barok109aangelsa

Temat: Scharakteryzuj zjawisko sarmatyzmu wykorzystując znane Ci utwory
literackie.

Termin sarmatyzm pojawił się w połowie lat 60-tych XVIII wieku (początek czasów
stanisławowskich). Twórcy oświecenia nadali mu zabarwienie pejoratywne i
określali nim polską kulturę szlachecką ukształtowaną w końcu XVI i na początki
XVII wieku, a sarmatami nazywali przedstawicieli tej kultury. W 1765 roku w
"Monitorze" pojawił się atak na "bałwany sarmatyzmu". Dla twórców oświecenia
sarmatyzm był synonimem zaściankowości, ciemnoty, warcholstwa, konserwatyzmu,
niechęci do kultury europejskiej, pieniactwa. Początek oświecenia to zmasowany
atak na sarmatyzm.
W czasie trwania Sejmu Wielkiego pisarze obozu reform łagodzą atak na sarmatyzm
i odwołując się do tradycji narodowej formułują ideał sarmaty oświeconego -
podkomorzy w "Powrocie posła" - szlachcic, skłonny do poświęceń, patriota,
przywiązany do tradycji, kultury narodowej - sarmata ale światły. Nie wyrzeczono
się jednakże krytyki wynaturzeń sarmatyzmu, ale zrezygnowano z totalnego
atakowania sarmatyzmu.
Geneza mitu sarmackiego:
U kolebki sarmatyzmu leżało zainteresowanie genealogią Słowian, a zwłaszcza
Polaków znamienne w końcu średniowiecza, ożywione w renesansie w wyniku budzącej
się świadomości narodów i odrębności kulturowych. Zaczyna się poszukiwanie
genealogii - wyrazu dumy narodowej. Polacy nie różnili się w tym od innych
narodów np. We Francji rozwinął się frankogalizm - zjawisko poszukiwania
genealogii - Francuzi wywiedli swoich przodków od bohaterów wojen trojańskich.
W kronice Długosza pojawia się termin sarmaci - nazywa Polaków i Rusinów.
Sarmaci to na wpół legendarne plemiona irańskie, bardzo waleczni, usytuowani w
dorzeczu Donu, walczyli z Rzymianami. Słowianie zaczęli wywodzić swoją
genealogię od sarmatów, pod koniec XVI wieku przekonanie o sarmackiej genealogii
Polaków przyjęto jako niewzruszony pewnik. Mit sarmacki nieobcy był już
Kochanowskiemu. Mit przodków sarmatów miał dla Kochanowskiego wartość
wychowawczą - ukazywał lud rycerski, kochający wolność, odnoszący zwycięstwa nad
Rzymem. Był to dla Kochanowskiego argument tradycji niezawisłości narodu
polskiego, pobudką do działania. Teoria sarmacka w XVI wieku pełniła bardzo
ważną funkcję polityczną - motywowała prawa Polski do mocarstwowości,
uzasadniała wschodni kierunek polityki Jagiellonów. Mit sarmacki ponadto budził
ducha rycerskiego, realizował ideały męstwa, waleczności. W okresie renesansu
mit sarmacki został wprowadzony w krąg pojęć humanistycznych i złagodzony,
uszlachetniony. "Twardego sarmatę miłość uczyła śpiewu pieśni" (Kochanowski) -
surową duszę sarmaty uszlachetniło poznanie starożytnych autorów, literatury
starożytnej. W tym rozumieniu dumny za swych rycerskich przodków sarmata stawał
się współuczestnikiem i współtwórcą renesansowej kultury i literatury. W XVII
wieku ideologia sarmacka uległa degeneracji, stało się to zwłaszcza w czasach
saskich - sarmatyzm (XVII wiek) stał się dogmatem ideologii szlacheckiej. Coraz
większą popularność wśród szlachty zdobywała koncepcja sarmackiego narodu
szlacheckiego. Szlachta staje się coraz bardziej dumna z ustroju demokracji
szlacheckiej. Jest przekonana o wyjątkowości i niezmienności polskich form
ustrojowych. Cechą sarmatyzmu jest złota wolność szlachecka, której synonimem
jest liberum veto stanowiące tamę dla reform. Przekupstwo szlachty, posłów przez
obce dwory staje się nagminne. Magnaci realizują swoją politykę. Cechą jest
poczucie odrębności narodowej - strój, sposób życia. Kolejną cechą jest
ksenofobia - odgrodzenie się od świata, niechęć do obcych kultur, megalomania,
zaściankowość, konserwatyzm. W XVII wieku pojawia się mesjanizm, identyfikowanie
Polaka z katolikiem - prześladowanie arian. Mesjanizm - przekonanie o
szczególnej opatrzności, opiece Bożej nad Polską, przekonanie że Polska to
przedmurze chrześcijaństwa, specjalnej misji Polski. Styl życia szlachty -
wystawny i ozdobny. Skłonność do uroczystych ceremonii przy różnych
okolicznościach, zarówno prywatnie jak i publicznie. Kwieciste oracje,
upodobanie do panegiryków - mów okolicznościowych przeplatanych łaciną.
Pojawiają się w kulturze szlacheckiej elementy orientalne.
Literatura XVII i XVIII wieku.
Wacław Potocki - krytyk sarmatyzmu, w XVIII wieku - Ignacy Krasicki - "Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki", satyra "Pijaństwo", Niemcewicz - "Powrót posła",
Franciszek Zabłocki - "Sarmatyzm". Apologia sarmatyzmu: XVII wiek - Pasek,
"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" - III część, "Powrót posła" - Podkomorzy
i Podkomorzyna, "Pan Tadeusz".
Pisarzem XVII wieku, który w okresie walki z arianami był zmuszony do przejścia
na katolicyzm przez kontrreformację był Wacław Potocki. Autor "Czuj, który pies
szczeka", "Pospolite ruszenie", "Nierządem Polska stoi", "Kto mocniejszy ten
lepszy", "Zbytki polskie", problematyka społeczna - "Natura wszystkim jednaka",
"Wolne kozy od pługu". Wacław Potocki - krytyczny obserwator rzeczywistości, w
wierszu "Czuj, który" porównuje się do starego psa, który usiłuje ostrzec
gospodarza przed złodziejami i zgubą. Główne niebezpieczeństwo widzi w
zagrożeniach wewnętrznych - w nieuczciwości urzędników - żaden nie troszczy się
o dobro kraju, ale ma na względzie swoje korzyści. Ostrzega, że takie
egoistyczne podejście grozi upadkiem ojczyzny. "Wkrótce wyschnie rzeka() weźmie
poganin worem". Wiersz kończy pesymistycznym wnioskiem, że darmo pies szczeka -
społeczeństwo nie słucha głosu rozsądku. Dostrzega słabość pospolitego ruszenia,
bezbronność ojczyzny. "Pospolite ruszenie" - ukazuje obóz wojskowy w czasie
wojny, szlachta jest niezdyscyplinowana, a próby obudzenia szlachty na wartę
kończą się niepowodzeniem. Szlachta grozi rotmistrzowi sądem za to, że chciał
wydawać im rozkazy. Wiersz "Nierządem Polska stoi" pokazuje również nieporządek
w kraju, anarchię, nietolerancję. "Zbytki polskie" - "O czym Polak myśli w
nocy", życie wystawne, ponad stan, żołnierze nie otrzymują żołdu - a do tego
wszystkiego doprowadziła samowola szlachty, jej życie ponad stan.
Przeciwieństwem tego krytycznego głosu są "Pamiętniki" Paska przynoszące
pochwałę szlachty. Krytykę sarmackiej mentalności odnajdujemy u pisarzy
oświeceniowych - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Narratorem był Mikołaj
Doświadczyński - o ojcu mówi szlachcic dobra dusza, wiernie służył ojczyźnie, a
dobrze przyjąć gościa to według niego upić go tak by upadł pod stół - szlachta
ciemna, nieoświecona. Mikołaj nie jest kształcony, wychowywany jest w atmosferze
ciemnoty, zabobonu. Zmienia to przyjazd wuja, który posyła go do szkoły, lecz
zmiana nie jest długa, bo Mikołaj wpada w ręce modnego młodzieńca Damona.
Krasicki piętnuje pijaństwo w satyrze "Pijaństwo" - rozmowa dwóch szlachciców, z
których jeden opowiada ile to jest możliwości do picia i jakie są zgubne skutki
pijaństwa. "Powrót posła" - typowy przedstawiciel szlachty sarmackiej - Gadulski
z jej typową wadą gadulstwem, któremu nie towarzyszy mądrość. Gadulski
wykorzystuje każdą okazję do przedstawienia swych konserwatywnych poglądów,
obrońca demokracji szlacheckiej, liberum veto, które nazywa źrenicą oka. Często
powtarza, że Polska nierządem stoi, ma upodobanie do politykowania, jest
apologetą czasów saskich i wolnej elekcji. Jest człowiekiem niewykształconym,
przeciwnikiem edukacji, nigdy nie czyta lub przynajmniej mało, wie, że tak jest
najlepiej jak dawniej bywało. Uważa że sejm powinien obradować raz lub dwa razy
w roku. Zwolennik poselskiego gadulstwa. Uparty - uważa, że człowiek uparty
zawsze może osiągnąć swój cel, za przykład daje syna chorążego, który uparł się
i zdobył młyny. Temu bohaterowi przeciwstawiony jest portret sarmaty oświeconego
- Mikołaja Doświadczyńskiego z III części po powrocie z wyspy Nimpu - bardzo
dobry gospodarz, wprowadza oczynszowanie chłopów, którzy stają się szczęśliwi i
bogaci. Także Podkomorzy z "Powrotu posła" jest przeciwstawiony staroście
Gadulskiemu - szlachcic kontuszowy przywiązany do tradycji, ale otwarty na
reformy, piętnuje liberum veto, wolną elekcję, upór szlachecki. Według niego
dobro prywatne nie może stać ponad dobro kraju, syn podkomorzego to poseł na
sejm, mówi o konieczności reform. Chciał Polski rządnej, silnej, szanowanej,
Jest to człowiek mądry, który wie, że reformy w kraju są rzeczą mądrą i
konieczną.