barok126aangelsa

Temat: Zjawisko sarmatyzmu na podstawie dzieł barokowych.

Sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Określa ono obyczajowość oraz kulturę duchową
i umysłową Rzeczpospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI aż po czasy
rozbiorów. Z pojęciem tym kojarzy się również swoisty sposób bycia, rubaszność,
bujność obyczaju, a także mentalność polskiej szlachty. Sarmatyzm można również
opisywać w kategoriach ideologii szlacheckiej, ideologii, która sankcjonowała
szczególne miejsce stanu szlacheckiego w społecznej strukturze Rzeczpospolitej.
Poprzez odwołania do legendarnej Sarmacji, krainy starożytnych Słowian, szlachta
uzasadniała historyczne korzenie własnego rodowodu, czuła się spadkobierczynią
rycersko-ziemskich dziejów Polski i Słowiańszczyzny w ogóle. Stopniowo, w
trakcie wieku XVII pojęcie Sarmaty utożsamiało się z polskim szlachcicem,
ziemianinem, gospodarzem. Podkreślaniu polskości idei sarmackiej towarzyszyła
niechęć do cudzoziemszczyzny, do wszelkich elementów obcych rodzinnemu
obyczajowi. Niechęć do cudzoziemszczyzny kształtowała także hasła
tradycjonalizmu, gloryfikacji dawnych praw, obyczajów, a także wyjątkowości
polskiego ustroju państwowego. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności,
systemu społeczno-państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w
Rzeczpospolitej.
Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się hasła mesjanistyczne,
wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta, miała
odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei
chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny
stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed
niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii
sarmackiej zaszczytną rolę "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód
wysuniętego bastionu Rzymu.
W drugiej połowie XVII wieku życie kulturalne i obyczajowe szlachty ulegało
stopniowemu zwyrodnieniu. Pisarze późnego baroku, między innymi Wacław Potocki,
Wespazjan Kochowski, podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia
szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nie realizowanie przez nią podstawowych
zasad ideologii sarmackiej. Krytyce, podkreślmy to mocno, podlegała nie sama
ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.
W wielu utworach późnobarokowych pojawia się zagadnienie "przywilejów bez
obowiązków". Ideologia sarmacka w ujęciu pisarzy tego okresu daje bowiem
szlachcie nie tylko ogromne przywileje w państwie, ale nakłada na nią również
wiele obowiązków. Wacław Potocki w "Ogrodzie fraszek" przestrzegał szlachtę
zarówno przed fałszywym korzystaniem z sarmackich przywilejów, jak również przed
nierespektowaniem zadań, jakie ta ideologia przed nią stawia.
W wierszu "Veto albo nie pozwalam" gra słów łacińskich i polskich (veto - nie
pozwalam, vae - biada) buduje sytuację ostrzeżenia:
"Powiadałem ci nieraz, miły bracie, że to
Po polsku: nie pozwalam, po łacinie: veto.
Wiem. Niechże wedle sensu swego kto przekłada,
To będzie z łacińskiego: vae, po polsku: biada.
Jakobyś rzekł: biada to, gdy zły nie pozwala
Na dobre i tym słówkiem ojczyznę rozwala.
Źle zażywasz, bękarcie, wolności sekretu,
Powetujeć pokusa kiedyś temu wetu."
Postawa Potockiego nosi znamiona reformowania, a nie antyszlacheckości. Poeta i
zarazem szlachecki ideolog broni założeń sarmackiego wzorca społecznego, a
krytyka dotyczy jedynie aktualnej jego realizacji. Poezja autora "Ogrodu
fraszek" staje się głosem obywatelskiego ostrzeżenia przed fałszywym, niezgodnym
z dobrem ogólnym i powszechnym, wykorzystywaniem złotej wolności.
Problematykę sarmacką podniósł także Wacław Potocki w "Transakcji wojny
chocimskiej". Dzieło to nawiązuje do wzorów antycznego eposu: przedstawia
przebieg przygotowań do bitwy oraz samą bitwę polsko-turecką. Chocimska epopeja
miała służyć apoteozie męstwa i dzielności polskiego rycerstwa-szlachty, a
postać wodza - hetmana Jana Karola Chodkiewicza urasta do rangi Sarmackiego
Marsa - Boga Wojny.
Jednak i w "Transakcji wojny chocimskiej" poeta analizuje niepokojące przemiany
wewnętrzne stanu szlacheckiego, prowadzące do postaw sprzecznych z tradycją
rycerską. Oto szlachta powołana do obrony Rzeczpospolitej przestaje być
skutecznym ramieniem zbrojnym państwa. Korzysta z licznych przywilejów, nie
podejmując historycznie ją obligujących obowiązków.
Pesymizm obywatelskich refleksji pojawia się także w "Moraliach" Wacława
Potockiego - potężnym, bo liczącym ponad 2100 utworów, wzorowanych na "Adagiach"
Erazma z Rotterdamu, cyklu poetyckim. "Czuj! Stary pies szczeka" - to poetycka
wizja Polski okradanej, rozgrabianej, zubożanej przez obcych, jak i przez
własnych obywateli. Metafora gospodarskiego domu podkopywanego przez złodziei,
zbójców wkradających się do jego komór, służy dramatycznemu przedstawieniu
niebezpieczeństwa upadku państwa. Zarazem jednak poeta wątpi w skuteczność
wszelkich działań ostrzegawczych. Zło staje się zbyt powszechne, aby czyjkolwiek
głos mógł ocalić ojczyznę:
"Darmo szczeka stary pies, to będzie miał zyskiem,
Że mu się wręcz, albo też dostanie pociskiem.
Śpią wszyscy na obie uszy, jako w lesie,
Nikt nie wynidzie, nie wyjrzy - pies szczeka, wiatr niesie."
Pesymizm obywatelskiej i moralnej zarazem refleksji doprowadzi Potockiego do
apokaliptycznej wizji Rzeczpospolitej, która opanowana przez szatana zmierza ku
samozagładzie. W wierszu "Śpi świat pijany winem" metafora
narkotyczno-alkoholowego snu służy wizji zbiorowości biernie poddającej się
działaniu sił zniszczenia i upadku.
Problematyka sarmatyzmu pojawia się również w bogatej twórczości Wespazjana
Kochowskiego. "Psalmodia Polska" pisana u schyłku XVII wieku kontynuowała
starotestamentowy wzorzec psalmu, a jednym z centralnych zagadnień cyklu stają
się rozważania o sarmackim narodzie i ustroju Rzeczpospolitej. Nie omijając
spraw bolesnych i zdecydowanie negatywnych, Kochowski prezentuje zarazem wizję
Polski-Sarmacji jako wartości zbiorowej, tłumaczącej się w planie metaforycznym.