straty może

potrącić z zysku (compensatio lucri cum

damno)

Negotiorum gestio

•

Przesłanki powstania:

•

Gestor musi mieć zamiar prowadzenia
cudzych spraw

•

Działanie musi być użyteczne:

•

Rzeczywiście związane ze sprawami
zastępowanego

•

W momencie ich podjęcia muszą
istnieć widoki na ich pomyślne
zakończenie

Ulpian D. 3.5.9(10).1: Ten kto prowadzi sprawy

nieobecnego może użyć tej skargi nie tylko wtedy, gdy

czynność ma skutek. Wystarczy jeśli działał użytecznie,

nawet jeśli nie doszło do (zamierzonego) skutku. I tak,

jeśli podparł dom czynszowy, albo leczył chorego

niewolnika, będzie miał skargę z negotiorum gestio

nawet wtedy jeśli dom się spalił, a niewolnik zmarł. I to

zdanie potwierdza Labeo. Jek podaje Celsus, Prokulus

zauważa w komentarzu do Labeona, że nie zawsze

należy mu jej udzielić. Co bowiem jeśli podparł dom,

który właściciel ze względu na nadmierne koszty

utrzymania porzucił, albo uznał, że nie jest mu

potrzebny? I mówi Prokulus, że według zdania Labeona

[w konsekwencji tego pomysłu] obciążyłby właściciela

domu, a przecież każdemu wolno porzucić dom ze

względu na mające wystąpić szkody. Lecz tę opinię

wyśmiał w wykwintny sposób Celsus. Mówi on bowiem:

ten ma skargę z negotiorum gestio, kto prowadzi sprawy

użytecznie. Nie działa zaś użytecznie ten kto podejmuje

działania dla ojca rodziny nieużyteczne i kosztowne. Do

tego należy dodać co pisze Julian: ten , kto dom podparł

czy leczył niewolnika, będzie miał skargę, jeśli czynił to

użytecznie, nawet jeśli nie było skutku. Ja (Ulpian)

pytam: co jeśli sądził, że działa użytecznie, zaś działanie

nie było użytecznie dla ojca rodziny? Twierdzę, że nie

będzie miał skargi z negotiorum gestio. Chociaż bowiem

nie patrzymy na efekt, działanie musi być użytecznie

rozpoczęte.

Negotiorum gestio

Skargi (dobrej wiary):

Dominus

negotii

-

actio

negotiorum gestorum directa – o

wydanie wszystkich korzyści
Negotiorum

gestor

-

actio

negotiorum gestrum contraria –

o zwrot kosztów, jakie poniósł.

Nie

może

domagać

się

wynagrodzenia

bo

czynność

nieodpłatna

Negotiorum gestio

Ulpian D. 3.5.3.9: Lebeon pisał, że w

skardze z tytułu prowadzenia cudzych

spraw uwzględnia się jedynie zły zamiar;

jeśli bowiem, kierując się uczuciem

przyjaźni, podejmiesz się prowadzenia

moich spraw po to, żeby moje dobra nie

zostały zmarnowane, najsłuszniejszym

jest, abyś odpowiadał wyłącznie za zły

zamiar; i jest to słuszna opinia.

Negotiorum gestio

Pomponius D. 3.5.10: Jeśli prowadzisz sprawy

nieobecnego lub nieświadomego, powinieneś

odpowiadać za culpa i dolus. Prokulus uważa

jednak, że pownieneś również odpowiadać za

przypadek (casus), na przykład wtedy, jeśli

podejmiesz się w imieniu niobecnego nowych

działań, których nieobecny nie miał zwyczaju

prowadzić, tak jak wtedy kiedy kupujesz

nowych niewolników albo podejmując się

innej czynności. gdyby z tej przyczyny

powstała szkoda, poniesiesz ją ty, zysk

natomias przypadnie osobie nieobecnej. Jeśli

jednak częściow jest zysk, i strata,

nieobecny powinien rozliczyć zysk ze stratą

(compensatio lucri cum damno).

Negotiorum gestio

•

Zakres

odpowiedzielnośći

gestora

ograniczony do dolus i culpa lata

•

Wszelkie inne straty (siła wyższa,
przypadek,

culpa

levis)

obciążały

majątek zastąpionego

•

Wyjątkowo

gestor

ponosił

odpowiedzialność za straty powstałe na
skutek okoliczności przypadkowych, gdy
podjął działania wykraczające poza
zwykły zakres działalności zastąpionego

Solutio indebiti

Zobowiązanie

z

nienależnego

świadczenia,

prowadzącego

do

bezpodstawnego

wzbogacenia

-

zobowiązanie powstaje, gdy jedna osoba

wzbogaciła się kosztem drugiej, bez

podstawy prawnej – na podstawie

umowy, niezamierzonego zdarzenia,

błędnego przekazania własności
Skargi stosowane wąsko, w sytuacji gdy

nie było innej skargi i wzbogacenie bez

podstawy prawnej było ewidentne

Condictiones

Condictio sine causa:

skarga

o

najszerszym

zakresie

zastosowania
potencjalnie

do

każdego

wypadku

przejścia

korzyści

majątkowej

bez

podstwy prawnej (zazwyczaj wynikajaca z

nieważności bądź nieistnienia określonej

czynności prawnej, np. darwizna, posag,

sprzedaż, spadkobranie)
stosowana także, gdy korzyść majątkowa

została nabyta przez określony podmiot

bez podstawy prawnej przez czynność

faktyczną (np. przetowrzenie rzeczy z

cudzych

materiałów,

połączenie,

zmieszanie)

Condictiones

Condictio indebiti (przy solutio indebiti):

gdy jest datio solutionis causa - nienależne

świadczenie (przysporzenie dokonane w

celu zwolnienia się z długu)
dług nie istnieje
świadczący i przyjmujący są przekonani o

istnieniu długu
Wówczas

przyjęcie

świadczenia

nienależnego, którego zwrot jest możliwy

na podstawie condictio indebiti
gdy przyjmujący jest świadomy, że

świadczenie jest nienależne - popełnia

furtum

Condictiones

Condictio causa finita:

w wypadkach, gdy początkowo w chwili

świadczenia istniała jego podstawa

prawna, ale potem ona odpadła
mogła być stosowana w sytuacji, gdy

dana osoba wypłaciła odszkodowanie

za utratę rzeczy (np. gdy odpowiadała

za custodia i wydawało się, że rzecz

została skradziona - a więc zapłata

odszkodowania miała swoją podstawę

prawną), a następnie rzecz odnalzała

się

u

osoby,

która

uiściła

odszkodowanie

Condictiones

Condictio ob iniustam causam

przeciwko osobie, która dokonała

czynności przez prawo zakazanej, ale

formalnie skutecznej (np. spełnienie

świadczenia

wynikajacego

z

wymuszonej

wcześniej

stypulacji;

darowizna

między

małóżonkami

dokonana poprzez mancypację)

Condictio ob turpem causam:

żądanie zwrotu świadczenia, które

zostało dane w celu powstrzymania

kogoś od zachowania niezgodnego z

prawem albo skłonienie kogoś do

wypełnienia jego prawnego obowiązku

albo gdy świadczenie wymuszone

Condictiones

Condictio ob turpem causam
Ulpian D. 12.5.2: I tak na przyład

jeśli dałem ci pieniądze, byś nie

dopuścił się świętokradztwa, czy

kradzieży

albo

nie

zabił

niewolnika. Na ten temat pisze

Julian, że jeśli dałem ci pieniądze,

abyś nie zabił niewolnika, mogę

żądać zwrotu. I tak samo jeśli dam

ci, abyś mi oddał rzecz u ciebie

zdeponowaną

albo

dokument

poświadczajacy dług.

Condictiones

Condictio ob turpem causam
Paulus D. 12.5.3: Tam gdzie i

dający świadczenie i przyjmujący

świadczenie, działają nieuczciwie,

powiadamy, że nie można żądać

zwrotu; na przykład, gdy została

dana

łapówka,

aby

uzyskać

korzystny wyrok. Jeśli zachowanie

obu stron narusza prawo i dobre

obyczaje,

przekazujący

świadczenie nie może domagać się

zwrotu ze względu na nieuczciwe

zachowanie obu ston.

Condictiones

Condictio ob turpem causam:

przykłady:

przyjmujący świadczenie działa

contra bonos mores (np. A dał B 100 okupu za C);

świadczenie zostało wymuszone lub wypłacone

za czynność, która powinna być nieodpłatna

skarga

jest

wyłączona,

gdy

sam

świadczący działą sprzecznie z dobrymi

obyczajami
jeśli bowiem obie strony działałby

niemoralnie,

świadczenie

powinien

zachować ten, który jest w jego

posiadaniu (zasada in pari causa melior

est condictio possidentis) - prawo nie

może

wspierać

rozliczeń

pomiędzy

niemoralnymi stronami

Condictio ob turpem

causam

Ulpian D. 12.5.4.3: Lecz tego co

jest dane prostytutce nie można

żądać z powrotem, jak piszą Labeo

i Marcellus. (I podają dla takiego

rozwiązania) nową przyczynę. Nie

dlatego,

że

oboje

działali

haniebnie, a jedynie dający. Ona

bowiem haniebnie postępuje, jako

że jest prostytutką, ale nie

przyjmuje pieniędzy haniebnie:

przecież jest prostytutką!

Condictiones

Condictio furtiva:

przeciw złodziejowi o zwrot
przedmiotu skradzionego lub
jego warości
można wytoczyć zamiast rei
vindicatio np. gdy skradziona
rzecz uległa zniszczeniu
Uprawniony:

właściciel

skradzionej rzeczy

Condictiones

Condictio ob rem dati – do rozliczenia

przesunięć

majątkowych,

dokonanych

w

oczekiwaniu świadczenia drugiej strony na

podstawie nieformalnego porozumienia nie

zaliczanego do kontraktów nazwanych
Condictio causa data causa non secuta -

zamierzony

cel

świadczenia

nie

został

osiągnięty

gdy podstawa prawna przysporzenia istniała

(miała istnieć), ale odpadła (np. dano posag,

a nie doszło do zawarcia małżeństwa)
stosowana (zazwyczaj) przy kontraktach

realnych nienazwanych - gdy świadczenie

było

dokonywane

w

oczekiwaniu

na

świadczenie drugiej strony

Tutela

Actio tutelae directa/contraria
Inne skargi przeciwko tutorowi:

actio rationibus distrahendis
accusatio suspectis tutoris