DYDAKTYKA 

Rozdział pedagogiki, który tłumaczy 

naukowe podstawy nauczania

, nazywa 

się 

dydaktyka

 lub 

teoria nauczania

. 

•Dydaktyka odpowiada na pytanie: 

- 

czemu nauczać

 (treść oświaty), 

- 

jak nauczać

 (zasady i metody 

nauczania), 
 

gdzie, kiedy i w jakiej formie 

organizacyjnej

 (formy nauczania).

Nauczanie, rozpatrywane przez 
pryzmat dydaktyki ma 

dwie cechy 

szczególne

: 

-jest 

obiektem badań 

-i obiektem konstruowania. 

Wyróżniamy zatem 

dwie funkcje

 

dydaktyki: 

-naukowo – teoretyczna 

-i 

konstrukcyjno – technologiczna

. 

Funkcja naukowo – teoretyczna

 

polega na 
- zgłębieniu, systematyzacji, 

uogólnieniu i naukowym 
uzasadnieniu doświadczenia 
pedagogicznego, 

- tłumaczeniu prawideł i 

mechanizmów poznawczego 
rozwoju osobowości.

Funkcja konstrukcyjno-

technologiczna 

polega na 

- opracowaniu treści, skutecznych 

metod, sposobów i środków nauczania, 

- konstruowaniu technologii 

nauczalnych.

Głównymi zadaniami dydaktyki 

są:

1.

określenie kryteriów odbioru i sposobów 
uksztzałtowania treści edukacji;

2.

uzasadnienie dróg, metod i form 
aktywizacji uczniowskiej działalności 
poznawczej.

3.

odkrycie istoty nauczania i wyjaśnienie  
zasad jego organizacji;

Obserwując ewolucję poglądów 
teoretycznych na kwestie nauczania 
od epoki Renesansu do naszych 
czasów, możemy wzodrębnić 

dwie 

konkurencyjne szkoły dydaktyczne

, 

które przedstawiają dwa 
wychowawcze paradygmaty: 

-technokratyczny 

-i naturalistyczny

.

Zwolennikami technokratycznego 
nauczania 

byli pedagodzy, którzy wierzyli, że 
środowisko otaczające nas w całości 

wytycza kształtowanie osobowości,

 

i patrzyli na ucznia, mówiąc znanymi 
już słowami J. Locka, jak na 

„

czystą kartkę papieru, pozbawioną 

jakichkolwiek cech 
przymiotnikowych

”.

Pogląd ten najdokładniej opisany 
przez J.- F. Herbarta polegał na 
tym, że 

głównym zadaniem nauczyciela 
jest przekazywanie uczniom 
konkretnych wiedzy i umiejętności

Przeciwko takiemu podejściu 

występowali liczni pedagodzy, tacy 

jak: 

J.Komeński, J. J. Rousseau, J. 

Pestalozzi, A. Frebel i J. Dewey

, 

których zdaniem w centrum procesu 

nauczania powienien być 

uczeń,

 

a głównym zadaniem nauczyciela jest 

stymulowanie jego poznawczej 

działalności. 

W literzaturze pedagogicznej układ 

dydaktyczny zaproponowany 

przez J. – F. Herbarta nazywany 

jest 

tradycyjnym

, 

a koncepcja J. Dewey´a  – 

pedocentryczną 

(od 

starogreckiego słowa „paidos” – 

dziecko i łacińskiego – 

„centrum”).

W układzie tradycyjnym nauczanie 

najczęściej jest rozpatrywane z 

punktu widzenia nauczyciela – 

jako wykładanie

.

 

+ N

                   ↑↓

+ U 

m

 Nauczyciel jest 

subiektem nauczania

, a 

uczniowie są 

obiektami 

jego wpływów 

pedagogicznych. 

Istnieje zdanie, że skuteczność nauczania 

zależy głównie od 

metod i środków 

działalności nauczyciela

, w związku z 

czym całą uwagę się zwraca na 
poszukiwanie i uzasadnienie 
skutecznych metod wykładania. 

Przy czym z reguły nie bierze się pod 

uwagę 

specyfiki uczniowskiej 

aktywności poznawczej

.

Główne założenia układu 
tradycyjnego były opracowane 
przez 

J.- F. Herbarta

, który 

wyróżnił 

cztery formalne stopnie 

nauczania

:  

- jasność, 

-skojarzenie, 
-uogólnienie 
- i zastosowanie.

1. Jasność:

 

wykład nowego materiału za pomocą 

opowiadania lub rozmowy

. 

Taki wykład powinno poprzedzać 

przygotowanie uczniów, aktualizacja 

wiedzy

. 

Głównym zadaniem tego punktu jest 

jasność, precyzja, przystępność w 

przekazywaniu materiału z 

wykorzystaniem wizualnych 

przykładów

, by ukształtować 

konkretne wyobrażenie o przedmiocie 

wykładu.

2. Skojarzenie:

zabezpieczenie wiedzą, kształtowanie pojęć, 

wniosków, uogólnień na podstawie wcześniej 

zdobytej wiedzy.

3. Uogólnienie: 

włączenie nowych pojęć do wcześniej 

ukształtowanego układu wiedzy za pomocą 

metody rozmowy i dyskusji.

4. Zastosowanie:

 

nabytej wiedzy w praktyce za pomocą ćwiczeń 

i zadań, w trakcie wykonania których 

kształtują się uczniowskie umiejętności.

Układ dydaktyczny J.-F. 

Herbarta był krytykowany za:

– werbalizm i intelektualizm nauczania,

– niedowartościowanie uczniowskiej 

aktywności, jednostronną orientację na 
przekazanie im przygotowanej wiedzy,

– utożsamienie rozwoju poznawczego i 

przyswojenie wiedzy,

– formalizm nauczania, rutynę metodyczną i 

konserwatyzm.

Jednak teoria J.-F. Harbarta była 

dużym postępem w rozwoju 

dydaktyki. 

Zawiera ona dużo cennych rad 

dotyczących organizacji 

ilustracyjno – wytłumaczalnego 

nauczania

 w trakcie lekcji.

W uładzie pedocentrycznym 

nauczanie jest rozpatrywane z 

punktu widzenia 

ucznia – jako 

proces uczenia

.

 Główny cel nauczania 
- 

aktywizacja uczniowskiej 

działalności poznawczej

, a nie 

przekazanie uczniom gotowej 

wiedzy. 

J. Dewey proponował budować 

nauczanie jako 

rozwiązanie przez 

uczniów pod kierownictwem 

nauczyciela konkretnych zadań 

praktycznych

. 

Przy czym zadania powinne być 

-życiowymi, 
-zrozumiałymi 
-i bliskimi uczniom. 

„nauczanie poprzez 
odkrycie”

powinno być realizowane 

według takich etapów

:

• odczucie przez uczniów konkretnych 

trudności

 w procesie działalności,

• analiza i uzasadnienie

 problemu,

• sformułowanie hipotez

 dotyczących 

jego rozwiązania,

• logiczne sprawdzenie hipotez

,

• praktyczne sprawdzenie hipotez

 za 

pomocą spostrzeżeń i eksperymentów.

Wyróżnione przez J. Deweya etapy 

odzwierciedlają stopnie 

uczniowskiej 

działalności 

poznawczej,

 a stopnie formalne J.-F. Harbarta – 

etapy 

nauczycielskiej

 działalności 

wykładania.

W pedocentrycznej koncepcji 

główna funkcja polega nie na 
wykładaniu gotowej wiedzy, ale 
na:

1) postawieniu przed uczniami 

życiowo ważnych praktycznych

 

problemów i 

2) organizacji działalności uczniów 

skierowanej na 

ich rozwiązanie

.

Wiedza i umiejętności nie 

są celem

 

specjalnej uczniowskiej 
działalności, 

a zdobywane przez nich w trakcie 

rozwiązywania 

problemów 

praktycznych

.

Dydaktyczne podejście J. 

Deweya jest krytykowane 

również za 

• brak oszczędności

 „nauczania poprzez 

działalność”;

• antyintelektualizm

, 

niedocenianie 

znaczenia wiedzy

 teoretycznej w 

procesie nauczania;

• przesadzenie roli przypadkowych 

zainteresowań ucznia

 w trakcie 

kształtowania treści oświaty.

Współczesna dydaktyka, 
rozpatrując nauczanie jako 

jedność 

wykładania i uczenia

 stara się 

wyróżnić pozytywne strony obydwu 
układów dydaktycznych.

Proces nauczania, jego istota, 

etapy i struktura

Nauczanie jest dobrze zorganizowanym 

współdziałaniem nauczyciela i uczniów

, 

skierowanym na uczniowski  rozwój 

poznawczy, przyswojenie przez nich 

pewnych wiedzy, umiejętności i nawyków.

 

+ N

+ U 

m

 R

Główna funkcja nauczyciela w 
nauczaniu polega na 
zorganizowaniu uczniowskiej 
działalności poznawczej.

 Dlatego nauczanie można również 
określić jako zarządzanie 
poznawczą i praktyczną 
działalnością uczniów, wskutek 
której kształtują się w nich pewne 
wiedza, umiejętności i nawyki, 
rozwijają się  zdolności.

W procesie nauczania 

wyróżnamy takie kolejne etapy:

1.

Postawienie przez nauczyciela przed 
uczniami celu, który oni akceptują.

2.

Organizacja przyswojenia i 
przemyślenia przez uczniów nowej 
informacji albo stworzenie sytuacji 
problemowej, wskutek rozwiązania 
której uczniowie samodzielnie 
odkrywają pewne wiedzę i umiejętności.

3. Organizacja utrwalenia opanowanego i 

przyswojonego przez uczniów na 
poprzednim etapie materiału.

4. Potoczne sprawdzanie przyswojenia przez 

uczniów wiedzy i umiejętności w celu 
otrzymania powiązania zwrotnego i korekty 
procesu nauczalnego.

5. Organizacja uogólnienia i systematyzacji 

przez uczniów opanowanego materiału.

6.  Ocena podsumowująca wyników nauczania

Pojęcie treści oświaty

Jednym z najważniejszych pytań dydaktyki 

jest –

 - 

czemu nauczać dzieci w różnym wieku,

-  jakie wiedzę, umiejętności i nawyki 

rozwijać w nich

?

 

Rozwiązując ten problem, dydaktyka 

opracowuje teoretyczne podstawy 

kształtowania 

treści oświaty

.

Treść oświaty – jest to układ 

- 

wiedzy,

 
- praktycznych umiejętności i nawyków, 

- idei światopoglądowych

, 

które uczniowie opanowują w trakcie 
nauczania. 

Treść oświaty składa się z 

czterech głównych składników:

doświadczenia działalności 

poznawczej

, odnotowane w postaci 

jej wyników – wiedzy; 

doświadczenia wykonania różnych 

rozdzajów działalności

 – w postaci 

umiejętności działania według 

wzoru; 

doświadczenia działalności 

twórczej

 – w postaci umiejętności 

podejmowania niestandardowych 

decyzji w sytuacjach 

problemowych; 

doświadczenia stosunku do 

otaczającej rzeczywistości

 – w 

postaci orientacji 

światopoglądowych i moralno – 

estetycznych.

Teorie treści oświaty

Pytanie 

„czemu nauczać?”,

 czyli problem 

celów i treści oświaty, od dawna było 
przyczyną sprzeczności między 
dydaktykami.

•  Wypowiadane były różne zdania na temat, 

co to jest oświata, jaką wiedzę powienien 
posiadać człowiek wykształcony. 

• Oto są przykłady takich sentencji:



„Lepiej znać dużo więcej, niż nie wiedzieć 
niczego” (Seneka).



„Mądry jest ten, kto zna to, co potrzeba, a 
nie wiele czego” (Eschil)



„Trzeba wiedzieć wszystko o czymkolwiek i 
cokolwiek o wszystkim” (Henryk Peter 
Broom)



„Człowiek wykształcony – to ten, który wie, 
gdzie trzeba znaleźć to, czego on 
potrzebuje” (H. Zimmel) 

Dyskusja dotycząca treści oświaty 

toczy się głównie między 

zwolennikami dwóch głównych 

teorii, ukształtowanych pod koniec 

XVIII – na początku XIX wieku: 

 

- materialnej 

- i formalnej 

oświaty

. 

Teoria oświaty materialnej.

 

Zwolennicy oświaty

 materialnej 

(encyklopedyzmu) są za opanowaniem 
konkretnej wiedzy i niezbędnych dla 
przyszłego życia umiejętności, uważają, 
że główny cel nauczania polega na 

przekazaniu uczniom największego 
możliwego zakresu wiadomości z 
różnych dziedzin naukowych

.

Teoria formalnej oświaty

Jej zwolennicy przestrzegają starożytnego 
aforyzmu: 

wiedzieć dużo nie oznacza być mądrym. 

Głównym zadaniem szkoły, ich zdaniem, 
jest nie tyle przekazać uczniom tylko 
pewną wiedzę, którą się szybko zapomina, 
ile
 

sprzyjać uczniowksiemu rozwojowi 

intelektualnemu

.

Dydaktyczny utylitaryzm

Na przełomie XIX i XX wieków w 

Stanach Zjednoczonych 

jako odpowiedź 

na niezadowolenie z teorii oświaty 

materialnej i formalnej

 zjawia się 

koncepcja dydaktycznego utylitaryzmu. 

Nauczanie J. Dewey rozpatrywał jako 

organizację działalności dzieci 

skierowanej na 

rozwiązanie zadań praktycznych, 

wziętych z życia codziennego

.

Programy nauczalne według teorii 

dydaktycznego utylitaryzmu, 

powinne wcielać:

Zasadę kształtowania 

umiejętności

 

praktycznych 

w trakcie rozwiązania 

pewnych problemów

 

jako przeciwwagę podejściu 

tradycyjnemu

, według którego 

przyswojenie wiedzy jest realizowane 

drogą zgłębienia wyjaśnień 

nauczyciela i ćwiczeń.

• Zasadę połączenia 

nauczania z grą

.

• Zasadę 

aktywizacji  działalności 

uczniów

, 

co podkreśla konieczność 

samodzielności w trakcie otrzymania 

wiedzy i umiejętności.

• Zasadę 

przyłączenia dzieci do życia 

ich otoczenia socjalnego.

 Praktyczna realizacja głównych 

założeń dydaktycznego 

utylitaryzmu 

spotykała się już w 

latach 30 – 40 z ostrą krytyką

 

ze strony wielu znanych 

naukowców amerykańskich, 

którzy obarczali winą Deweya i 

jego zwolenników 

za

 

znaczne 

obniżenie poziomu edukacji w 

Stanach Zjednoczonych.

Dydaktyczny egzemplaryzm.

 

Teoria ta narodziła się 

jako 

odpowiedź

 na pytanie: 

czy możliwym jest skrócenie 

zakresu materiału nauczalnego, 

nie ograniczając przy tym mapy 
świata

, która kształtuje się w 

uczniowskiej świadomości?

Zgodnie z tą koncepcją materiał 

nauczalny, naprzykład historię 

średniowiecza, warto wykładać w 

programie 

nie systematycznie

, jak zawsze, 

ale 

„ogniskowo”.

W podłożu egzemplarystycznej  

koncepcji kształtowania treści 

oświaty leży zasada 

„część 

zamiast całości”,

 

istota której polega na tym, żeby 

na 

przykładzie fragmentów 

reprezentacyjnych materiału 

nauczalnego

 zapoznać uczniów z 

tematem w całości.

Na tej zasadzie 

zamiast 

tradycyjnego

 przekazania wiedzy 

w postaci konsekwentnego 

wykładu 

całego materiału

 

warto posługiwać się 

przykładami 

tematycznymi

 (na przykładzie 

żaby kształtować w uczniach 

wyobrażenie o całym gatunku 

płazów etc.)

Opisana koncepcja może być stosowana 

w trakcie układania programów 
nauczalnych z tych przedmiotów, treść 
których 

można przedstawić w postaci 

oddzielnych „wysepek”, wizualnych 
przykładów

.

Jednocześnie takie podejście jest 

sprzeczne z zasadą systematyczności, 
co jest niemożliwe dla przyjęcia dla 
przedmiotów o strukturze liniowej, 
naprzykład matematyki.

Sl. 3.Test

1. Rozdział pedagogiki, który 

tłumaczy naukowe podstawy 
nauczania, nazywa się ...

2. Na jaki pytanie odpowiada 

dydaktyka? .......

3. Jaki glówni funkcje dydaktyki?

 

4. Jaka funkcja dydaktyki polega na 

zgłębieniu, systematyzacji, 

uogólnieniu i naukowym 

uzasadnieniu doświadczenia 

pedagogicznego, tłumaczeniu 

prawideł i mechanizmów 

poznawczego rozwoju osobowości? 

- konstrukcyjno – technologiczna, 
- naukowo – teoretyczna 

 

5. Jaka funkcja dydaktyki polega na 

opracowaniu treści, skutecznych 
metod, sposobów i środków 
nauczania,  konstruowaniu 
technologii nauczalnych?

- konstrukcyjno – technologiczna, 
- naukowo – teoretyczna

6. Zwolenniki którego paradygmaty 

uwaźali źe głównym zadaniem 
nauczyciela jest przekazywanie 
uczniom konkretnych wiedzy i 
umiejętności?

- naturalistycznego,
-  technokratycznego.

7. Zwolenniki którego 

paradygmaty uwaźali źe głównym 
zadaniem nauczyciela jest 
stymulowanie jego poznawczej 
działalności?

 
- naturalistycznego, 
- technokratycznego

8. Kto wyróżnił cztery formalne stopnie 

nauczania: 

 -  jasność, 
-  skojarzenie, 
- uogólnienie, 
- zastosowanie?

1.

Herbart; 

2.

Dewey.

9. Kto jest autorem 

naturalistycznego ałbo 
paidocentrycznego systemu 
nauczania?

1. Herbart; 
2. Dewey.

10. Kto byl krytykowany za:

–  

werbalizm i intelektualizm nauczania,

– niedowartościowanie uczniowskiej 

aktywności, jednostronną orientację 

na przekazanie im przygotowanej 

wiedzy,

– utożsamienie rozwoju poznawczego i 

przyswojenie wiedzy,

– formalizm nauczania, rutynę 

metodyczną i konserwatyzm?  

1.

Herbart;  2. Dewey.

11. Kto proponował budować 

nauczanie jako rozwiązanie przez 
uczniów pod kierownictwem 
nauczyciela konkretnych zadań 
praktycznych?

1. Herbart; 
2. Dewey.

12. Która koncepcia byla krytykowany 

za:

•  brak oszczędności „nauczania poprzez 

działalność”;

• antyintelektualizm, niedocenianie 

znaczenia wiedzy teoretycznej w 
procesie nauczania;

• przesadzenie roli przypadkowych 

zainteresowań ucznia w trakcie 
kształtowania treści oświaty?

- naturalistyczna, 
- technokratyczna

13. Zwolennicy której teorii treści 

edukacji, uważają, że główny cel 

nauczania polega na przekazaniu 

uczniom największego możliwego 

zakresu wiadomości z różnych 

dziedzin naukowych?

1) Teorii edukacji formalnej;
2) Teorii edukacji materialnej;
3) Teorii  egzemplaryzmu 

dydaktycznego;

4) Teorii  utylitaryzmu dydaktycznego

14. Z punktu widzenia której teorii treści 

edukacji, główne zadanie nauczania 

polega  nie na przekazaniu uczniom 

pewnego systemu  wiedzy z różnych 

dziedzin naukowych, ale na sprzyjaniu ich 

rozwojowi intelektualnemu?

1) Teorii edukacji materialnej;
2) Teorii edukacji formalnej;
3) Teorii  egzemplaryzmu dydaktycznego;
4) Teorii  utylitaryzmu dydaktycznego.

15. Z punktu widzenia której teorii treści 

edukacji, główne zadanie nauczania 
polega  na organizacji działalności dzieci 
skierowanej na   rozwiązanie zadań 
praktycznych, wziętych z życia 
codziennego?

1) Teorii edukacji materialnej;
2) Teorii edukacji formalnej;
3) Teorii  egzemplaryzmu dydaktycznego;
4) Teorii  utylitaryzmu dydaktycznego.

16. Z punktu widzenia której teorii treści 

edukacji, główne zadanie nauczania 

polega na tym, żeby na przykładzie 

fragmentów reprezentacyjnych 

materiału nauczalnego zapoznać 

uczniów z tematem w całości?

1) Teorii edukacji materialnej;
2) Teorii edukacji formalnej;
3) Teorii  egzemplaryzmu 

dydaktycznego;

4) Teorii  utylitaryzmu dydaktycznego.