1. Portret Polaka - Sarmaty w "Pamiętnikach" J. Ch. Paska. Dokumentalne walory utworu.

Sarmatyzm to polska kultura szlachecka, która ukształtowała się końcem XVI wieku, zaznaczając się w sferze światopoglądu, kultury umysłowej, sztuki i obyczaju. Sarmatami nazywano w starożytności i średniowieczu ludy zamieszkujące tereny wschodniej Europy, często między Wisłą a Wołgą. Tę nazwę podjęli kronikarze, np. Jan Długosz traktował Polaków i Rusinów jako wywodzących się od Sarmatów. Sarmatyzm ukształtował się w pełni w XVII wieku. Jego głównymi składnikami były: duma ze swobód szlacheckich, pogarda dla pracy nierolniczej, konserwatyzm stanowy i umysłowy, kult łaciny, religijność ze skłonnościami do dewocji, fanatyzmu i nietolerancji, upodobanie do ceremoniału, wystawności, niechęć do obcych. W obyczajach sarmackich dominuje zabawa, biesiadowanie, polityka i sejmikowanie. Jan Chryzostom Pasek z pochodzenia był ubogim szlachcicem, który wzbogacił się dzięki wyprawom wojennym pod sztandarami Stefana Czarnieckiego i w służbie króla. Przygody żołnierskie posłużyły mu za główny wątek jego "Pamiętników", pisanych pod koniec życia. Zachowany odpis nie ma pierwszych kart, brakuje więc informacji o dzieciństwie i wczesnej młodości autora. Pierwsza cześć przybliża czytelnikowi wydarzenia wojenne. Na polu walki żołnierze spisują się dobrze, ale o odwadze decyduje przywiązanie do wodza i chęć zdobycia łupów. Do udziału w dalekich wyprawach skłania Paska żądza przygód i ciekawość. Nie pisze autor o bezinteresowności czynów ani o gotowości do wyrzeczeń w imię ojczyzny. Obok wypraw wojennych Pasek opisuje życie ziemianina, w którym nie brak sąsiedzkich zwad, procesów i bijatyk - sam Pasek stawał 18 razy przed sądem, w 1700 r. został skazany na infamię i banicję. "Pamiętniki" Paska są najwybitniejszym zabytkiem pamiętnikarstwa polskiego. Przedstawiają walki Czarnieckiego ze Szwedami, z Moskwą, wyprawę do Danii. Są też dokumentem mentalności przeciętnego szlachcica polskiego w XVII wieku. Autor ich odznaczał się fanatycznym przywiązaniem do swobód i przywilejów szlacheckich, był dzielnym, czasem okrutnym i chciwym łupów żołnierzem. Skupiał się na własnych przygodach, nieco wyolbrzymiając i koloryzując swą rolę świadka i uczestnika wydarzeń historycznych. Z "Pamiętników" pisanych przez Jana Chryzostoma Paska wyłania się obraz ciemnego, zabobonnego warchoła i nieprawdopodobnego awanturnika, typowego zawadiackiego Sarmaty o ciasnych horyzontach, maskowanych pozorami obycia i erudycji. Bohater uwielbia pociągać z butelki, kłócić się i pojedynkować. Karty książki wypełniają bezustanne bijatyki, pojedynki, zaczepki i prowokacje. Nawet będąc już w stanie spoczynku, po małżeństwie z podstarzałą, ale majętną wdową, autor bez przerwy wplątuje się w spory i awantury sąsiedzkie. Chwali cechy charakteru i postawę przedstawicieli stanu szlacheckiego: ciemnotę, samowolę, awanturnictwo. W "Pamiętnikach" prezentuje swój portret jako szlachcic i żołnierz, patriota i świetny kompan, słowem, wzór godny naśladowania. Wzór osobowy, prezentowany przez Paska, każe mu pomijać sprawy ganione przez opinię społeczną, np. pieniactwo, stosowanie przemocy itp. "Pamiętniki" Paska mają wielką wartość poznawczą. Pokazują człowieka w czasie wojny i pokoju, w życiu publicznym i prywatnym, na weselach, pogrzebach, ucztach, polowaniach, przy gospodarce, na tratwach płynących do Gdańska, w sądzie, w gościnie, w kościele i w karczmie. "Pamiętniki" posłużyły m. in. Sienkiewiczowi, który pisząc "Trylogię", przeglądał je wielokrotnie. Wyłania się z nich ideał Sarmaty: szlachcica mężnego, nadmiernie skłonnego do bitki, dumnego i oddanego tradycji, przywiązanego do polskiego ustroju. Obok żołnierskiej dzielności mamy tutaj ukazaną kłótliwość, skłonność do wypitki, zadufanie, chciwość, fanatyzm.