XXIII 1
Przedstaw stanowiska J. Ch. Paska i W. Potockiego wobec sarmatyzmu.

Sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Określa obyczajowość oraz kulturę duchową i
umysłową Rzeczypospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI, aż po czasy
rozbioru. Z pojęciem tym kojarzy się również swoisty sposób bycia: rubaszność,
bujność obyczaju, a także mentalność polskiej szlachty, która doszukiwała się
swej genealogii u starożytnych Sarmatów. Cechowali się oni odwagą,
walecznością, rycerskością oraz wspaniałomyślnością. Za najważniejszą cechę
Sarmaty uważano pobożność - Sarmata był rycerzem wciąż gotowym do walki w
obronie chrześcijaństwa.
Z czasem pojęcie sarmatyzmu nabrało ujemnego znaczenia. Oznaczało całokształt
obyczajów, kultury szlacheckiej, utożsamianych z zacofaniem, nietolerancją,
dewocją, skłonnością do zabaw. O sarmatyzmie możemy mówić w różnych
kategoriach, zależnie od tego jak jest on nam przedstawiany. Nurt ziemiański
reprezentowali Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek. To właśnie na podstawie
ich sposobu ukazania szlachty możemy rozróżniać dwa zupełnie inne oblicza
sarmatyzmu.

Jan Chryzostom Pasek był typowym przedstawicielem średniej szlachty. Tak jak
każdy ówczesny Sarmata był żołnierzem jak i gospodarzem. Osiadł na wsi i zajął
się gospodarką. Pisał również pamiętniki. Jego poezja należy do nurtu
sarmacko-szlacheckiego. W swoich pamiętnikach Pasek przedstawił portret
polskiego Sarmaty, którego wówczas uważano za przykład prawego szlachcica. Jego
pamiętniki przepełnione są ideologią ogółu XVII- wiecznej szlachty, ideologią,
która nacechowana jest umysłowym zacofaniem oraz fanatyzmem. Występuje również
patriotyzm, waleczność oraz gotowość do obrony ojczyzny.
Pamiętniki Paska możemy podzielić na dwie części. Pierwszą opisującą wyprawy
wojenne i drugą, która przedstawia nam ziemiański żywot Polaka. W pierwszej
części poznajemy dzieje Paska , który dużo podróżował, uczestnicząc w wielu
walkach. Poznajemy walki Czanieckiego ze Szwedami w Polsce, wojnę Danii, wojny
z Moskwą, konfederacje wojskowe Związku Święconego i rokosz Lubomirskiego.
Do udziału w tych wszystkich wydarzeniach skłoniły Paska ambicja, chęć zdobycia
łupów, nadzieja zrobienia kariery, żądza przygód, ciekawość świata oraz
poczucie obowiązku patriotycznego.
Pisząc o latach swej służby wojennej Pasek przedstawia się jako świetny kompan,
wzorowy patriota i dobry żołnierz, cieszący się autorytetem zarówno
podwładnych, jak i przełożonych. W rzeczywistości jest typowym przedstawicielem
Sarmaty, człowieka pełnego przesądów, uprzedzeń i skłonności do alkoholu.
Uderza jego powierzchowność przy próbach refleksji nad opisywanymi zdarzeniami,
niezwykła pewność siebie i skłonność do samochwalstwa. Religijność samego Paska
i portretowanych przez niego szlachciców jest bardzo ceremonialna, brak jej
jednak głębi i szczerości przeżyć.
Pasek nie zamierzał krytykować swojego stanu; krytyczny obraz nietolerancyjnej,
niezbyt odważnej, zaściankowo myślącej szlachty zawdzięczać można szczerości
autora i wyznawanym przez niego ideałom sarmackim.

W przerwach między bitwami i potyczkami J. Ch. Pasek obserwował również kulturę
i obyczaje mieszkańców. Choć, jak przystało na prawdziwego Sarmatę, przekonany
jest o wyższości polskiej kultury daleki jest od potępień.
Polski szlachcic to nie tylko żołnierz, ale i ziemianin. Pasek dumie określił
siebie słowami: "ultaque civis" ; "bom i szlachcic, bom i żołnierz".

Druga część pamiętników opisuje ziemiański żywot Polaka. Autora niewiele
interesuje polityka, skupia się raczej na osobistych wydarzeniach. W tej części
pamiętników zawiera się szeroki obraz życia ziemiańskiego i obyczajów
szlacheckich. Pasek myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i
niewolę chłopów uważa za coś naturalnego. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi
się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu.
Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści
materialne. Wystarczy przypomnieć fragment "Pamiętników", w których Pasek
opisuje swe zaloty do Anny Łąckiej. Bardziej przypominają one układy handlowe
niż wyznania miłosne.
"Pamiętniki" prezentują także świadomość religijną szlachty; na ogół płytką,
skłonną do dewocji i zabobonną, adekwatną do późnobarokowych,
kontrreformacyjnych zjawisk życia duchowego epoki.
Twórczość Paska jest więc wiarygodnym dokumentem mentalności przeciętnego
szlachcica polskiego drugiej połowy XVII wieku. W sposób poniekąd mimowolny,
poprzez sam temat i charakter wspomnień, kronikarz ujawnia obyczaje, stan
świadomości i poziom etyczny braci szlacheckiej.

Zupełnie inny obraz polskiego Sarmatyzmu przedstawia w swych utworach Wacław
Potocki. Jego poezję charakteryzuje ogromny krytycyzm wobec szlacheckiego
społeczeństwa XVII
wiecznej Polski. Wiele utworów Wacława Potockiego stanowi
ówczesny rachunek obywatelskiego sumienia. Przedstawia nam w rozległy sposób
staropolskie życie szlachecko
ziemiańskie. Pisarz okazał się czujnym i
krytycznym obserwatorem szlachty, coraz bardziej przywiązanej do swoich
przywilejów, a zaniedbującej przy tym obowiązki.
Potocki dostrzegał przepaść pomiędzy sarmackimi ideałami, a sarmacką
rzeczywistością. Porównanie współczesnych Polaków do dawnych Sarmatów, przodków
bez skazy, jeszcze bardziej wyostrzało teraźniejszy upadek moralny szlachty. W
jego utworach szlachta jest niezdyscyplinowana, gnuśna, otacza się przepychem,
nie myśli o przyszłości.

Podobnie jak Pasek, Potocki nie tylko prowadził żywot ziemianina, ale podjął
służbę żołnierską.
W swym najbardziej znanym dziele " Transakcja wojny chocimskiej" przedstawia
portret polskiego Sarmaty raczej krytycznie, chciał zmusi szlachtę do
zastanowienia się nad sobą. Cały utwór, przerywany jest rozważaniami na temat:
oni i my. Poeta porównywał szlachtę dawną oraz współczesną. Zwracał uwagę na
zanik tradycji rycerskiej, nieumiejętność wykorzystywania przywilejów i
wszechobecną prywatę. Współczesną sobie szlachtę Potocki krytykuje we
wszystkich napisanych przez siebie utworach.
Potocki w przeciwieństwie do Paska nie spogląda z uwielbieniem na Polskich
Sarmatów. Krytykuje konserwatyzm szlachty, jej wykręcanie się od służby
wojskowej, brak troski o dobro ojczyzny.

Inne wiersze, w których Wacław Potocki krytykuje szlachtę polską to: "Nierządem
Polska stoi", "Pospolite ruszenie", "Zbytki polskie".
W pierwszym z nich autor krytykuje bałagan prawny, ucisk biedniejszej szlachty
i ogólną niesprawiedliwość. "Zbytki polskie" ukazują złe cechy i
przyzwyczajenia Polaków. Do największych polskich wad narodowych autor zalicza:
skłonność do nieustannych zabaw, rozmiłowanie w luksusie, przywiązywanie
nadmiernej wagi do wytwornego stroju, obżarstwo i pijaństwo. Polacy
przedstawieni są jako naród chętnie i bezmyślnie przejmujący obce wzory.
Rzeczpospolita jest coraz biedniejsza, słabsza, niebezpieczeństwo utraty
niepodległości coraz większe. Potocki krytykuje głupotę i krótkowzroczność
szlachty, która nie rozumie, że wraz z upadkiem kraju utraci swą dotychczasową
pozycję i wszelkie bogactwa.
Jeszcze inny utwór "Pospolite ruszenie" ukazuje zniewieściałość szlachty, która
wobec zagrożenia zachowuje się beztrosko i nie słucha rozkazów. Potocki pisze o
tym z gorzką ironią
pisze o bezbronności swojej ojczyzny.
Poeta i równocześnie szlachecki ideolog broni założeń sarmackiego wzorca
społecznego i jednocześnie krytykuje jego realizację. Jego twórczość zyskała
miano obywatelskiego sumienia narodu, gdyż twórca realizował tendencje
społeczne i moralizatorskie.

Zarówno Jan Chryzostom Pasek jak i Wacław Potocki w swojej twórczości
przedstawiają nam zjawisko sarmatyzmu w kulturze polskiej, jednak ich
stanowisko różni się od siebie w sposób zdecydowany.

Różne sposoby przedstawiania szlachcica
Sarmaty dostrzegamy również w
późniejszych epokach. W oświeceniu odnajdujemy portret Sarmaty w satyrze
Ignacego Krasickiego pt:"Pijaństwo". Jak sam tytuł wskazuje ukazany jest tu
wystawny styl życia polskiej szlachty. Ideologia sarmacka jest w tym okresie
silnie krytykowano, gdyż przyjęła skrajne formy.
Kolejną epoką był romantyzm, który nawiązywał do pozytywnych wartości
sarmatyzmu takich jak: demokratyzm, wolność i indywidualizm. Portret szlachcica
Sarmaty przedstawia nam Adam Mickiewicz w "Panu Tadeuszu". Bohaterem, który
posiada typowe szlacheckie przywary takie jak: porywczość, kłótliwość,
awanturnictwo, odwaga i religijność jest Jacek Soplica. Elementy kultury
sarmackiej pojawiają się również z "Zemście" Aleksandra Fredry (Cześnik i
Rejent).
Portret Sarmaty znajdujemy również w epoce pozytywizmu. Bohaterem, posiadającym
wszystkie cechy szlachcica jest Onufry Zagłoba, występujący w "Trylogii"
Henryka Sienkiewicza.

Zjawisko Sarmatyzmu, mimo że z historycznego punktu widzenia jednoznaczne, jak
widać w literaturze przedstawić można w co najmniej dwojaki sposób. Dwojaki, bo
przecież oprócz Paska i Potockiego nie znamy innych, jakże licznych zresztą
Sarmatów piszących o kulturze i obyczajowości swoich rodaków.