REFLEKSJE NAD LUDZKIM ROZWOJEM
Deprywacja potrzeb i kryzysy rozwojowe na każdym etapie życia wyzwalają potrzebę kompensacji niezaspokojonych potrzeb poprzez kontakt z subkulturami, uzależnienia, zachowania agresywne czy zaburzenia nerwicowe.
"...sposób spostrzegania przemian w biegu ludzkiego życia (...) właściwy społeczeństwom pierwotnym może być bardzo pouczający dla współczesnego człowieka Zachodu, jeśli skonfrontuje się go z rozumieniem okresów życia, które jest właściwe Zachodowi. Zmiana okresu wyznaczana tam była przede wszystkim sytuacją społeczną członka wspólnoty: zdolnością do podejmowania określonych ról społecznych." ( Gałdowa A.1995. Powszechność i wyjątek. Kraków : Księgarnia Akademicka, str.47)
Współczesna psychologia rozwojowa interesuje się nie tylko okresem przewidzianym tradycyjnie na dorastanie, a więc dzieciństwem i młodością. Koncepcje należące do nurtu zwanego "bieg życia" (ang.life-span), obejmują okres całego życia ludzkiego. Podstawowym ich założeniem jest przekonanie, iż istota ludzka rozwija się również na przestrzeni dorosłości czy starości. W swojej drodze przez życie człowiek ma do spełnienia określone zadania, napotyka problemy będące wyzwaniem dla jego rozwoju. Od tego, jak zadania zostaną wypełnione, a kryzysy przezwyciężone, zależy jakość i poczucie sensu życia, szansa na pomyślne pokonanie kolejnych pojawiających się przeszkód.
Zainteresowanie dorosłością bierze swój początek u Junga, którego archetypy Starego Mędrca i Wielkiej Matki wiążą się z ostatnim etapem ludzkiego życia, będącym zwieńczeniem rozwoju. Dopiero osiągnięcie tego stadium pozwala na stwierdzenie, iż człowiek w pełni rozwinął swoje możliwości i dotarł do punktu dojrzałości, mądrości oraz spokoju. Levinson stosuje raczej pojęcie cyklu życia ludzkiego, używając takich metafor jak: podróż czy pory roku, przybliżających rozumienie typowych dla rozwoju zjawisk: podążanie przed siebie, trud, odkrywanie nowego, wędrowanie, a zarazem cykliczność i zmienność. McLeish interesuje się dorosłością, nazywając ją metaforycznie wiekiem Odyseusza, gdzie motyw wędrówki staje się symbolem ludzkiego dojrzewania (Gałdowa,1995). Baltes podkreśla znaczenie w biegu ludzkiego życia trzech trendów wpływających na rozwój. Są to:
wpływy normatywne, związane z prawidłowościami wieku chronologicznego;
wpływy normatywne, związane z wydarzeniami historycznymi, w których bierze udział całe pokolenie oraz
nietypowe, indywidualne wydarzenia życiowe, posiadające znaczenie w wymiarze jednostkowym.
Wszystkie trzy grupy wpływów mają u swego podłoża interakcje czynników biologicznych i środowiskowych (Smith, 2000).
Koncepcje rozwoju człowieka poszukują odpowiedzi na pytanie o naturę i mechanizm rozwoju, o to, pod wpływem czego i jak kształtują się losy życiowe człowieka (Trempała, 2000). Rozwój rozumiany jest jako ciąg zmian o charakterze nieodwracalnym, spontanicznym, długotrwałym, proces o determinantach usytuowanych wewnątrz ewoluującego układu, w którego przebiegu następuje wzrastające zróżnicowanie, uporządkowanie i integracja, a który jest zmianą progresywną w celu osiągnięcia równowagi (Strelau, 2000). Cel rozwoju to osiągnięcie optymalnego poziomu radzenia sobie w rozwiązywaniu problemów, samorealizacja, znalezienie radości i sensu we własnej aktywności społecznej i zawodowej. Oczywiście, że jest to możliwe w przypadku pomyślnego przebycia poprzednich etapów rozwojowych, pozwalających na harmonijne, pozbawione zaburzeń ukształtowanie się osoby.
* * *
Przedstawiane są tu dwie koncepcje obrazujące zadania, które w poszczególnych okresach stają przed człowiekiem oraz wyzwania wymagające odpowiedzi, która z kolei determinuje kolejne etapy życia. Cechą wspólną obu podejść jest periodyzacja rozwoju obejmująca całe ludzkie życie oraz rozumienie konsekwencji zastosowania się do wyzwań każdego z etapów. W przypadku pomyślnego przebycia przez dane stadium następuje wzmocnienie osobowości, poczucia własnej wartości, pozytywny i prawidłowy rozwój niosący radość i samozadowolenie. W sytuacji niepowodzenia skutkiem może być dezaprobata społeczna, trudności w podejmowaniu kolejnych wyzwań rozwojowych, niezadowolenie z siebie i z życia.
Koncepcja Havighursta
Propozycja Roberta Havighursta odnosi indywidualny rozwój człowieka do wymagań i oczekiwań społecznych. Od wypełnienia zadań rozwojowych (developmental task) zależy nie tylko własne samopoczucie jednostki, ale też stopień, w jakim człowiek jest akceptowany przez innych. Zadania należą do takich kategorii jak : stosunek do siebie i do wszechświata, rozwój systemu symboli i zdolności pojęciowych, rozumienie i kontrola nad światem fizykalnym, rozwój świadomości, panowanie nad przemianami we własnym organizmie, akceptacja i dostosowanie się do zmian fizycznych, uczenie się psychospołecznych i biologicznych ról płciowych, związki ze zmiennymi grupami społecznymi, dawanie i odbieranie uczuć, osiąganie wzorców zależności i niezależności (Przetacznik-Gierowska, Tyszkowa, 2000). Wyodrębnione przez Havighursta stadia obejmują 6 etapów od niemowlęctwa po późną dojrzałość.
W okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa na plan pierwszy wysuwają się zgodnie z oczekiwaniami zadania dotyczące kontroli ciała : nauka chodzenia, przyjmowania stałego pokarmu, kontrola nad własnym wydalaniem. Wyzwaniem tego okresu jest też opanowywanie mowy oraz pewnego zasobu pojęciowego potrzebnego do opisu rzeczywistości społecznej, nabycie gotowości do czytania.
Stadium średniego dzieciństwa kładzie nacisk na rozwijanie świadomości, moralności, wartości, naukę przebywania z rówieśnikami, naukę ról związanych z płcią. Ważne jest kształtowanie nastawienia wobec samego siebie, niezależności osobistej, sprawności ruchowej potrzebnej w zabawie. Pożądane sprawności to opanowanie pojęć potocznych, umiejętność pisania, czytania i liczenia. Teraz też powinny kształtować się zdrowe postawy wobec własnego wzrastającego organizmu, grup społecznych i instytucji. Uważne przyjrzenie się zadaniom średniego dzieciństwa daje obraz jednostki intensywnie rozwijającej się jako indywiduum i jako homo societas. Kompetencje, które w tym okresie powinno posiąść dziecko, stanowią dla niego wyposażenie poznawania i rozumienia świata oraz współdziałania ze światem.
Etap adolescencji przynosi szereg zadań istotnych społecznie. To tworzenie bardziej dojrzałych relacji z kolegami i koleżankami, przygotowanie do małżeństwa i życia w rodzinie, osiąganie zachowania odpowiedzialnego społecznie. W indywidualnym rozwoju osobowym ważne jest ukształtowanie się własnej roli płciowej, akceptacja swojego wyglądu i skuteczne posługiwanie się własnym ciałem, uniezależnienie się uczuciowe od bliskich dorosłych, przygotowanie do niezależności ekonomicznej. Adolescencja charakteryzuje się również rozwojem systemu wartości i wskazówek etycznych kierujących zachowaniem. Stadium to było w tradycyjnym podejściu do rozumienia rozwoju człowieka uważane za ostatnie, w którym dokonują się istotne zmiany ilościowe i jakościowe. Dorastanie i dojrzewanie prowadzić miały do osiągnięcia dojrzałości biologicznej, społecznej, intelektualnej i emocjonalnej, a więc do zakończenia procesu rozwoju. Tymczasem wnikliwa obserwacja biegu życia ludzkiego owocuje refleksją nad kolejnymi okresami rozwoju, posiadającymi nowe, istotne zadania i specyfiki.
Wczesna dorosłość wiąże się, według Havighursta, przede wszystkim z podejmowaniem ról, do których przygotowywał się człowiek na poprzednich etapach swojego życia. Jest to więc wybór małżonka, uczenie się współżycia z nim, wychowywanie dzieci i prowadzenie domu. W sferze działań zewnętrznych zadaniem jest rozpoczęcie pracy zawodowej, znalezienie pokrewnej grupy społecznej oraz przyjęcie obywatelskiej odpowiedzialności. Czas wczesnej dorosłości wydaje się być momentem, w którym człowiek znajduje swoje miejsce w świecie, przymierza się do różnych ról, próbuje smaku wolności i odpowiedzialności. Wszystkie te wyzwania związane być mogą z radością i satysfakcją, poczuciem sensu w dawaniu i braniu, jak i w przypadku niepowodzenia - z frustracją, poczuciem zagubienia i bycia nieszczęśliwym.
Wiek średni zastaje człowieka w połowie życia, konfrontując go z młodością własnych dorastających dzieci oraz starością własnych dobiegających schyłku życia rodziców. Zadaniem wobec bliskich staje się wspomaganie dzieci, aby stawały się odpowiedzialnymi i szczęśliwymi dorosłymi, traktowanie małżonka jako osoby oraz przystosowanie się do starzenia własnych rodziców. Wiek średni niesie ze sobą oczywistości, które wymagają jednak jednostkowej akceptacji i przystosowania- fizjologiczne zmiany organizmu. Ważne dla człowieka w tym okresie życia staje się osiągnięcie i utrzymanie satysfakcjonującej sprawności w pracy zawodowej, posiadanie hobby, zajęcia w czasie wolnym. Jako obywatel jednostka osiąga dojrzałą odpowiedzialność społeczną. Etap wieku średniego jest obecnie przedmiotem licznych badań i refleksji, ze względu na nową perspektywę, w której spostrzega siebie człowiek: dokonywanie podsumowań, decyzje zmian życiowych, uświadomienie sobie wielości zadań do wykonania w coraz krótszym już czasie życia.
Szóste i ostatnie stadium to późna dojrzałość, gdzie na pierwszy plan wysuwa się potrzeba pogodzenia i przystosowania. Przychodzi czas dostosowania się do spadku sił fizycznych, emerytury i zmniejszonych dochodów, pogodzenie się ze śmiercią małżonka. Z drugiej strony nie jest to okres całkowitego bezruchu. Zadaniem rozwojowym staje się tutaj utrzymywanie stosunków towarzyskich z ludźmi w swoim wieku, przyjmowanie i akceptowanie nowych ról społecznych. W całym szeregu trudów tego okresu życia ważne jest też zorganizowanie w sposób dogodny fizycznych warunków własnego bytu. Późna dojrzałość to ukoronowanie życia, które prowadził człowiek do tej pory. Przynieść może ze sobą wewnętrzny spokój, poczucie dobrze przebytej drogi życiowej, satysfakcję i poważanie innych, serdeczny krąg bliskich. Zdarzyć się może również, iż jako konsekwencje swoich dotychczasowych decyzji i działań dojrzały dorosły przeżywa przede wszystkim frustrację, ma poczucie krzywdy i czasem pozostaje sam, z pustymi rękami.
Koncepcja Eriksona
Koncepcja Erika Eriksona opiera się na założeniu o podmiotowym charakterze rozwoju, wpływach kulturowych oraz odpowiedzialności jednostki za własny rozwój. Należy ona do nurtu neopsychoanalitycznego i wskazuje na znaczenie biologicznych czynników popędowych oraz interakcji społecznych dla kształtowania się tożsamości jednostki. Koncepcja Eriksona obejmuje osiem stadiów rozwojowych, z których każde wyznacza określone zadania psychospołeczne. Każdy etap rozwojowy obejmuje kontinuum pomiędzy przeciwnymi biegunami, z których jeden wyznacza pożądany kierunek rozwoju, drugi zaś możliwe jego zaburzenie.
Pierwsze stadium wiąże się z koniecznością przezwyciężenia kryzysu pierwszego roku życia wyznaczonego opozycją: zaufanie - podstawowa nieufność. W zależności od stopnia reagowania otoczenia społecznego na pojawiające się w tym okresie potrzeby dziecka rodzi się w nim ufność do świata dająca nadzieję na otrzymanie pomocy w sytuacjach trudnych, bycia zaopiekowanym i ważnym dla kogoś lub brak zaufania, poczucie opuszczenia i niezrozumienia przez otoczenie. Od tego, jak przebiegał rozwój dziecka w tym okresie, bliżej którego bieguna był on usytuowany, zależy powodzenie w podjęciu kolejnych zadań i siła witalna do przebycia następnych kryzysów. Dziecko nabiera tendencji do otwierania się lub wycofywania z kontaktów społecznych.
Drugi etap to konflikt: autonomia a wstyd i zwątpienie. W wieku 2 - 3 lat dziecko podejmuje wiele nowych działań mających na celu poznanie otoczenia i wypróbowanie własnych możliwości. Nadmiar zakazów, wyręczanie i ograniczenie swobody może dać w efekcie utratę zaufania do siebie i własnych sił dziecka, nieumiejętność samodzielnego poruszania się w świecie pełnym rygorów i regulacji. Cecha pojawiająca się jako efekt pozostawania blisko bieguna "wstyd i zwątpienie" to poddawanie się przymusowi jako uprawnionemu oddziaływaniu otoczenia. Przyzwolenie z kolei i stwarzanie sytuacji dających szansę poznawania i ćwiczenia własnych sprawności owocować powinno rozwojem woli i samokontroli.
Kolejne stadium to wiek 3-6 lat. Charakteryzuje się opozycją: inicjatywa versus poczucie winy. Dziecko wiedzione potrzebą poznawczą pyta i eksperymentuje, wypróbowuje różne role społeczne w zabawie. Chwalone za inicjatywę, pomysły i fantazję odważnie podejmuje kolejne, coraz dalsze kroki ku światu. Jeśli jego zachowanie jest oceniane jednak jako niewłaściwe, pytania za niestosowne, bywa zawstydzane i krytykowane - zaczyna czuć się winne. Prowadzić może to do zahamowania aktywności poznawczej, kontaktów społecznych, kształtowania się osobowości o tendencji do samoobwiniania, a w konsekwencji samokarania.
Następny etap rozwojowy obejmuje czas między 7 - 12 rokiem życia człowieka. Kryzys tego okresu jest rozpięty pomiędzy biegunami: pilność - poczucie niższości. Dziecko w coraz większym stopniu korzysta z umysłowych i materialnych narzędzi społeczeństwa. Ważne miejsce w jego życiu zajmuje nauka, spostrzeganie siebie w roli nabywającego wiedzę i nowe umiejętności. Dużego znaczenia nabiera podleganie ocenie autorytetów, porównywanie się z kolegami. Dziecko oceniane jako niezdolne, wyśmiewane czy nieumiejętnie motywowane do pracy nad sobą może wykształcić poczucie swojej mniejszej wartości w stosunku do innych i szukać kompensacji w innych niż szkoła obszarach. Uważne i serdeczne towarzyszenie młodemu człowiekowi przez rodziców i nauczycieli daje mu za to w efekcie poczucie własnej kompetencji i wiarę w siebie. Wyposaża też, jak wszystkie poprzednie stadia, w siłę i umiejętności do stawienia czoła kolejnym wyzwaniom rozwojowym.
Okres adolescencji, od 12 do 18 roku życia, to czas kryzysu: tożsamość - pomieszanie ról. Młody człowiek ma przed sobą zadanie określenia własnej tożsamości seksualnej, społecznej i zawodowej, wybór ról społecznych, określenie swojej pozycji wobec młodszych, rówieśników i starszych oraz integrowanie posiadanego już doświadczenia życiowego. Charakterystyczne dla okresu dojrzewania jest poszukiwanie sensu życia, konstytuowanie się własnego systemu wartości, które wymaga skonfrontowania moralności dziecięcej z wymogami moralnymi dorosłych. Powodzenie w przebyciu tego etapu rozwojowego daje poczucie własnej tożsamości i wierności sobie. Z kolei możliwe zaburzenia dają w konsekwencji zamieszanie w poczuciu kimś się jest, co w życiu ważne i gdzie jest moje miejsce. Niepewność i zagubienie w kształtowaniu się poczucia tożsamości skłania czasem młodych ludzi do poszukiwań sensu w subkulturach.
Etap wczesnej dorosłości - lata 19 do 25 - konfrontuje jednostkę z kryzysem o biegunach intymność - izolacja. W okresie tym, wymagającym odpowiedzi na zadania rozwojowe związane ze znalezieniem własnego miejsca w systemie relacji społecznych, w których człowiek żyje, celem jest osiągnięcie tożsamości osobowej. Młody dorosły powinien znaleźć drogi samorealizacji adekwatne do warunków, w jakich się znajduje, wybrać partnera życiowego oraz integrować doświadczenia z różnych obszarów własnej aktywności. Bliski związek z drugą osobą, partnerstwo seksualne oraz możliwość prokreacji stają się źródłem zaspokojenia potrzeby intymności i miłości. Realizacja zadań rozwojowych okresu wczesnej dorosłości umożliwia osiągnięcie odpowiedniego poziomu samopoznania oraz autoidentyfikacji w kontaktach z innymi. Trudności w rozwiązywaniu wyzwań stających przed jednostką w tym stadium dają w efekcie zaburzenia w tworzeniu się tożsamości, poczucie izolacji i pozostawania poza głównym nurtem aktywności istotnych dla człowieka w tym momencie życia.
Siódme stadium stanowi wiek średni, od 26 do 40 roku życia, którego zadania rozwojowe sytuują się pomiędzy biegunami generatywność - stagnacja. Twórcza postawa wobec życia to podjęcie roli rodzicielskiej, kreatywność w wielu innych obszarach, otwartość i pomysłowość w rozwiązywaniu zadań życiowych. Charakterystyczne dla tego okresu rozwoju to: troska, dawanie i tworzenie również w stosunkach międzyludzkich, które obejmują teraz kilka generacji rodzinnych, bliskich i ważnych dla jednostki. Biegun stagnacji dotyczy tych dorosłych, którzy nie podejmują zadań swojego wieku, skupiają się jedynie na sobie, zatrzymując się w rozwoju. Nieakceptowanie swojego wieku, problemów i wyzwań, jakie niesie on ze sobą, odmowa bycia produktywnym i pomocnym dla innych, stwarza niebezpieczeństwo zablokowania w rozwoju osobowym.
Ostatni, ósmy etap rozwoju psychospołecznego, trwa od połowy do końca życia. Kryzys, który ma do przebycia człowiek w tym okresie, to opozycja: integracja - rozpacz. W wieku starszym celem rozwoju staje się osiągnięcie integracji wewnętrznej, będącej wyrazem uzyskanej harmonii i spójności, pełnego rozwoju osobowości. Są one warunkiem dobrego samopoczucia, udanych relacji z otoczeniem, pozytywnej oceny przebytej już drogi oraz akceptacji nadchodzącego schyłku własnego życia. Wewnętrzne zjednoczenie i poczucie sensu daje w efekcie pogodną życiową mądrość. Brak osiągnięcia integracji wewnętrznej, sensu i pozytywnego spojrzenia na dorobek własnego życia daje w konsekwencji rozpacz, gdyż wobec znikomej ilości czasu, jaka pozostała, powtarzanie czy rozpoczynanie czegoś na nowo ma małe szanse powodzenia. Pozostaje więc często gorycz i poczucie przegranej, które rzutuje na widzenie siebie i świata w tym okresie życia.
CZY WYBRAĆ ROZWÓJ ?
Obie przedstawione propozycje rozumienia rozwoju człowieka w perspektywie biegu jego życia dobitnie pokazują prawidłowości, związane z potrzebami jednostki w każdym wieku oraz wymogi, jakie kieruje do niej społeczeństwo. Obie koncepcje opisują również trud i konieczność zmagania się z wyzwaniami poszczególnych etapów rozwojowych. Są one ceną rozwoju, wysiłkiem, który owocuje prawidłowym kształtowaniem się osobowości, poczuciem sensu i celu własnego życia. Zarówno Havighurst jak i Erikson wskazują, iż człowiek może rozwijać się przez całe swoje życie, co jest bardzo optymistyczne, ale też musi podejmować kolejne zadania i aktywnie przezwyciężać kryzysy, co z kolei bywa trudne i męczące.
Zaproponowane w koncepcji Eriksona bieguny wskazujące na patologie rozwoju wyraźnie obrazują zagrożenia, które pojawiają się w toku życia, a są wynikiem decyzji jednostki i negatywnych wpływów otoczenia. Oczywiście nie wszystkie stadia muszą w życiu jednego człowieka mieć niekorzystny dla niego wydźwięk, ale każdą nieprawidłowość trudno odrobić, a im jest ich więcej, tym gorzej rokuje to pomyślnemu rozwojowi jednostki.
Brak zaufania do innych, wstyd i zwątpienie, poczucie winy, poczucie niższości, pomieszanie ról, izolacja, stagnacja i rozpacz są uczuciami i stanami destrukcyjnymi. Wyzwalają potrzebę kompensacji niezaspokojonych potrzeb, która przybiera formy kontaktów z subkulturami, uzależnień, zachowań agresywnych, zaburzeń nerwicowych. To z kolei jest ceną za niepodjęcie trudu rozwoju lub niemożność uczynienia tego wskutek ukształtowania jednostki przez nieprawidłowe wpływy w okresie dzieciństwa.
Każde pokonanie tendencji do regresu, a wybranie tendencji do rozwoju zwiększa szansę jednostki na pełne, wartościowe i szczęśliwe życie.
Literatura :
Flammer A. (1996). Entwicklungstheorien. Muenchen : Verlag Hans Huber. 2. Ausgabe
Gałdowa A. (red.). (1995).Współczesne koncepcje osobowości. Kraków: Księgarnia Akademicka UJ
Gałdowa A.1995. Powszechność i wyjątek. Kraków : Księgarnia Akademicka
Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M. (2000). Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN
Smith K., Cowie H., Blades M. (1999). Understanding Children's Development. Oxford : Blackwell Publishers Ltd.
Vasta R., Haith M., Miller S. (1995). Psychologia dziecka. Warszawa : WSiP