Def. rodziny niepełnej -podstawowym kryterium decydującym o zakwalifikowaniu rodziny do grupy rodzin o niepełnej strukturze jest samotne wychowanie dziecka przez jednego z rodziców.
Typy rodzin niepełnych:
Rodziny stale niepełne z powodu śmierci rodzica, rozwodu lub separacji, pozamałżeńskiego urodzenia dziecka,
Rodziny czasowo niepełne z powodu długotrwałego pobytu rodzica poza miejscem zamieszkania rodziny, tj. pobyt w zakładzie karnym, wykonywanej pracy np. marynarza, żołnierza, pobytu zagranicą w celach zarobkowych.
Niepełny skład powoduje zmianę i często załamanie się dotychczasowego trybu życia. Może być spowodowane trudną sytuacją materialną (zwłaszcza gdy jedynymi żywicielami są kobiety), przemęczeniem i brakiem czasu dla dzieci w skutek skumulowania obowiązków zawodowych i rodzicielskich na jednym rodzicu, brak jednego z wzorów osobowych może stać się przyczyną niewłaściwej interpretacji roli męża, ojca, żony, matki w dorosłym życiu dzieci.
Def. wspólnoty wg Gemeinchaft'a -miała charakter osobowy, emocjonalny, wiązała ludzi osobistą, aprobując znajomością i istniała niezależnie od istnienia doraźnego, fizycznego kontaktu członków grupy. Ten typ związków nazywamy więziami osobowymi.
Def. stowarzyszenia wg Gemeinchaft'a -zbiorowość, tworzona celowo, budowała swoje cele i mechanizmy istnienia na poczuciu wspólnoty interesów. Wzajemne świadczenia rzeczowe, wymiana usług czy wspólne osiąganie celów było spoiwem związków osobniczych w takiej zbiorowości. Nasilenie więzi emocjonalnych było tu niewielkie, poczucie wzajemnej przynależności -zracjonalizowane. Ten typ relacji osobniczych w zbiorowościach celowych nazywamy więziami rzeczowymi.
Komponenty zmian :
1 etap -cechuje niezróżnicowana jedność wszystkich elementów, 2 etap -dochodzi do zróżnicowania i usamodzielnienia tych wyobcowanych wobec siebie elementów, które w 3 etapie stanowią znowu jedność.
Siły społeczne -szczególna rola przypada jednostkom umiejącym zaszczepić w innych określone idee i myśli przewodnie, które poparte środowiskowym działaniem mogą przekształcać się w siły aktywizujące środowisko. Posiadanie sił jest przywilejem nie tylko wybranych. Siły te posiada każdy człowiek, czasami jednak mogą one pozostawać w uśpieniu bądź to ze względu na złe ich rozpoznanie, bądź na niewłaściwą motywację jednostki.
Elementy sił społecznych:
siły jednostek -to potencjalne możliwości i wartości indywidualnych osób. Szczególną rolę przypisuje się jednostkom wybitnym umiejącym zaszczepić w innych określone idee i myśli przewodnie, które poparte zorganizowanym działaniem mogą przeobrazić się w siły aktywizujące środowisko.
siły jawne -to te, które aktualnie podtrzymują lub mogą zmieniać istniejące struktury. Oddziaływanie wychowawcze polega właśnie na celowym wprowadzaniu takich czynników przebudowy, które dokonują zmian w środowisku. Ściśle łączy się to z uruchamianiem tzw. niewidzialnych czynników środowiska i pojęciem sił ukrytych.
siły ukryte-utajone, kierujące się nieuświadomionym jeszcze dążeniem, to siły dotąd niedostrzegalne, drzemiące w świadomości jednostek lub grup społecznych.
Dyfuzja bodźca -jest to sytuacja kiedy to wzór kulturowy wędruje samotnie, w oderwaniu od warunków w jakich się zrodził.
Struktura grupy nieformalnej:
1.utworzenie grupy
2.stabilizacja jej struktury i norm
3.realizacja celu
4.ocena efektu działania grupy i podjęcie decyzji o jej dalszym funkcjonowaniu
Społeczeństwo samoodnowy - świat się zmienia, społeczeństwo akceptuje zmiany, nadąża za nimi, odnajduje się w świecie chce tych
zmian.
Kategoria przegranych -zazwyczaj ludzie starsi, patrzą wstecz, patrzą na to co było, patrzą też na zmiany ale postęp jest zbyt szybki, ten cel od nich ucieka (tu: uciekający punkt, ludzie 3B)
Dysfunkcjonalność rodziny współczesnej:
Postępujący proces dezintegracji wewnątrzrodzinnej socjalizacji spowodowany różnicami pozarodzinnych doświadczeń poszczególnych członków rodziny
wyraźne osłabienie więzi wspólnotowej przez powiększanie się dystansu pomiędzy rodzicami a dziećmi
wzrastająca atomizacja społeczna i związana z nią anonimowość jednostek na zewnątrz rodziny co utrudnia rodzicom wypełnienie funkcji
kontrolnej i wychowawczej
zmniejszenie się autorytetu rodziców, babć i dziadków
nastąpiły wyraźne przesunięcia w pozycjach społecznych i rolach wewnątrzrodzinnych spowodowane totalnym umasowieniem pracy kobiet i spadkiem autorytetu ojca tracącego funkcję jedynego żywiciela rodziny
znaczne ograniczenie dzietności na skutek „udoskonalenia” metod i środków zapobiegania ciąży na rzecz kariery zawodowej, podróży turystyki.
postępuje proces atomizacji oraz indywidualizacji jednostek również w rodzinie
zmniejsza się wewnątrzrodzinna spójność i powiększa zjawisko dezintegracji znacznej części rodzin, wzrasta liczba konfliktów, rozwodów (masowa postać), co pogarsza atmosferę wychowawczą
pluralizm w świecie wartości, pluralizm norm i wzorów występujących we współczesnych społeczeństwach a także we współczesnej rodzinie.
dostrzega się brak przygotowania rodziców do radzenia sobie z problemami wychowawczymi we współczesnym świecie, konieczna jest pedagogizacja rodziców.
wzrost liczby rodzin problemowych i patologicznych, wzrost liczby dzieci wykolejonych i wchodzących w konflikt z prawem.
Megatrendy współczesnej rodziny -przejście z rodziny wielopokoleniowej do rodziny nuklearnej, z rodziny zdeterminowanej biologicznie do rodziny planowanej, od rodziny produkcyjnej do rodziny konsumpcyjnej, z rodziny patriarchalnej do egalitarnej. Rodzina przestaje być instytucją staje się rodziną podporządkowaną treściom kulturowym, z rodziny otwartej przekształca się w zamkniętą. Przeobrażeniom ulegały takie funkcje jak: wzrost liczby konfliktów i rozwodów, indywidualizacja aktywności w rodzinie, malejąca liczba ślubów, więcej związków kochabitacyjnych, kontrola jest ograniczona, funkcja emocjonalno-ekspresyjna, sieroctwo emocjonalno-ekspresyjne (f. jest osłabiona)
Grupy samopomocy -skupiają równoprawnych uczestników, których podstawowym celem jest wzajemne zapewnienie pomocy i oparcia w radzeniu sobie z własnymi problemami oraz zwiększenie skuteczności własnych działań. Są to grupy pozainstytucjonalne, neutralne. Cechuje je względne ustrukturyzowanie, bezpośredniość i interakcje o charakterze podmiotowym, samodzielność w stanowieniu celów, kierowanie własną aktywnością oraz wspólnota problemów wszystkich członków grupy, co znajduje odzwierciedlenie w poczuciu bezpieczeństwa, wzajemnej akceptacji warunkującej spontaniczność w wyrażaniu myśli i uczuć
Różnica między środowiskiem a otoczeniem - Środowisko jest zespołem czynników warunkujących i współwyznaczających procesy rozwojowe człowieka otoczenie jest pojęciem szerszym, oznacza całą zewnętrzną strukturę, niezależnie od tego, czy jest ona trwała czy zmienna i czy stanowi źródło bodźców rozwojowych. Natomiast środowisko to zespół warunków lub składników struktury otaczającej osobnika, które działają jako system bodźców i wywołują określone relacje psychiczne.
Elementy środowiska społecznego:
rozmieszczenie ludności i gęstość zaludnienia, od których uzależniona jest częstotliwość i różnorodność kontaktów społecznych
struktura zawodowa ludności, świadcząca o stopie jej życia, ekonomicznym zróżnicowaniu, a pośrednio i o poziomie kulturalnym
relacja poszczególnych grup wieku, wskazująca na biologiczny dynamizm ludności
poziom i struktura wykształcenia ludności
Środowisko wychowawcze (Sośnicki)-ogół sytuacji wychowawczych nazywamy środowiskiem wychowawczym. Przez sytuacje wychowawcze rozumie ogół warunków, które działając na jednostkę powodują u niej określone przeżycia psychiczne. Mianem środowiska wychowawczego określa więc całokształt wpływów i bodźców środowiskowych, zarówno celowo organizowanych, jak i samorzutnych.
Transformacja - jest zmianą jednej swoistej substancji czy rzeczywistości w inną, równie lub bardziej złożoną. Dokonuje się przede wszystkim w wyniku działania sił wewnętrznych zmienianych systemów. Utożsamiana bywa często z procesami modernizacji. Transformacja to zmiana, rozwój, metamorfoza, rewolucja, reformacja.
Przerwa kulturowa -termin wskazujący zarówno na opór wobec zmiany, jak również na czas dzielący moment pojawienia się trendów danej zmiany, a zaakceptowania jej jako integralnego aspektu rzeczywistości.
Typologia organizacji i stowarzyszeń :
lokalne -komitet osiedlowy, komitet rodzicielski, samorządy dziecięce i młodzieżowe, rada parafialna itp.
ponadlokalne - Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Społeczne Towarzystwo Oświatowe, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej itd.
Organizacje te obejmują swoim zasięgiem cały kraj i posiadają swoje centralne organy, w rejonie zamieszkania funkcjonują jedynie koła terenowe tych organizacji.
Organizacja - formalna grupa osób zidentyfikowanych z celami i zadaniami, połączonych wspólną więzią o charakterze przedmiotowym, której treścią jest dążenie do realizacji wspólnego obywatelskiego zadania wynikającego z potrzeb mikro- lub makrośrodowiska społecznego, potrzeb aktualnych lub przewidywalnych.
Organizacja (stowarzyszenie społeczne) -grupa dorosłych lub młodzieży posiadająca określoną własną strukturę organizacyjną; członkowie tej grupy podejmują wspólne zadania statutowe i podporządkowują się obowiązującym normom postępowania; przynależność do tej grupy ma charakter dobrowolny.
Środowisko lokalne - to gromada ludzi zamieszkujących ograniczone i względnie izolowane terytorium, posiadających i ceniących wspólną tradycję wartości i symbole, instytucje usługowe i kulturowe, świadomych jedności, odrębności i gotowości do wspólnotowego działania, żyjących w poczuciu przynależności i wewnętrznego bezpieczeństwa.
Więź społeczna -to zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej; skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną do trwania i rozwoju.
Sieć zależności -to uczestnictwo w różnorodnych zbiorowościach, instytucjach, organizacjach. To uczestnictwo czasem jest wymuszone regułami prawa lub zwyczaju (np. uczęszczanie do szkoły), częściej jednak jest dobrowolne. Niekiedy jest źródłem istotnych zaburzeń w funkcjonowaniu społecznym człowieka.
Funkcje rodziny wg Tyszki:
f. materialno-ekonomiczne: produkcyjna, zarobkowa, gospodarcza usługowo-konsumpcyjna
f. opiekuńczo-zabespieczająca
prokreacyjna
seksualna
legalizacyjno-kontrolna
stratyfikacyjna (gwarantuje członkom rodziny określony status życiowy)
socjalizacyjna
kulturalna
religijna
rekreacyjno-towarzyska
emocjonalno-ekspresyjna
Typologie rodziny:
ze względu na strukturę rodziny oraz na kompletność i zgodność rodziny: pełna (2+1), pełna zgodna, pełna konfliktowa, niepełna (stałe niepełne, czasowo niepełne), rozbita (rozwód), adopcyjna (zgodna lub konfliktowa), zastępcza, zrekonstruowana (zgodna lub konfliktowa), konkubinaty
ze względu na liczbę osób: poligamiczne (poliginia -1m, wiele kobiet, poliandria -1 k, wiele mężów), monogamiczne
ze względu na zakres wyboru małżonka: endogamiczne (z jednej grupy), egzogamiczne (inna społeczność lokalna)
ze względu na hierarchię władzy i prestiżu: patriarchalne -głowa rodziny to mężczyzna, matriarchalne -władza w rękach kobiety, egalitarne -partnerstwo
ze względu na system pokrewieństwa i dziedziczenia: patrylinearne -w linii ojca, matrylinearne -w linii matki
ze względu na miejsce zamieszkania: patrylokalne, matrylokalne, neolokalne
ze względu na organizację: małżeństwa -nuklearna, poligamiczna -złożona z kilku związków małżeńskich, poszerzona -wielopokoleniowa, zmodyfikowana rodzina poszerzona -złożona z kilku rodzin nuklearnych.
Warunki zawarcia małżeństwa:
dojrzałość fizyczna
dojrzałość psychiczna:
emocjonalna -w pełni rozwinięte uczucia wyższe: miłość, prawda, dobro, uczucia estetyczne, moralne, społeczne, intelektualne; zdolność do postrzegania i rozumienia emocji u partnera; zdolność do twórczej współpracy; zdolność do okazywania miłości.
intelektualna -osiągnięcie poziomu myślenia realistycznego zgodnego z rzeczywistością, myślenie życiowe -negatywne myślenie, myślenie pryncypialne -zgodne z przyjętymi zasadami od których nie ma odstępstw
3. działalność społeczna -zdolność do pełnienia ról społecznych, zdolności do usamodzielnienia się i niezależności od rodziny macierzystej, zdolność do nawiązywania, rozwijania, utrzymania kontaktów z innymi ludźmi.
5 wrodzonych cech dziecka:
drogocenność - nie jest mu uświadamiana, dziecko bombardowane komunikatami, które podkreślają jego mniejszą wartość przez to staje się aroganckie. W życiu dorosłym ta cecha zmienia się w postawę samozachowawczą, czuje się ono gorsze od innych i jednostka ma trudności w doświadczaniu własnego poczucia wartości.
bezbronność - jest nadużywana, rodzice nie chronią dziecka i nie uczą go unikania wykorzystywania, dziecko staje się nadmiernie bezbronne, narażone na zranienia, łatwo je wykorzystać, zranić. Jako dorosłe są bezbronne, nie czują się bezpiecznie w stosunku do innych ludzi.
niedoskonałość -nie jest szanowane, dzieci są atakowane, jest to ich wadą, a nie cechą naturalną, wykształca się u dziecka perfekcjonizm
zależność -wadliwe wychowanie, zamiast stopniowo wdrażać dziecko do samodzielności, to albo nadmiernie dziecko chronią albo je odrzucają, bezradność życiowa, nie umiejętność w rozpoznawaniu trudności i zaspokajania swoich potrzeb
niedojrzałość -rodzice domagają się zachowań dojrzałych na wiek dziecka, albo pozwalają mu zachowywać się w sposób niedojrzały, czasami rodzice są ambiwalentami w stawianych dzieciom wymaganiach, dzieci są nadmiernie dojrzałe, albo wiecznie niedojrzałe.
Reintegracja społeczna - zjawisko określane mianem reintegracji społecznej to obszary społecznej próżni ujawniły swą wielką „siłę ssania”, zapełniając się spontaniczną ludzką działalnością z poczuciem więzi na różnych „poziomach” i „pionach” (wg Nowaka)
Portret współczesnej młodzieży:
krytycyzm myślenia i zorientowanie na przyszłość
skłonność do krytycznej oceny wartości i zasad moralnych, którymi kieruje się pokolenie dorosłych (kontestacja autorytetów)
świadome poszukiwanie autoidentyfikacji
krytycznie oceniają dorosłych i otaczający je świat
postrzegają własne zainteresowania i dążenia jako odrębne od młodszych i starszych od siebie
charakteryzuje ją zmienność, nowi idole, ideologie -w zależności od tego, co dominuje na rynku kulturowym
ma prawa do stanowienia o sobie
zdecydowanie szybciej osiąga etap dojrzałości potencjalnej
stanowi swoisty teren eksploatacji dla świata dorosłych
nastawiona jest na teraźniejszość, w której bombardowana jest rozmaitymi propozycjami
sięga po pozorne ucieczkowe sposoby rozładowania własnych frustracji -sięga po zastępcze sposoby realizacji własnych potrzeb (przestępczość, subkultury, sekty)
młodzież komputerową cechuje: wyższa agresywność, wrogość, zaburzenie więzi społecznych, rywalizacja
silna subiektywizacja religii i wiary, miotanej kryzysami religijnymi (skutkiem może być przynależność do sekt)
Pokolenie X - 20-latkowie, pozbawione złudzeń, obojętne, pasywne i nieufne. Składa się z osób nie biorących odpowiedzialności za swoje postępowanie i (lub) wykazujących ogólny brak zainteresowań. Poszukują one przyjemności i natychmiastowości, nie dążą natomiast do zawodowego sukcesu i wysokiej pozycji społecznej. Pokolenie to żyje w okresie i w poczuciu zagrożenia. Rodzice X-ów wywołali rewolucję seksualną lat 60-tych, dzisiejsze pokolenie dorasta w atmosferze AIDS i strachu przed zamachami terrorystycznymi. Życie X-ów odbywa się w ramach dyskursu wyznaczonego przez mas media, który jest źródłem ich rozmów i fantazji. Mamy tu do czynienia z bezcelowym życiem; przypadkowe spotkania, nieustrukturyzowane przyjścia i odejścia, banalność, wszystko to okraszone „momentami euforycznej intensywności”
Kultura upozorowania:
Wg Sullivan'a - mass media stały się najpotężniejszym instrumentem kształtowania systemu wartości. Komunikacja z mass mediów tworzy natychmiastowość, media nie tyle reprezentują rzeczywistość, ile ją wytwarzają.
Wg Grassberg'a - telewizja jest miejscem emocji bardziej rzeczywistych, ponieważ są one bardziej ekstremalne, bardziej niepohamowane.
Ludzie odbierają własne życie jako monotonne, nudne, pozbawione ekscytujących wydarzeń i przygód oraz nadzwyczajnych emocji. Z kolei odcinek serialu zawiera wszystko to, za czym ludzie tęsknią, a co wydaje im się niedostępne. Stąd serial jest znacznie ciekawszy niż ich własne życie.
2 znaczenia indywidualności:
bliższe potocznemu rozumieniu, miano indywidualności rezerwuje się dla ludzi wybijających się ponad przeciętność, zaznaczających swoją odrębność poprzez odmienne od ogólnie przyjętych norm zachowania i dążenia, dla posiadających dar twórczości, a także dla tych, którzy swoją osobowością wywierają silny wpływ na losy i charaktery innych ludzi
nawiązuje do odmiennych założeń -tych, które wskazują, że łączy się ona z każdym jednostkom istnieniem, określając jego swoistość, odrębność i niepowtarzalność.
Adaptacja społeczna -to stan równowagi między jednostką a otaczającą ją strukturą społeczną. Równowagi tej nie osiąga się w sposób bezkonfliktowy. Jej uzyskanie zakłada z jednej strony konieczność akceptacji przez jednostkę norm społecznych -fakt ten nie oznacza jednak konieczności asymilacji czyli wchłaniania wymogów życia społecznego, całkowitego podporządkowania się otoczeniu. Z drugiej strony adaptacja wyrażająca harmonię między człowiekiem a środowiskiem musi także opierać się na poszanowaniu indywidualności człowieka, jego prawa do rozwijania wszystkich wartościowych elementów swojej osobowości
Harmonia -rozwój człowieka dokonuje się poprzez poszukiwanie możliwości harmonijnego pogodzenia swoich jednostkowych wyrażających indywidualność potrzeb z obowiązkami wobec społeczeństwa. Pojawiające się w tym obszarze konflikty dotyczą nie tylko relacji człowiek - wspólnota, ale i konfrontacji naturalnych potrzeb człowieka z jego potrzebami społecznymi.
Podział społeczeństw na fazy
dzieciństwo, a więc faza niedojrzałości, we wszystkich zakresach warunkująca brak odpowiedzialności dziecka za siebie i innych
młodość -faza dojrzałości potencjalnej powiązana z podejmowaniem odpowiedzialności za siebie, a jeszcze nie za innego,
dojrzałość -teoretycznie faza dojrzałości prawdziwej, realnej (za siebie i innych)
starość -można ją określić fazą stopniowej utraty pewnych kompetencji, a więc też i ograniczenia odpowiedzialności.
Młodzież to społeczno-demograficzna kategoria osobników, znajdujących się w przejściowym stadium rozwoju pomiędzy okresem dzieciństwa i dorastaniem, a dorosłością, uosabiającą w sobie osiągnięcie pełnej samodzielności ekonomicznej i społecznej.
Świadomość wspólnego interesu zbiorowości terytorialnej, świadomość pewnych powinności etycznych wobec otoczenia nabiera coraz większego znaczenia w nowoczesnych społeczeństwach
Styczność przestrzenna to postrzeganie obecności drugiego człowieka jako pewnej stałej, to świadomości potencjalnego, ustawicznego kontaktu z drugim, konkretnym człowiekiem, to wreszcie postrzeganie jego „przypisania” do naszej przestrzeni życia.
Łączność psychiczna -gotowość nawiązywania kontaktów trwałych, związków bezinteresownych z innymi ludźmi ze swego lokalnego, społecznego otoczenia, dyktowane bądź naturą „homo socius”, bądź wyrozumowaną dyrektywą wzajemnej służebności, niezbędności. Łączność psychiczna rodzi się na gruncie swoistej identyfikacji, czyli utożsamiania się z innymi na płaszczyźnie tożsamości etycznej, zawodowej, religijnej. Także w tysiącu innych sytuacji, gdzie człowiek postrzega drugiego człowieka jako partnera, wspólnika, towarzysza, pomocnika, oczekującego pomocy, czyli w sytuacji wyzwalającej w nas uczucia empatii i bliskości, aprobowanej zależności.
Zadania jakie stoją przed pedagogiką -istotnym zadaniem pedagogiki społecznej jest podejmowanie takich działań które okażą się pomocne w procesie przystosowania społecznego jednostek i grup do funkcjonowania w kontekście tychże uwarunkowań, jak również w promowaniu postaw aktywnych preferowanych w obliczu krystalizujących się nowych zadań społecznych, a co najważniejsze w przypadku tejże subdyscypliny -wskazywanie na potrzebę organizowania adekwatnych do wyłaniających się uwarunkowań instytucji oraz podejmowania odpowiednich inicjatyw środowiskowych.
Przedmiot badań pedagogiki społecznej -stanowią go poszczególne dziedziny rzeczywistości lub aktywności ludzkiej, jak: szkoły, placówki opiekuńcze, rodzina, praca kulturalna, socjalna, czas wolny itd. Różnorodne instytucje opiekuńczo-wychowawcze, socjalne i kulturalne oraz formy ludzkiej działalności badane są w znacznej mierze z zastosowaniem metodologii swoistej lub adaptowanej przez pedagogikę społeczną z pokrewnych dyscyplin naukowych (zwłaszcza socjologii wychowania czy psychologii społecznej)
Środowisko wychowawcze -jest częścią obiektywnego środowiska społecznego człowieka (wraz z jego podłożem przyrodniczym i kontekstem kulturowym), tworzą je osoby, grupy społeczne i instytucje pełniące zadania wychowawcze, pobudzające jednostki i grupy dzieci, młodzieży i dorosłych do przyswojenia wartości moralnych i zgodnych z nimi zachowań społecznych, odpowiadających ideałowi wychowawczemu społeczeństwa (Kamiński)
4 perspektywy problemów społecznych:
4 opcje: globalna, lokalna, indywidualna, glokalna . Każda z tych płaszczyzn staje się obecnie ważnym obszarem badawczym pedagogów społecznych, funkcjonujących form sił ludzkich i społecznych, ujętych jako rzeczywiste pole działalności.
Syndrom 3B
Bezrobocie generuje główne obszary biedy, niedostatków czy ubóstwa oraz w duzym stopniu także bezdomności -tzw. syndrom 3B (bieda, bezrobocie, bezdomność). Osoby z syndromu 3B -oddzielane od klasy pracującej -charakteryzuje specyficzna „kultura biedy” -m.in. uzależnienia, izolacja lub wykluczenie społeczne, niezdolność do wspólnego działania i inne cechy socjopatyczne. Dzieci z obszaru 3B , z grup i rodzin ryzyka, są niekiedy zmuszone do pracy lub żebractwa. Tak więc praca zarobkowa dzieci, to wracający element strategii życiowej rodzin polskich żyjących w ubóstwie.
Metoda indywidualnego przypadku -jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej przez pryzmat jednostkowy biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.