Przedsocjologiczna
refleksja nad życiem
społecznym

i geneza socjologii

Zanim A. Comte sformułował w XIX w.
nazwę „socjologia”, refleksja na temat
natury życia społecznego uprawiana była już
od wielu stuleci. Zajmowali się nią
najczęściej filozofowie.

W naszym kręgu kulturowym pierwsi uczeni
podejmujący opis i analizę życia zbiorowego
to Platon i Arystoteles.

„Państwo” Platona

Platon w „Państwie” zajmował się min.:
- majątkowym zróżnicowaniem społeczeństwa
„

jakkolwiek by było to w każdym siedzą przynajmniej dwa państwa, które

się zwalczają: państwo ubogich i państwo biednych”

- ładem społecznym i kontrolą życia jednostek
- podziałem pracy

„do czego się ktoś urodził – do tej roboty trzeba każdą jednostkę

przydzielić, tak żeby się każdy czymś jednym co do niego należy zajmował”

- rozmiarem państwa i jego geograficznym

położeniem

„Polityka” Arystotelesa

Uczeń Platona – Arystoteles w podobnym

stopniu może być traktowany jako jeden z
„protoplastów” socjologii, choćby dzięki
„Polityce”, w której analizuje następujące
aspekty państwa (społeczeństwa):

- samowystarczalność
- wspólnota moralna
„

zbiorowość żyjąca na wspólnym terytorium, złączona wymianą towarów i

przymierzem zaczepno-obronnym nie tworzyłaby jeszcze państwa, gdyby
nie zespalało jej wspólne dążenie do cnoty”

- różnorodność i komplementarność części

i wiele innych

Historia myśli socjologicznej obfituje jeszcze w

wielu myślicieli, którzy poprzedzali swą
refleksją narodziny socjologii w XIX w.,
choćby

- Niccolo Machiavelli, autor słynnego Księcia

ale………………………

Wiedza przedsocjologiczna, a socjologia

Od współczesnej, stricte socjologicznej

perspektywy tę przedsocjologiczną refleksję
teoretyczną odróżniają trzy istotne cechy –
wyróżniki współczesnych standardów
naukowych (B. Szacka):

Wiedza przedsocjologiczna, a socjologia

normatywny i finalistyczny punkt widzenia

– znacznie bardziej autorów interesowało

to jak być powinno, niż to jak jest

woluntaryzm – z jednej strony wiara we

wszechmoc władcy, z drugiej strony

przekonanie, że skoro ludzie są obdarzeni

wolną wolą i każdy może robić co chce, to

rzeczywistość jest nieprzewidywalna

Wiedza przedsocjologiczna, a socjologia

koncentracja uwagi na państwie i władzy –
nie było znane pojęcie społeczeństwa, jako
czegoś innego niż państwo.

Oddzielenie porządku społecznego od

politycznego było istotnym krokiem w stronę
rozwoju wiedzy naukowej o procesach i
zjawiskach zachodzących w zbiorowościach
społecznych.

Wiedza potoczna

Równocześnie z refleksją naukową, filozoficzną

ludzie praktykowali tzw. wiedzę potoczną.
Jeśli wejdziesz między wrony musisz krakać

jak i one

Gdy kota nie ma myszy harcują

Czy skorupka za młodu nasiąknie tym na

starość trąci

Kto nie pije ten donosi

Natura potocznej wiedzy o życiu społecznym

Taką wiedzę potoczną nabywamy

spontanicznie, w toku kontaktów

społecznych. Nasiąkamy taką wiedzą

bezrefleksyjnie.

Jest ona uwarunkowana tym, że człowiek

kieruje się nie tylko rozumem, ale i

emocjami – one wpływają na proces

poznawczy.

W efekcie wiedza potoczna rzadko jest

neutralna, jest związana z wartościowaniem.

Natura potocznej wiedzy o życiu społecznym

Kolejna cecha myślenia potocznego to

skłonność do operowania podziałami

dychotomicznymi – do przedstawiania

świata w czarno-białych barwach.

Następstwo w czasie traktujemy jako związek

przyczynowy.

Upatrujemy przyczyn zjawisk, zdarzeń w

celowych działaniach ludzi.

Pochopność uogólnień.
Potoczna wiedza jest przesiąknięta

stereotypami (stypologizowana, przejęta od

innych wiedza).

Wiedza potoczna a wiedza naukowa

W odróżnieniu od wiedzy potocznej powszechnie

uznawanymi cechami wyróżniającymi

naukowe podejście do zjawisk społecznych są:

- niezadawalanie się samym opisem, ale

zmierzanie do wyjaśniania przy pomocy

istniejących teorii

- przestrzeganie reguł postępowania

badawczego

- neutralność i powstrzymywanie się od

wartościowania

Geneza socjologii

Historycznie czynniki narodzin socjologii można

wskazać w następującym porządku:
wraz z podróżami, wyprawami handlowymi

poszerzyły się granice świata znanego

człowiekowi naszego kręgu – poznawano

różne ludy, żyjące odmiennie niż w Europie
rewolucja francuska obaliła stary, statyczny

ład społeczny, ukazała spontaniczność

procesów społecznych, ich wymykanie się

spod kontroli
rewolucja przemysłowa – przejście od

gospodarki opartej na rolnictwie, w której

podstawowymi jednostkami produkcyjnymi

były gospodarstwa domowe do gospodarki, w

której takimi jednostkami stały się fabryki

Znaczenie rewolucji przemysłowej dla narodzin

socjologii

Rewolucja przemysłowa to – w efekcie -
takie potężne zmiany społeczne jak:
Wielkie zmiany w zatrudnieniu: spadek w
rolnictwie na korzyść przemysłu
Luźna struktura społeczna – jednostka
(zasadniczo) nie jest przypisana do stanów,
kast, klanów, rodów

Znaczenie rewolucji przemysłowej dla narodzin

socjologii

Osłabienie lokalności życia społecznego i

gospodarczego (migracje na dużą skalę,

ruchliwość społeczna)
Upowszechnienie oświaty i szkolnictwa,

rozwój kultury masowej
Wskutek osłabienia więzi lokalnych i coraz

bardziej dostępnej oświaty upowszechnia się

tożsamość narodowa
Sekularyzacja – oddzielenie religii od wielu

sfer życia

Geneza socjologii

W takich okolicznościach historycznych rodzi

się socjologia jako odrębna dyscyplina
wiedzy. Za jej początek przyjąć można
połowę XIX wieku i prace Augusta Comte`a
(autora pojęcia „socjologia”), zwanego
„ojcem socjologii”, Karola Marksa oraz nieco
późniejszych autorów Emile`a Durkheima
(twórcy Roczników Socjologicznych, 1898) i
Maxa Webera.

Problem ustalenia ojcostwa 

Z dzisiejszej perspektywy „ojcostwo” Comte`a

jest nieco przesadzone. Pragnął on stworzyć
naukę o społeczeństwie, która wyjaśniałaby
prawa życia społecznego, tak jak nauki
przyrodnicze wyjaśniały funkcjonowanie
świata fizycznego. Społeczeństwo podlega
niezmiennym prawom tak jak świat fizyczny
– odkrycie praw rządzących ludzkim
społeczeństwem może nam pomóc w
kształtowaniu naszych losów i służyć dobru
ludzkości.

A. Comte

Poglądy Comte`a cechuje pozytywizm –

przekonanie, że nauka powinna zajmować

się wyłącznie rzeczami namacalnymi, które

można poznać doświadczalnie (tu

kształtująca się socjologia różni się od

refleksji filozofów, którzy koncentrowali się

przez stulecia nie na tym jakie jest

społeczeństwo i jak je poznawać, ale na tym

jakie być powinno).

K. Marks

Karola Marksa interesowały badania struktur i

procesów społecznych po to by ulepszyć

społeczeństwo. Ważnym spostrzeżeniem

Marksa jest docenienie struktury

ekonomicznej społeczeństwa i podział

społeczeństwa na dwie antagonistyczne

klasy społeczne, różniące się stosunkiem do

środków produkcji. Marks to pierwszy z

autorów, którzy podkreślali ogromne

znaczenie konfliktu dla przebiegu życia

społecznego i rozwoju społeczeństwa.

E. Durkheim

Emile Durkheim wprawdzie podobnie jak

Comte postulował badanie społeczeństwa z
takim samym obiektywizmem, jaki cechuje
badaczy przyrody, ale zwracał szczególną
uwagę na tzw. fakty społeczne, jako
ogromnie istotny element tej poznawalnej
rzeczywistości społecznej.

Fakty społeczne to zewnętrzne wobec jednostki

sposoby życia, myślenia i odczuwania, które
żyją własnym życiem, niezależnie od tego jak
żyją i co postrzegają pojedynczy ludzie.

E. Durkheim

Cechą faktów społecznych jest ich

przymusowość – przymus jaki wywierają na

ludzi fakty społeczne jest nierozpoznany,

ludzie wierzą, że kierują się własnymi

wyborami. Ludzie po prostu podporządkowują

się powszechnym wzorom społecznym.
Wpływ Durkheima na współczesną socjologię

znacznie bardziej predestynowałby go do

miana „ojca socjologii” niż w przypadku

Comte`a. Ponadto jest on twórca pierwszego

socjologicznego periodyku i pierwszej

uniwersyteckiej katedry socjologii.

M. Weber

Max Weber zajął w poznawaniu

rzeczywistości społecznej stanowisko

sprzeczne z Comte`owskim –

antypozytywistyczne, lub inaczej

humanistyczne. Nauka nie może ograniczać

się do powierzchownych faktów,

obserwowalnych zmysłowo, lecz musi sięgać

głębiej, do ukrytych nieobserwowalnych

znaczeń wiązanych z faktami przez ludzi.

Potrzebna jest metoda rozumienia zjawisk

społecznych proponowana przez Webera.

M. Weber

W zakresie poznawania życia społecznego
istotną zasługą Webera jest natomiast
stworzenie „typu idealnego”, czyli takiej
konstrukcji pojęcia dowolnego zjawiska,
która uchwyci jego najistotniejsze elementy
i z którą można by porównywać zjawiska
świata zewnętrznego.