Swoje "Pamiêtniki" Pasek (1636-1701) najprawdopodobniej spisywa�ł pod koniec �życia, w latach 1690-1695. Stanowi�ą one najwybitniejszy zabytek pamiêtnikarstwa staropolskiego i obejmuj�ą lata 1656-1688. W pamiêtniku mo�żna wyodrêbni�Ś dwie czêœci: pierwsz�ą poœwiêcon�ą wojennym losom autora (1656-1666), drug�ą natomiast opisuj�ąc�ą Paska jako gospodarza i obywatela (1667-1688). Walory historyczno-dokumentacyjne utworu s�ą bezsporne, ale przedstawione wydarzenia zosta�ły zarazem poddane poetyce gawêdy: autor swobodnie dokonuje wyboru tematów, gromadzi tylko te fakty, których wymagaj�ą prezentowane wspomnienia oraz podporz�ądkowuje materia�ł historyczny przemyœlanym konstrukcyjnie i stylistycznie opowieœciom autobiograficznym. Historia w "Pamiêtnikach" Jana Chryzostoma Paska wynika z doœwiadcze�ą autora. Wraz z jego dziejami czytelnik poznaje walki Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce, wojnê Danii, wojny z Moskw�ą, konfederacje wojskowe Zwi�ązku �łwiêconego i rokosz Lubomirskiego.

W kronikarskim zapisie "Pamiêtników" pojawiaj�ą siê tak�że wypadki historyczne z czasów Micha�ła Korybuta Wiœniowieckiego i Jana III Sobieskiego, miêdzy innymi walki z Tatarami w 1672 roku. Pasek powo�łuj�ąc siê na relacje z

drugiej rêki, opisuje równie�ż odsiecz wiede�ąsk�ą. Niektórym wydarzeniom poœwiêca rozbudowane opisy. Odtwarza batalistyczne epizody wyprawy du�ąskiej, oblê�żenia i bitwy morskie, ocenia z g�łêbokim przygnêbieniem rokosz Lubomirskiego (1666), wydarzenia pog�łêbiaj�ące nêdzê wœród szlachty i ch�łopów.

Druga czêœ�Ś Pamiêtników" opisuje ziemia�ąski �żywot Polaka. Polityka niewiele ju�ż autora interesuje, a g�łówn�ą treœci�ą wspomnie�ą staj�ą siê osobiste i gospodarskie wydarzenia. Przedstawia wiêc organizowane przez siebie, s�łynne w okolicy, polowania, opisuje hodowlê ptaków i tresowan�ą wydrê, któr�ą podarowa�ł królowi Janowi III Sobieskiemu. Czêœ�Ś pierwsza "Pamiêtników" dotyczy wojennych doœwiadcze�ą Paska. Opowiada o walce Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o wojnie z Moskw�ą, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, któr�ą przedstawi�ł w oparciu o relacjê jej uczestnika. Ciekawie wypad�ł tu obraz szlachcica-�żo�łnierza. Walczy on na ogó�ł dzielnie, ale mo�żna podejrzewa�Ś, �że zapa�łu do walki

dostarcza mu nie tyle mi�łoœ�Ś do ojczyzny, ile ambicja osobista i chê�Ś zdobycia �łupów. Ciekawoœ�Ś i �ż�ądza przygód s�ą te�ż prawdopodobnie przyczyn�ą udzia�łu Paska w wyprawie do Danii. W opisach wa�żnych wydarze�ą historycznych autor skupia uwagê na w�łasnych przygodach, wyolbrzymiaj�ąc niekiedy sw�ą rolê œwiadka i uczestnika tych wydarze�ą. Zaskakuje te�ż wspó�łczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasów. Pos�łuszny nakazanym przez Koœció�ł postom, ja�łmu�żnom i odpustom, nie bra�ł ich sobie g�łêboko do serca, skoro nie zmienia�ły jego obyczajów i nie �łagodzi�ły stosunku do cz�łowieka, nad którym by�ł gór�ą. G�łoœny opis mszy œwiêtej, do której s�łu�ży�ł Pasek maj�ąc rêce zbroczone krwi�ą wrogów, jest tego dowodem.

Ksi�ądz-celebrant uœwiêca to barbarzy�ąstwo s�łowami:

"nie wadzi to nic, nie brzydzi siê Bóg krwi�ą rozlan�ą dla imienia swego".

"Pamiêtniki" zawieraj�ą równie�ż szeroki obraz pokojowego �życia ziemia�ąskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myœli kategoriami przeciêtnego szlachcica, tote�ż ucisk i niewolê ch�łopów uwa�ża za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmack�ą mentalnoœci�ą odnosi siê do w�łasnej klasy i tylko szlachtê uwa�ża za godn�ą przedstawicielkê narodu. �Życie prywatne szlachty nacechowane jest trosk�ą o dobrobyt i korzyœci materialne. Wystarczy przypomnie�Ś znakomity fragment "Pamiêtników", w których Pasek opisuje swe zaloty do Anny �Ł�ąckiej. Bardziej przypominaj�ą one uk�łady

handlowe ni�ż wyznania mi�łosne. Utwór pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazuj�ącym na gawêdziarskie talenty autora, nasycony jest anegdotami i przys�łowiami. Szczególnymi wartoœciami wyró�żniaj�ą siê opisy batalistyczne.

"Pamiêtniki" Paska to tak�że wiarygodny dokument mentalnoœci przeciêtnego szlachcica polskiego drugiej po�łowy XVII wieku. W sposób poniek�ąd mimowolny, poprzez sam temat i charakter wspomnie�ą, kronikarz ujawnia obyczaje, stan œwiadomoœci i poziom etyczny braci szlacheckiej. Wizerunek autora-szlachcica, jak wynika z "Pamiêtników", wydaje siê szczególnie bogaty i zarazem adekwatny do zjawisk �życia spo�łecznego póŸnej fazy kultury barokowej. Bêdzie to wiêc wizerunek osoby fanatycznie przywi�ązanej do swobód politycznych i herbowych przywilejów, pe�łnej niechêci wobec cudzoziemszczyzny i pozasarmackich obyczajów, ale zarazem

tolerancyjnej i szanuj�ącej zwyczaj lokalny. Z wyprawy du�ąskiej Pasek przywióz�ł wiele obyczajowych obserwacji; daleki od potêpie�ą "pozamorskich" zwyczajów, by�ł jednak zdecydowanie przekonany do wy�ższoœci rodzimego, sarmackiego sposobu bycia i �życia. "Pamiêtniki" prezentuj�ą tak�że œwiadomoœ�Ś religijn�ą szlachty; na ogó�ł p�łytk�ą, sk�łonn�ą do dewocji i zabobonn�ą, adekwatn�ą do póŸnobarokowych, kontrreformacyjnych zjawisk �życia duchowego epoki. Pasek zasadniczo pomija te zagadnienia, które mog�łyby przedstawi�Ś szlachtê w z�łym, negatywnym œwietle. Czasem jednak, opisuj�ąc rozmaite militarne zw�łaszcza wydarzenia, nieœwiadomie kreœli obrazy pieniactwa, przemocy czy nawet okrucie�ąstwa (np. opis sporu o to, kto osobiœcie zetnie pojmanego oficera). Z historyczno-dokumentacyjnego punktu widzenia wa�żny okazuje siê równie�ż krytycyzm oceny niektórych zjawisk �życia spo�łeczno-politycznego Rzeczypospolitej, zw�łaszcza zaœ realizm w charakterystyce prywaty i kosmopolityzmu magnaterii.

"Pamiêtniki" Paska maj�ą tak�że istotne cechy dzie�ła literackiego.

Sama ju�ż gatunkowa konwencja utworu sprzyja jego artystycznemu brzmieniu. Zasadniczo dzie�ło Paska �ł�ączy cechy gatunkowe wspomnienia i autobiografii,

jednak�że w jego strukturze mo�żna odnaleŸ�Ś tak�że i inne cechy gatunkowe:



syntetyczne informacje raptularza,



diariuszowy dokumentaryzm oraz w�łaœciwy dla itineriuszy opis egzotycznych krajów i ludów. Zespolenie tych ró�żnych odmian gatunkowych i podporz�ądkowanie ich poetyce swobodnej gawêdy tworzy niezwykle silny artystycznie wyraz "Pamiêtników" Paska.



elementem wzmagaj�ącym literacki sens dzie�ła staje siê równie�ż d�ą�żnoœ�Ś do



fabularyzacji prezentowanych epizodów. Beletryzacja "Pamiêtników" kszta�łtuje powieœciowy typ narracji oraz sprzyja kreowaniu narratora jako bohatera literackiego.

Osobn�ą artystyczn�ą wartoœci�ą dzie�ła Jana Chryzostoma Paska jest jêzyk

i stylistyka. Rozliczne epizody, w tym prze�życia b�ądŸ zdarzenia opisywane

s�ą jêzykiem barwnym i potocznym. Pasek z du�ż�ą literack�ą umiejêtnoœci�ą

odtwarza miêdzy innymi sceny batalistyczne. Talentowi narracyjnemu

i gawêdziarskiemu towarzyszy równie�ż o�żywienie akcji licznymi anegdotami

i przys�łowiami, czêsto o charakterze humorystycznym i ironicznym.

Wymienione w�łaœciwoœci "Pamiêtników" Paska sytuuj�ą dzie�ło kronikarza na

pograniczu prozy narracyjnej, autobiograficznej i historyczno-dokumentacyjnej.