XVII-wieczna kultura plebejska jako wyraz opozycji wobec uprzywilejowanej
pozycji szlachcica-Sarmaty


W XVII wieku bujnie rozwijala sie literatura plebejska. Jej twórcami byli
ludzie spoza stanów
uprzywilejowanych (magnaterii, szlachty). Byli to protoplasci dzisiejszej
inteligencji. Srodki do
zycia czerpali z pracy umyslowej, czesto zwiazani byli z Kosciolem. Nie
posiadali majatków,
wywodzili sie najczesciej z niezamoznego mieszczanstwa. W poszukiwaniu zarobku
wedrowali
z miejsca na miejsce, zatrudniali sie chetnie w szkolach parafialnych. Nazywano
ich
"sowizdrzalami". W swojej ulotnej twórczosci, przedstawianej czesto na
jarmarkach, wydawanej
drukiem w niskich nakladach, wysmiewali ideal Sarmaty, byli niepokorni wobec
"wlasciwie
urodzonych". Wlasne, trudne polozenie rodzilo w nich bunt przeciwko
uprzywilejowanej pozycji
niewyksztalconej, nietolerancyjnej szlachty. Orezem w walce byla tu drwina,
humor, satyra
i blazenska szata, ukrywajaca madrosc. W twórczósci plebejskiej protestowano
takze przeciwko
okrutnemu traktowaniu chlopów przez szlachte (np. anonimowy utwór "Lament
chlopski na
pany").

Literatura sowizdrzalska parodiowala i wysmiewala oficjalne normy
spoleczno-obyczajowe,
sarmacki etos. Tworzono np. poematy na czesc "Wielkiego Hetmana Lotrowskiego"
czy "Ksiecia
Ultajskiego". Poza naturalnym humorem i kpiarskim tonem wobec wszelkich
swietosci
znajdziemy tu liczne dowody narastajacych podzialów spolecznych,
samoswiadomosci warstw
nizszych. Utwory nurtu plebejskiego byly najczesciej anonimowe lub podpisane
wymyslnymi,
fantazyjnymi pseudonimami, np. "Jadam Nieboraczkowski z Chudej Woli". Wynikalo
to
z ostroznosci - juz w 1617 roku nieprawomyslne dziela plebejskie Kosciól
umiescil na indeksie
ksiag zakazanych.